• Nie Znaleziono Wyników

"Czcij ojca twego i matkę twoją" w kontekście Przymierza Synajskiego

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Czcij ojca twego i matkę twoją" w kontekście Przymierza Synajskiego"

Copied!
40
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

S t u d i a T e o lo g ic z n e B ia ł., D r o h . , Ł o m .

1 2 (1 9 9 4 )

K S. JA N L U C JA N G R A JE W S K I

„CZCIJ OJCA TWEGO I MATKĘ TWOJĄ”

W KONTEKŚCIE PRZYMIERZA SYNAJSKIEGO

T re ś ć : W s tę p ; I. Z a g a d n i e n i a lite r a c k ie ; I I . E g z e g e z a p o d s t a w o w y c h w y r a ż e ń o k r e ś ­ la ją c y c h c z e ś ć o jc a i m a t k i ; 111. R e i n t e r p r e t a c j a n a k a z u czci w in n y c h k s ię g a c h S ta r e g o T e s t a m e n t u ; Z a k o ń c z e n i e

W S T Ę P

S obór W atykański II w K on sty tu cji duszpasterskiej o K ościele w świecie współczesnym m ów i m iędzy innym i, iż spośród licznych spraw , które dziś bu dzą pow szechną troskę należy przede wszystkim rozpatrzyć spraw y rodziny (nr. 46). Dzieci, ja k o żyw i członkowie rodziny, przyczyniają się na sw ój sposób do uświęcania rodziców. Z a dobrodziejstwa od rodziców doznane będą odpłacać uczuciem wdzięczności, głębokim szacunkiem i zaufaniem i będą ich wspierać po synow sku w przeciwnościach życia, tudzież w osamotnieniu starości (nr. 4 8 )1.

Ojciec święty w czasie czw artej pielgrzym ki do Polski (1-9 czerwca 1991) w swoim nau czan iu pasterskim akcentuje w ielokrotnie rolę rodziny w życiu chrześcijańskim , zw łaszcza p o trzebę szacunku rodziców . D n ia 3 czerwca 1991 ro k u w K ielcach podczas hom ilii pow iedział: Odkupienie świata dokonuje się naprzód p rzez rodzinę. N ow e P rzym ierze łączy się ze S ta rym na gruncie tego przykazania, któ re uw ydatnia świętość oraz odpowiadającej je j powinności: « Czcij ojca twego i m a tkę twoją·». W Dekalogu (...) je s t ono pierw szym , które łączy stosunek do Boga ze stosunkiem do człowieka (...). K iedy C hrystus m ów i do rzeszy: «Kto pełni wolę Ojca m ojego» (...) potw ierdza najgłębiej kluczow e

1 P o r. K o n sty tu c ja d u szp a stersk a o K ościele w św iecie w spółczesnym , S W D , s. 577. Ś w ięty Sob ó r ośw iadcza też, że dzieci i m ło d zie ż m a ją praw o, a b y pobu d za n o ich clo ocen y w artości m oralnych według p raw idłow ego sum ienia i p rz y jm o w a n ia ow ych w artości p r z e z oso b isty wybór, a rów nież do d o skonalszego p o zn a n ia im ito w a n ia B oga. D e k la ra c ja o w y ch o w a n iu c h rześcijań sk im , S W D , s. 575.

(3)

6 JAN G RAJEW SKI

znaczenie tego p rz y k aza n ia D e k alo g u , które każe czcić ziem skich rodziców , ojca i m a tk ę 2.

Z tych i innych w ypow iedzi papieskich (por. A d h o rta c ja A p o sto lsk a Familiaris consortio n r 64) w ynika, że w d obie w ielopostaciow ego kryzysu współczesnej rodziny, problem czci i szacunku względem rodziców jest p ro b ­ lemem niezw ykle w ażnym a jednocześnie u d o k u m en to w anym biblijnie.

W yjaśniając treść czwartego przyka za n ia now y K atechizm K o ścio ła k a to li­ ckiego wylicza o bow iązki dzieci względem rodziców w następującej kolejności: synow ski szacunek, posłuszeństwo. D op iero po tym zaznacza się, że n a dorosłych dzieciach spoczyw a odpow iedzialność za sytuację ich ro dziców 3. Zazwyczaj jed n ak w n au czan iu katechetycznym i p rzepo w iadaniu czwarte p rzykaza nie D ekalogu byw a przyw oływ ane dla p rzyp om nienia dzieciom obow iązku p o ­ słuszeństw a względem rodziców .

W tym ko ntekście ja k o kluczow e jaw i się pytanie: Ja k należy rozum ieć biblijne p rzy kazanie D ekalogu: Czcij ojca twego i m a tkę twoją? J a k a treść kryje się w tych słowach?

N ie m o żn a też p o m in ąć fa k tu , że przykazanie dotyczące czci ojca i m atk i zostało przek azan e w D ekalo gu w dw óch — w praw dzie nieznacznie — lecz rzeczywiście różniących się ujęciach (Wj 20,12 i Pw t 5,16). N asu w a to dalsze pytanie: Skąd i dlaczego te różnice?

W poszukiw aniu odpow iedzi niezw ykle cenną wydaje się być sugestia J. W arzechy4, że (...) tego podstawow ego zbioru nie uważano za bezwzglądnie zam knięty. D opuszczano m ożliw ość jeg o rozwoju, oczywiście -— nie tak, by dalsze nowelizacje zaprzeczały temu, co je poprzedzało. Była tu ciągłość otwarta na rozwój.

Celem niniejszej pracy jest pełne odczytanie treści p rzyk azan ia czci ojca i m atk i, w jego pierw otnym kontekście tzn. w kontekście P rzym ierza Synaj- skiego. N ależy stw ierdzić, że o p ra co w an ia dotyczące D ek alo gu , a przez to — p ośrednio — i p rz y k aza n ia czci rodziców są sto sun ko w o liczne5.

2 Por. L ’O sservatore R om ano (w ydanie polskie), X II, 5(132), s. 31-32. W Ł om ży 5 czerwca 1991 r. Ojciec święty w yliczając D ziesięć P rzy k azań i p o d a ją c ich m otyw ację pow iedział m iędzy innym i: D ekalog — dziedzictw o Starego P rzym ierza z Izraelem zo sta l p otw ierdzony tľ Ewangelii ja k o m oralny fu n d a m e n t P rzym ierza Now ego we Krwi C hrystusa ( ...) . Dekalog: dziesięć slow. O d tych

dziesięciu prostych słów zależy przyszło ść człow ieka i społeczeństw. T am że, s. 8. 3 Por. C atechism o della Chiesa C attolica, C ittà del V atican o 1992, 2215-2218.

4 J . W a r z e c h a , Dziesięć S lo w (D eka lo g ) niezm ienne czy rozwijające się praw o Boże? C o m m u n io 1(1993), s. 55.

5 W śród wielu p u b lik ac ji obcojęzycznych tra k tu jąc ch o D ek alo g u , n a uw agę zasługują n astęp u jące prace: H . S c h m id t , M o se und D ekalog, G ö ttin g e n 1923 niew ielkie i częściow o zd eak tu alizo w an e dzieło o c h ara k te rz e in tro d u k c ji. Pod o b n ą p ro b lem aty k ę p o dejm uje dzieło: H .H . R o w le y , M oses a n d the Decalogue, M a n c h este r 1951. N a uw agę zasłu g u ją rów nież prace: J. S c h r e in e r , D ie Z eh n Gebote bn Leben des G oltesvolkes, M ü n ch e n 1966, F . C rii se m a n n , Bewahrung der Freiheit. D as Them a des D ekalogs in sozialgeschichtkicher Perspective, M ü n c h en 1983. O d n o to w ać też należy najnow sze arty k u ły pośw ięcone p ro b lem aty ce D ek alo g u : F . L . H o s s f e ld , Z u m synoptischen Vergleich der beiden D ekalogfassungen, w: Vom Sinai zum Horeb, F s.E . Z engler, W ü rzb u rg 1987, s. 73-117; A . G r a u p n e r . Z u m Verhältnis der beiden D ekalogfassungen E x 20 und Dtn 5. Ein Gespräch m it F .L . H ossfeld, ZAW' 99(1987), s. 308-329; A . V a n d e n B r a n d e n , Le Decalogue, B ibO r 168(1991), s. 93-124; C h . D o h m e n , A u nom de notre liberté. Origine et objet de l'éthique biblique dans le prem ier com m andem ent du Décalogue, C o m m u n io 1(1992), s. 37-60. P rzekład

(4)

W tego ro d zaju o p raco w an iach zazwyczaj ty lk o w ycinkow o lub d ru g o ­ rzędnie podejm uje się p ro b lem a ty k ę zw iązaną z przykazaniem czci rodziców , a ich szczegółowe om ów ienie p rzek racza szczupłe ram y tego artykułu.

Z au w aża się d y sprop orcję, gdy chodzi o ilość o p raco w ań pośw ięconych p rzyk azaniu czci rodziców : najwięcej dotyczy staro testa m e n ta ln y ch tekstów Wj 2 0 ,1 2 iP w t 5,16. W ersety Wj 20,12 i P w t 5,16 zaw ierające przykazanie: C zcij ojca twego i m a tkę twoją szczegółow o p rzeanalizow ała H . Schiigel-S traum ann w artykule: Il com m andam ento biblico sui genitori6. P o om ów ieniu k o n tek stu literackiego i społecznego, a u to rk a zw róciła szczególną uw agę n a m otyw ację tego nak azu . N ależy podkreślić tu w kład a u to ra m ający n a uw adze aktualizację p roblem u czci rodziców o ra z przez niego w yciągniętych w niosków z analizy w ersetów Wj 20,12 i Pw t 5,16. N a uw agę w tym względzie zasługują rów nież publikacje: G . H a h n , D e m andato pieta tis filia lis in Deacalogo, R o m a 1961; H . K rem ers, Die Stellung des Elterngebots in D eakalog. Eine Voruntersuchung zum Problem Elterngebot und Elternrecht, E vT h 21(1961), s. 146-161; J. G am b ero n i, D as Elterngebot im A lten T estam ent, BZ N .F . 9(1964), s. 161-190; R. A lbertz, H intergrund und Bedeutung des E ltergebots im D ekalog, Z A W 90(1978), s. 348-374.

W literatu rze polskiej na tem at staro testa m e n ta ln eg o przy k azan ia czci rodziców istnieje k ró tk a p u b likacja M . F ilip iak a C zcij ojca twego i m a tkę twoją Wj 20,12; P w t 5,16. S tudium egzegetyczno-teologiczne, R T K 28(1981), z .l, s. 5-12. Szczupłe ram y arty k u łu nie pozw oliły je d n a k auto ro w i n a d o k o n an ie pogłębionej egzegezy, ani też n a w ydobycie w szystkich w ątk ów teologicznych zw iązanych z tym przykazaniem .

Przy o p racow yw aniu analizy egzegetycznej w ersetów Wj 20,12 i P w t 5,16 pożyteczniejszym niż korzystanie z istniejących o praco w ań tych w ersetów , jest sięgnięcie do p ra c om aw iających kluczow e term iny tegoż nak azu D ekalogu, w szczególności zaś term inu: czcij. O dpow iednikiem polskiego term inu: czcij jest hebrajski czasow nik wyw odzący się od p ierw iastk a słow nego kbd, o praco w an y szczegółowo w klasycznym dziele: W. C asp ari, Die Bedeutungen der Wortsippe kb d im Hebräischen, Leipzig 1908. N a uwagę zasługuje arty k u ł J .S. Synowca,

tego a rty k u łu zaw iera p o lsk a w ersja C o m m u n io 1(1993), s. 33-52. A k tu a ln y stan b a d a ń nad D ekalogiem m o żn a p o z n a ć z a rty k u łu : E . O t to , A tte und neue P erspektiven in der D ekalogjorschung, E vE rz 4 2 (1 9 9 0 ), s. 125-133.

W literaturze p o lskiej na tem at D ekalogu m ięd zy innym i pisali: J . Ł a c h , D ekalog, w: K atechizm A - Z (red. Z. P aw lak), P o zn a ń 1982, s. 71-74; S. Ł a c h , D ekalog, E k 3, 1106-1109; S. M ę d a la , D ekalog na tle ów czesnych sto su n kó w społecznych, w: B óg D ekalog --- Błogosławieństwa — M odlitw a (red. A . Św ięcicki), K ra k ó w 1977, s. 87-106; A . Ś w ię c ic k i, D ekalog ja k o podstaw a system u teologicznego w spółczesnej e ty k i społecznej, w: B óg — D ekalog — Błogosławieństwa — M odlitw a..., dz. cyt., s. 118-132; S. Ł a c h , D ekalog dziełem M o jżesza czy Boga, Slf, s. 59-61; J .A . K ło c z k o w s k i , D ekalog, w: D . v o n H i l d e b r a n d — J . A . K ł o c z k o w s k i — J. P i a ś c ik — J. T is c h n e r , W obec wartości, P o z n a ń 1984, s. 185-222. W spom nieć też należy książkę J . S a lija , D ekalog, P o z n a ń 1990, gdzie w ątek refleksji teologicznej po łączo n y zo stał z m ed y tacją i m odlitw ą. P o n a d to p o lski n u m er C o m m u n io 1 (1993), ob o k w sp o m n ian eg o ju ż pow yżej arty k u łu J. W arzechy zaw iera k ilk a tłum aczeń a rty k u łó w p o d ejm u jący ch p ro b lem aty k ę D ek alo g u .

6 H . S c h i i n g e l - S t r a u m a n n , // com m andem ento biblico sui genitori, PSV 14(1986), s. 43-58. 1 J . S. S y n o w ie c , K ehod Jahweh, w: S tudia Teologiczne (red. L. G ó rk a — J. K ra s — S. N ag y ), L u b lin 1976, s. 41-60.

(5)

8 JAN GR A JEW SK I

Kebod Jahw ehΊ, k tó ry om aw ia m iędzy innym i znaczenie form gram atycznych żródłosłow u kbd.

M ając na uw adze a k tu a ln y stan b a d a ń o raz po staw iony wcześniej cel i zakres pracy, konieczną rzeczą jest o b ran ie określonej m eto d y badaw czej. Będzie nią m e to d a analityczno-syntetyczna.

P rze p ro w ad z o n a an aliza będzie stano w iła p u n k t wyjścia do syntezy teologicznej, k tó ra znajdzie swoje m iejsce w p od su m o w an iu rozdziałów .

A rty k u ł niniejszy składa się z trzech części. Pierw sza z nich pośw ięcona zostanie om ów ieniu nak azu : czcij ojca twego i m a tkę twoją w kontekście Przym ierza Synajskiego. Posłuży tem u przedstaw ienie istotnych zagadnień literackich, k tó re jaw ią się p odczas analizy p odstaw ow ych tekstów om aw ianego przykazania; u kazanie paralel n ak a zu w literatu rze pozabiblijnej, w raz z jego po dobieństw am i i różnicam i; ilustracja szerszego k o n tek stu w ersetów Wj 20,12 i Pwt 5,16 o raz bliższego k o n tek stu , jak im jest D ekalog, ja k o o d rę b n a je d n o stk a literacka. D ru g a część zaw iera analizę sem anty czn ą obu wersji czwartego przykazania i służyć będzie egzegezie podstaw ow ych słów i w yrażeń o kreś­ lających cześć ojca i m atk i (2.), w op arciu o tekst Wj 20,12 (2.1) i z uw zględ­ nieniem specyfiki n a k a zu w Pw t 5,16. T rzecia część arty ku łu dotyczy rein- terpreacji n a k a zu czci ojca i m atk i w innych księgach S tarego T estam en tu i będzie stanow ić tło szersze d la m otyw acji p rzy kazan ia, ubogacając treściow o i w skazując ró żn e kierunki a u to ró w S tarego T estam en tu , zw łaszcza literatu ry m ądrościow ej.

i. Z A G A D N IE N IA L IT E R A C K IE

Przykazanie czcij ojca twego i m a tkę twoją (...) dw u k ro tn ie, integralnie jest w łączone w k o n tek st przym ierza synajskiego. Po raz pierw szy ujaw nia się to w K siędze W yjścia, po raz drugi w K siędze P o w tó rzo neg o P raw a. Czy tekst Pw t 5,16 jest zwykłym pow tórzeniem tekstu Wj 20,12? Jak ie idee teologiczne zaw ierają te teksty? By to odkryć niezbędnym jest rozw ażenie zagadnień literackich tekstów oraz przeprow adzen ie egzegezy nak azu czci ojca i m atk i.

Z anim om ów i się zag ad n ien ia literackie zw iązane z Wj 20,12 i Pw t 5,16, należy wcześniej uw zględnić k o n tek st najszerszy, paralele czci ojca i m atk i w literaturze pozabiblijnej.

I. N a k az czci ojca i m aiki w literaturze pozabiblijnej

N a k az czci ojca i m atk i jest tem atem wspólnym w literatu rze światowej, rów nież w literatu rze staro ży tn eg o W schodu. P raw a poszczególnych n aro d ó w regulow ały dość d o k ład n ie problem sto su n k u dzieci do najbliższych krew nych jakim i są ojciec i m a tk a . W arto w skazać przynajm niej n a n iek tó re z nich.

W edług p a ra g ra fu 195 K o deksu H a m m u rab ieg o gdy dziecko uderzy ojca, należy obciąć m u ręce8. W edług przepisu p a ra g ra fu 169: należało w ydziedziczyć syna, k tó ry dwa razy ciężko uchybił ojcu. N a uw agę zasługuje tu fakt brak u w zm ianki o m atce. N a to m ia st zgodnie z przepisam i p arag rafó w 192 i 193 tegoż

8 Por. H . G r e s s m a n n , A ltorientalische T e x te zum A lten Testam ent, B erlin-L eipzig 1926,

(6)

praw a, dopuszczalne było obcięcie języ k a lub w yłupienie oczu ad op to w anem u synowi, je śli nie szanuje tych, k tó rz y go wychowali i postaw ili mu dom. W obu przypadkach chodzi o adoptowanego syna slugi św iątyni lub niew iasty pośw ięconej św iątyni9. Surow e zw ykle p raw a K o d e k su H am m u rab ieg o w określeniu sankcji za brak szacunku w obec ojca i m atk i, w p o ró w n a n iu z praw em karn ym Starego T estam en tu m ają c h a ra k te r złagodzony. W Starym T estam encie bowiem za brak szacunku była p rzew idziana najw yższa sankcja — k a ra śm ierci10.

P raw a sum eryjskie (1,21) pocho dzące zapew ne z czasów pierwszej dynastii babilońskiej, polecają ostrzyc i sprzedać ja k o niew olnika dziecko, k tó re występuje przeciw ojcu. K to w ystępuje przeciw m atce, rów nież w inien być ostrzyżony i p ro w ad zo n y przez m iasto , a p otem w yrzucony z m ia s ta 11. C zytam y w nim takie zarządzenie: K to m ów i do swego ojca lub swojej m atki: nie jesteś m oim ojcem, nie jesteś m oją m a tką ; pozostaw i dom, pole, ogród, służbę, posiadłość, bydło; jeg o część będzie m u oddana. On zaś będzie zm uszony opuścić środowisko rodzinne (4,19-33). Jeśli ojciec jego i m a tka powiedzą: nie jesteś naszym synem , m usi on m iasto opuścić (5,34-37).

P raw a asyryjskie (3 i 4) wydziedziczały ado p to w an eg o syna, któ ry nie szanow ał swych p rzy b ran y ch rodziców '12.

N a powyższym tle tekstów p ozabiblijnych łatwiej nam będzie dostrzec specyfikę biblijnego nakazu: C zcij ojca twego i m a tkę twoją.

2. K ontekst W j 20,12 i Pw t 5,16

W ersety Wj 20,12 i Pw t 5,16 zapisane są w Pięcioksięgu, k tó ry przyp usz­ czalnie pierw otnie stanow ił całość, jak k o lw iek jego geneza była procesem długotrw ałym , opierającym się n a czterech głów nych tradycjach: J .E .D .P .13. N ieznany bliżej re d a k to r (być m oże E zdrasz), po niewoli babilońskiej tak połączył ze sobą literackie ujęcie tych trad ycji, że n ad ał im form ę ja k gdyby bardzo obszernego schem atu Przym ierza, zaw artego z Bogiem n a S y n aju 14-. Pięcioksiąg zaw iera z jednej strony praw dy teologiczne, takie ja k stw orzenie, grzech, w ybranie i obietnica; z drugiej zaś stanow i kodeks n aro do w y , p o d ­ staw ow y po dręcznik dla kształcenia p ostaw m o raln ych Izraela, budzenia nowych przeżyć i dośw iadczeń religijnych15. W nim wyznawcy o dn ajd u ją uosobioną m ąd ro ść B ożą i o dpow iedź n a isto tn e py tan ia dotyczące ludzkiego losu, przeznaczenia oraz godnego sposobu życia. N a k a rta c h Pięcioksięgu Bóg

9 P o r. S. Ł a c h , K sięga W yjścia, W stęp P rzekła d z oryginału K om entarz, P o z n a ń 1964, s. 211.

10 N a tem a t surow ych k a r p rzew idzianych w p raw o d aw stw ie S tareg o T es ta m e n tu za brak szacunku w obec ojca i m atk i będzie jeszcze w p ra c y m ow a.

11 P or. S. Ł a c h , Księga W yjścia..., dz. cyt., s. 210-211. 12 Por. S. Ł a c h , Księga W yjścia..., dz. cyt., s. 211.

13 Por. J . J e l i t o , H istoria czasów Starego T estam entu, Poznań 1961, s. 161-162; H . L a n g k a m m e r , S ło w n ik biblijny, K ato w ice 19893, s. 125. Szerzej, n a tem at w łaściw ości poszczegól­ nych tradycji zob.: W . J . H a r r i n g t o n , K lucz do B iblii (tłum . Key to the Bible), W arszaw a 1982, s.

172-178.

14 Por. S. M ę d a l a , Pięcioksiąg, w: W stęp do Starego T estam entu (red. L. S atach o w iak ), Poznań 1990, s. 64, 74-77; p o r. B P 2, s.3.

15 Por. S . W y p y c h , W prow adzenie w m y śl i wezwanie ksiąg biblijnych, 1, Pięcioksiąg, W arszaw a 1987, s. 25.

(7)

10 JA N G R A JE W SK I

żą d a w ierności i posłuszeństw a. N a d a n e przez N iego P raw o czyni w yraźnym to boskie żądan ie i to ru je drog ę w ypełnieniu o b ietn ic16. O bjaw ienie Boże n a Synaju to nie jest tylko p raw o d aw stw o , lecz rów nież in terp retacja historii w ytyczająca kieru nek przyszłym p o k o le n io m 17.

2.1. C zcij ojca tw ego i m a tkę twoją w kontekście Księgi Wyjścia

K sięgę W yjścia m o ż n a podzielić n a dwie części: W yjście z E giptu i w ędrów ­ k a ku Synajow i 1,1-24,18; Z aw arcie P rzym ierza i przepisy dotyczące kultu 25,1 -40,381S. O bie części z kolei m o żn a odp ow ied nio podzielić n a sześć sekcji:

1.1-12,36 (Izrael w Egipcie), 12,37-18,27 (wyjście z E giptu i d ro g a ku górze Synaj), 19,1-24,18 (zaw arcie P rzym ierza), 25,1-31,18 (przepisy do tyczące kultu), 32.1-34,35 (o dstępstw o Izraela i odnow ienie P rzym ierza), 35,1-40,38 (w ykonanie przepisów o zo rg anizow anie k u ltu )19. Poszczególne sekcje m o żn a podzielić na szereg m niejszych frag m entów n ad a ją c im odpow iednie nazwy. W tym ujęciu tekst Wj 20,12 m ieści się w ra m ach D e k a lo g u 20. Z dużym p raw do po do bieństw em m o żn a przyjąć, że tekst ów pochodzi z tradycji elohistycznej21.

Id eą p rzew odn ią sekcji Wj 19,1-24,18 jest idea przym ierza. Cel przym ierza w yrażają słowa: W yście widzieli co uczyniłem Egiptowi, ja k niosłem was na skrzydłach orlich i przyw iodłem was do M nie. Teraz je śli pilnie będziecie słuchać głosu mego i strzec mojego przym ierza, będziecie szczególną m oją własnością pośród w szystkich narodów, g d yż do M nie należy cala ziem ia22. L ecz wy będziecie M i królestw em kapłanów i ludem św iętym ( W j 19,4-6a ). Słowa mojego przym ierza odnoszą się do tego przym ierza, k tó re Jahw e w tej chwili zaw iera, a raczej n adaje — zgodnie z cecham i beń t n a starożytn ym Bliskim W schodzie. T erm in beń t został użyty przez n atch n io n e g o a u to ra n a określenie interw encji B oga w historię i płynącej z niej łączności Boga ze swym ludem ; w yrażał od daw nych czasów dośw iadczenia społeczne ludzi. U staro ży tn y ch H ebrajczyków , ja k rów nież

16 P or. E . M a ły , Introduzione ut P entateuco, G C B , Brescia 19732, s. 5-7; W . J . H a r r i n g t o n , K lu c z do B i b l i i . . . , d z . c y t.

11 P o r . S . M ę d a l a , Pięcioksiąg..., dz. cyt., s. 77.

18 Por. S. W y p y c h , Księga W yjścia, w: U stęp do Starego Testam entu (red. L. S tachow iak), P o zn ań 1990, s. 99.

19P or. J . E . H u e s m a n , Esodo, w: G rande C om m entario Biblico..., dz. cyt., s. 62-63. Λ. R olla p ro p o n u je tró jczlo n o w y schem at: 1,1-10,29; 11,1-18,27; 19,1-40,38; P or. A . R o l la , P entateuco, w: M essagiio della S a lvezza , T o rin o 1965, s. 27. It i 1 Księgę W yjścia dzieli n a cztery części: 1,1-15,21; 15,22-18,27; 19,1-24,18; 25,1-40,38 (por. s. 69). S. L ach d o k o n u je po d ziału następ u jąceg o : 1,1-15,21 (uw olnienie Izraelitó w z E g ip tu ), 15,22-18,27 (p o d ró ż pod górę Synaj), 19,1-24,18 (opisy zaw arcia P rz y m ie rza n a Synaju), 25,1-40,38 (kult, a p o staz ja Izraela i odnow ienie Przym ierza) p o r. S. Ł a c h , Pięcioksiąg, w: W stęp do Starego Testam entu (red. S. Ł ach), P o zn ań W arszaw a 1973, s. 66.

20 Por. L. M o r a l d i — E . G a l b i a t i , E sodo-levitico-N um eri-D uteronom io, w: Introduzione alla Bibbia, II, 1, P en la te u c o -G u id ici-R u t-1 -2 S a m u ele -l-2 R e (red. T . B allarm i), B ologna 1974, s. 231.

21 Por. J .S . S y n o w ie c , N a p o czą tku , ÌVybrane zagadnienia z Pięcioksięgu, W arszaw a 1987, s. 33; L . M o r a l d i — T . B a l l a r i n i E . G a l b i a t i , Introduzione generale a! P entateuco, w: Introduzione alla B ibbia..., dz. cyt., s. 58. Dla elohisty praw o m a bardziej charakter m oralny niż kultow y. D o ty czy ono w sw ej istocie co znajduje w yraz iv D ekalogu — obow iązków człow ieka wobec Boga i wobec bliźniego. O bow iązki te są sprecyzow ane w Księdze P rzym ierza ( W j 20,22-23,19), gdzie poszanow anie bliźniego i jeg o dóbr je s t regulowane zw yczajam i i n a kazam i usankcjonow anym i p rzez Boga — cyt. W .J . H a r r i n g t o n , Klucz do B ilii..., dz. cyt., s. 174-175.

22 Por. J . Ł a c h , P rzym ierze D aw idow e w ko n tekście p rzym ie rzy starotestam entalnych, w: W arszaw skie S tu d ia Biblijne (red. J. F r a n k o w s k i.... B. W idia), W arszaw a 1976, s. 47-58.

(8)

u innych ludów w schodnich berit oznaczało relację wzajem nej przynależności k o n trah e n tó w , w raz z praw am i i obow iązkam i, k tó re z tej łączności w yn ik ały 23.

Sekcja Wj 19,1-24,18 zaw iera ważne z p u n k tu w idzenia teologicznego stw ierdzenie, iż n aró d izraelski jest szczególną w łasnością B oga (segullah Jahw e — 19,5). T en przywilej n a k ła d a n a Izraela zadan ie strzeżenia p rzym ierza, tzn. zachow ania P raw a. W yrażenia królestwo kapłanów i lud św ięty w yznaczają m isję kultyczną Izraela. P o w iekach otrzy m ają transpozycję w 1 P 2,5.9, gdzie o d n o szą się do pow szechnego k a p ła ń stw a w iernych w K ościele24.

2.2. C zcij ojca twego i m a tkę twoją w kontekście Księgi Pow tórzonego P raw a

P ią ta księga Pięcioksięgu zaw iera zasadniczo trzy m ow y i d o d atek historyczny25. In teresujące nas przykazanie C zcij ojca twego i m a tkę twoją (Pw t 5,12) zaw arte jest w tzw. drugiej m ow ie M ojżesza (5,1-26,15), k tó ry przy p o m in a zebranem u ludow i okoliczności i treść przym ierza zaw artego n a Synaju (5,1-6,3), w sposób szczególny D ek alo g u (5,1-21). N aczeln ą ideą tej m ow y jest zachęta do wierności względem Boga. W ierność Izraela w in na w yrażać się w przyjęciu slow

23 P o r. J . K u d a s i e w i c z , H isto ria i teologia P rzy m ie rza , M P W B , L u b lin 1975, s. 123. U lu d ó w w sch o d n ich , ja k w y k aza! G .E . M e n d e n h a ll, s p o ly k á się d w a typy p rz y m ie rz a : p rzem ierze m iędzy k o n tra h e n ta m i ró w n y m i w ła d zą i g o d n o śc ią o ra z p rz y m ierz e najw yższej w ładzy z niższym i od siebie, n p . m iędzy k ró lem a w asalem ; p o r. G . E . M e n d e n h a l l , L e fo r m e det p a tto netta tradizione israelitica, L 'a n tic a L egge oriente e biblica,w: Per una teologia del p a tto n e ll’A n tic o T esta m en to (red. D .J. M e C a rth y G .E . M e n d e n h a ll R . S m en d ), T o rin o 1972, s. 79-82; M . M o r a n , D e F oederis M o sa ic i T raditione, V D 40(1962), s. 3-17. N a jsta rs z e te k sty m ó w iąc e o tego ro d z a ju p rz y m ierz a ch sięg ają trzeciego ty siąclecia p rz ed C h ry stu se m ; były la k ro z p o w sz ec h n io n e, że w y p ra c o w a n o sc h e m a t czy też ro d z a j lite rac k i tak ie g o p rz y m ie rz a . P rzy m ierze m iędzy n ieró w n y m i so b ie tj. m iędzy k ró le m a w asalem za w ie rało n a s tę p u ją c e elem en ty : 1) w stęp, w k tó ry m p rz e d sta w ia ł się k ró l-su w e re n , 2) p ro lo g h isto ry cz n y , w k tó ry m zo stały p rz y p o m n ia n e d o b re czyny i życzliw ość k ró la w o b ec w asala, 3) u ro c zy ste z o b o w ią z a n ia stro n , 4) sp isan ie p rz y m ierz a ( p a k t w inien być sp isa n y i z ło żo n y w św iąty n i), 5) w yliczenie p o w o ła n ia b o g ó w n a św iad k ó w , 6) p rz e k le ń s tw a i b ło g o sław ie ń stw a , 7) p rzy sięg a , k tó re j je d n a k nie sp isy w an o , gdyż n a le ża ła o n raczej d o ry tu p rz y m ie rz a n iż d o sam eg o p rz y m ie rz a ; p o r. E .G . M e n d e n h a l l . . . , a rt. cyt., s. 129; J . K u d a s i e w i c z .. , a rt. cyt., s. 123; S . M ę d a l a , D eka lo g na tle ów czesnych sto su n kó w sp o łeczn ych , w: B óg D e ka lo g B łogosław ieństw a M o d litw a (red. A . Św ięcicki), K ra k ó w 1977, s. 90-91. Z n a jo m o ść tr a k ta tó w h ety c k ich m a d u że z n aczen ie dla głębszego p o z n a n ia p rz y m ierza m iędzy B ogiem a lu d em izra elsk im ; p o r. S. Ł a c h , P rzy m ie rze na S y n a ju w św ietle now ych d o k u m en tó w , R B L 15(1962), s. 264-265. A u to rz y n a tc h n ie n i k ry ty czn ie k o rz y stali z tego w łaśnie sc h e m a tu lite rac k ie g o , ab y o p o w ied zieć przyszłym p o k o le n io m o tym jed y n y m w sw ym ro d z a ju p rz y m ierz u B oga z n a ro d e m ; p o r. M . F i l i p i a k , P rzy m ie rze w P iśm ie św ię ty m , R B L 25(1972), s. 148-150; J . K u d a s i e w i c z . . . , a rt. cyt., s. 124; B. P o n i ż y , R ein terp reta cja wyjścia Izraelitów z E g ip tu w ujęciu K sięgi M ąd ro ści, P o z n a ń 19912, s. 42-43;D . J . M c C a r t h y , Il p a tto di Dio n e ll’A .T ., w: P er una teologia del p a tto n e ll'A n tic o T e sta m en to (red. D .J. M c C a rth y — G .E . M e n d e n h all — R. S m en d ), T o r in o 1972, s. 46-52.

24 P o r. A . J a n k o w s k i , B iblijna teologia P rzym ie rza , K a to w ic e 1985, s. 36; F . G r y g - le w ic z , L is ty k a to lick ie , W stęp, P r z e k ła d z oryginału - K o m en ta rz, P o z n a ń 1959, s. 200-201 ; P o r. J . Ł a c h , P rzy m ie rze D aw id o w e..., a rt. cyt., s. 48.

25 P w t 1,6-4,40; 5,1-26,15; 26,17-30,20 i 31,1-34,12. T e k s t Pw t 1,1-5 sta n o w i p ro lo g ; 4,41-49 — w p ro w ad z en ie d o d ru g iej m o w y M o jżesza; p o r. L . M o r a l d i E . G a l b i a t i , E so d o -L evitico -N u m eri-D eu tero n o m i, w: Intro d u zio n e alla B ibbia (red. T . B a lla rm i)..., dz. cy t., s. 259.

(9)

12 JA N GR A JEW SK I

Jahwe, tj. praw i ro z p o rzą d zeń , i w pro w ad zan iu ich w życie (5,1-5)26. Przym ierze synajskie dotyczyło nie tylko p rz o d k ó w Izraela, to znaczy tych, k tó rzy wyszli z E giptu, ale i w szystkich ich p o to m k ó w (5,2-5). N ik t zatem nie m oże powiedzieć, że Przym ierze synajskie go n ieob ow iązu je27. W tym p ow iązaniu odczytujem y n ak azan e przez B oga słow a D ekalog u. Pam ięć o k arach zesłanych n a Izraelitów podczas ich długiej tułaczki po pustyni p o w in n a ustrzec ich od nieszczęść. C ierpliw ość i łask a B oża winny skłaniać n aró d w ybrany d o posłuszeństw a (por. 9,1-10,22), co z kolei stanie się źródłem błogosław ieństw a (11,1-32).

S tru k tu ra drugiej m ow y M ojżesza w ykazuje jed n o lito ść, co nie w yklucza pew nych glos czy d o d a tk ó w , ja k np. 5,4; 6,3 itp 28. N a p o cz ątk u m ow y m o żn a w yodrębnić dwie perykopy. P ierw sza (5,2-22) dotyczy P rzym ierza synajskiego; d ru g a naw iązuje do P rzym ierza zaw artego n a stepach m o abskich (5,23-31). Obie części opisujące zaw arcie tych Przym ierzy są sk o n stru o w an e w p o d o b n y sposób. A u to r n atch n io n y zaznacza kto je zaw arł, gdzie i z kim , n astępnie p od aje przekaz ustny lub pisem ny treści P rzym ierza. Być m oże intencją hag io g rafa było pouczenie o jedn ości i w zajem nym dopełnieniu obu P rzym ierzy29.

2.3. D ekalog jak o k ontekst najbliższy W j 20,12 i Pw t 5,16

K o n tek stem najbliższym Wj 20,12 i Pw t 5,16 jest D ek alo g ja k o o d rę b n a jed n o stk a literacka.

D ek alo g w Wj 20,2-17 różni się od D ekalogu w Pw t 5,6-22 fo rm u łą poszczególnych przy k azań . W W j 20,4, po zakazie o d d d aw n ia czci obcym bogom o prócz Jah w e, następuje zakaz sp o rz ąd za n ia rzeźb i o brazów , n ato m iast w Pwt 5,8 jest p o d an y jedynie zakaz sp o rz ąd za n ia rzeźby jakiegokolw iek w yobrażenia Jahw e, czy to w form ie ludzkiej, czy zwierzęcej, czy też nieożyw io­ nej. Podczas gdy w Wj 20,9-11 n ak a z święcenia szabatu został um otyw ow any teologicznie p am ięcią o tzw. od p o czy n k u B oga po stw orzeniu (R dz 2,2), to w Pwt 5,15 m otyw uje się go h u m an itarn ie, a m ianow icie pam ięcią o przebytej niewoli w Egipcie. J ak Bóg uw olnił Izraelitów od ciężkich p rac w Egipcie, ta k też Izraelici winni w szab at uw alniać niew olników od p ra c y 30. W obu redakcjach D ek alo gu różni się zasadniczo przykazanie o zakazie p ożąd an ia. P odczas gdy w Wj 20,17 przedm iotem p o ż ą d a n ia je st najpierw dom , to w Pw t 5,21 żona, a potem dom i inne przedm ioty: niew olnik, niew olnica, wół, osioł i po la. W D ek alog u Pwt 5 żona zo stała u k a z a n a ja k o o soba, w D ekalo gu Wj 20, ja k o w łasność m ęża. S. Ł a c h 31 sądzi, że zaznacza się tu wyraźnie zm iana poglądów na godność kobiety, czego apogeum w S ta rym Testam encie stanow i kapłański opis stworzenia zw any

26 Por. G . v o n R a d , Teologia Starego T estam entu (T heologie des A lten Testam ents I-II — tłum . B. W idia), W arszaw a 1986, s. 181, 448; J . B l e n k i n s o p p , Deuteronom io, G C B , s. 138-139. 21 Por. S. Ł a c h , K sięga Pow tórzonego Prawa, W stęp P rzekła d z oryginału — K om entarz — ekskursy, P o zn ań - - W arszaw a 1971, s. 13 1 ; por. J . Ł a c h , P rzym ierze Dawidowe... art. cyt., s. 49.

28 Por. S. M ę d a la , P ięcioksiąg..., dz. cyt., s. 131.

29 P or. H . C a z e lle s , La Torah ou P entaleuque, w: Introduction critique à l ’A ncien Testam ent, t. II, (red. H. C azelles), p a ris 1973, s. 218-219.

30 P or. S. Ł a c h , W artości etyczne D ekalogu, B K żL B , s. 37; A . G r z e g o r c z y k , D ekalog — podstaw ow y tra k ta t m oralny e ty k i chrześcijańskiej, w: Bóg D ekalog — Błogosławieństwa — M o dlitw a..., dz. cyt., s. 107-111.

(10)

H eksam ero nem , gdzie żo n a n a rów ni z m ężczyzną n azw an a jest obrazem i jak b y podobieństw em Bożym (R dz 1,26 n).

N a k a z czci rodziców p o siad a dw ojakie brzm ienie:

W j 20,12 P w t 5,16

Czcij twego ojca i twoją m a tkę , abyś ż y ł C zcij twego ojca i twoją m a tkę ja k długo na (te j) ziem i, któ rą Jahwe, Bóg nakazał ci Jahwe Bóg twój, abyś ż y ł twój da tobie. długo, i aby wiodło ci się dobrze na ziem i, którą Jahwe, Bóg tw ój da tobie. Z pow yższego zestaw ienia w ynika, że fo rm u ła literack a p rz y k aza n ia o czci ojca i m atk i w Pw t 5,16 jest dłuższa niż w Wj 20,12, jak k o lw iek zaw iera p o d o b n ą m otyw ację32. R ed ak to rz y D ek alo g u w ob u p rzy p ad k ac h um ieścili przykazanie czci ojca i m a tk i pom iędzy przykazaniem dotyczącym d n ia świętego (szabatu — Wj 20,8-11; Pw t 5,12-15) a zakazem zabijania (Wj 20,13; Pw t 5,17).

P rzy k azan ia D ek alo g u , w tym także przykazan ie o czci ojca i m atk i, w o dróżnieniu od innych sfo rm u ło w ań biblijnych i pozabiblijnych nie są o bw arow ane karam i; nie stan ow ią zatem k o d ek su praw nego. Są raczej po ucze­ niem o woli Bożej, a ich zachow anie to w yraz w dzięczności za ro zum ian e szeroko wybawienie (zbaw ienie) o raz sposób n a zapew nienie sobie pom yśln ości33.

W iększość p rz y k aza ń jest sform uło w ana w form ie zakazu, jedynie w y jąt­ kam i są p rz y k aza n ia o dnoszące się do szab atu i czci ojca i m atk i, k tó re p o siad ają sform ułow ania pozytyw ne. C o więcej, przykazanie czci ojca i m atk i jest jedynym , k tó re zaw iera obietnicę. T en fak t ja k i inny środ ek literacki, jak im jest: um ieszczenie n a z a k u czci ojca i m a tk i w m iejscu cen tralny m , w śro dk u D ekalogu, uw id acznia szczególny w alor tego przykazania.

Jakkolw iek w przekazie różnych tradycji biblijnych D ek alo g m a różne brzm ienie, stanow i je d n a k jed n o ść literacką. Bibliści przyjm ują, że po czątkow o był on k ró tk i; ze względu n a szacunek Izraelitów do tradycji łatwiej przyjąć dod atk i niż o puszczenia34. K rytycy w yrażają je d n a k różne opinie, gdy chodzi o odtw orzenie pierw otnej form y D ekalogu. I ta k H . Schm idt tw ierdzi, że pierw otny D e k alo g skład ał się z sam ych tylko zakazów , a zatem dw a pozytyw ne nakazy (odnośnie do szab atu i czci ojca i m atk i) są rzeko m o późniejszym i d o d a tk a m i35. U czeni h ołdujący sk rajnem u ew olucjonizm ow i religii (np. J. W ellhausen) w Starym T estam encie uw ażali D ek alo g za dzieło kom pilacyjne z czasów p ro ro c k ic h 36. F o rm a ap o d y k ty czn a p rzyk azań D ek alo g u w skazuje jed n ak n a a u to ry te t M ojżeszow y. O dczucie pow agi przem aw iającego jest

32 Szerzej będzie m o w a o tym p rzy egzcgezie Wj 20,12 i Pw t 5,16.

33 C h o d zi tu nie ty lk o o w ybaw ienie z niew oli egipskiej (por. Wj 20,1; Pw t 5,6); stw orzenie np. (istotny m o ty w p rz y k az an ia o szabacie — p o r. Wj 20,11; Pw t 5,13-14) ro z u m ian o ja k o jed en ze zbaw czych ak tó w B oga; p o r. M . F i l i p i a k , Bóg Starego Testam entu — Z baw ca i Stw ó rca , w: W kręgu dobrej now iny (red. J. Szlaga), L ublin 1984, s. 104-105; p o r. Ps 74,12-17; 89, 10-16; p o r. S. Ł a c h , D ekalog, E K 3 1107.

34 P or. A . D e i s s l e r , G ott j u r W elt u n d M ensch, Leipzig 1977, s. 93-107; S. Ł a c h , dekalog..., a rt. cyt., 1107-1108.

35 P o r. H . S c h m id t , M o se und der D ekalog, B Z A W 33(1918), s. 79-119.

36 Por. S. Ł a c h , P rzym ie rze na S ynaju w św ietle nowych dokum entów , R B L 15(1962), c. 257-258; M . F i l i p i a k , P rzym ierze w P iśm ie św iętym ..., a rt. cyt., s. 145-147.

(11)

14 JAN G R A JEW SK I

zazn aczo n e fa k te m , że p ra w o d a w c a zw raca się b ez p o śred n io d o określo nej osoby, uży w ając fo rm y d ru giej o so b y liczby pojedynczej. N ależy więc przyjąć, że k ró tk a ry tm ic z n a a za raz em łatw a d o przy sw o jen ia i p rz e k a z a n ia w n a ­ uczaniu u stn y m p ie rw o tn a fo rm D e k a lo g u sięga czasów staro ż y tn y c h , być m oże M o jżesz a37. W spółczesna nauka nie ty lk o opow iada się za m ożliw ością M o jżeszow ego pochodzenia D ekalogu, ale rów nież uw idacznia niezw ykłość tego zbioru p rzy k a za ń . Ta niezw ykło ść ukazuje się w ujęciu je g o za ka zó w ( ...) . Owe za k a z y m ają m o c bezw zględną, za w sze i w szędzie obow iązującą, pod cza s g d y za k a z y pozabiblijne są ujęte w fo r m ę ka zu isty c zn ą ( ...) , obow iązują ty lk o pew ną kategorię ludzi i ty lk o w tedy, g d y się dopuściła określonych p rzestęp stw 38.

O d rę b n y p ro b le m stan o w i p o d z ia ł D e k alo g u w a k tu aln e j form ie n a dziesięć p rz y k a z a ń . Ż ydzi p alestyńscy, ja k p o d a je T a lm u d , o p iera jąc się n a D e k a lo g u w W j 20, ja k i n a m p rzech o w ał ТЫ , u w ażają za pierw sze p rz y k aza n ie zdanie w p ro w ad za ją ce d o D e k alo g u : Ja je s te m Jahw e, B óg twój, k tó ry cię w yw iódł z ziem i egipskiej, z dom u niew oli (w .2). P rzy k a zan iem d ru gim w edług nich je st z a k a z czci obcych bogów i o b ra zó w Jahw e (w. 3-6). Później idą k olejno p rz y k a z a n ia z a b ra n ia ją c e w zyw ania im ienia B ożego d la czczych rzeczy, n a k a z św ięcenia sz a b a tu , o d d a w a n ia czci ojcu i m atce, za k a z za b ó jstw a , cu d zo łó stw a, krad zieży , k ła m stw a o ra z je d n o p rz y k aza n ie z a b ra n ia ją c e p o ż ą ­ d a n ia cudzej w łasności w raz z cu d zą żoną. F ilo n n a to m ia s t i w iększość O jców K o ścio ła w sch o d n ieg o uw ażają za k az o d d a w a n ia czci obcym b o g o m i za k az s p o rz ą d z a n ia o b ra z ó w B oga za dw a oddzieln e p rz y k aza n ia , a w w yrażen iu ko lejny ch p rz y k a z a ń są zgodni z Ż y d am i p alesty ń sk im i. P isarze kościelni w raz z O rygenesem i św. A u g u sty n e m nie przyjęli słów w stęp n y ch D e k a lo g u za pierw sze p rz y k aza n ie , są n a to m ia s t zgodni z Ż y d am i palesty ń sk im i w łączeniu za k azu czci o b cych bo gów i za k azu s p o rz ą d z a n ia o b ra zó w B oga w je d n o prz y k aza n ie , ale uw ażają je nie za drugie lecz za pierw sze.

Ja k w iad o m o uczeni usiłują d o k o n a ć re k o n stru k c ji p ra d e k a lo g u 39. N iew y klu czon e je d n a k , że z fo rm a ln e g o p u n k tu w idzenia D e k a lo g od sam ego p o c z ą tk u stan o w ił k o m p ila c ję 40. A ni tra d y c ja ży d o w sk a (ST), ani ch rześcijań ­

37 P o r. M . F i l i p i a k , Parnię tu j, a b y ś św ięcił d zień sz a b a tu (W j 20,8 ; P w t 5,1 2 ), S tu d iu m c g zc g c ty c z n o -te o lo g ic z n c , R T K 27 (1 9 8 0 ), s. 6-8.

38 P o r. S . L a c h , D e k a li>g d zie łe m M o jż e s z u c zy d zie łe m B oga? S lf, s. 60.

39 A . S o g g i n tw ie rd z i, że D e k a lo g m ia i p ie rw o tn ie n a s tę p u ją c e b rz em ic n i: 1. N ic b ęd ziesz m ia ł b o g ó w o b c y ch o b o k M n ie (W j 20,3 ; P w t 5,7). 2. N ic b ę d z ies z czynił ż ad n e j rz eź b y an i ż a d n e g o o b r a z u (W j 20,4 ; P w t 5,8). 3. N ic b ę d z ies z w zy w ał im ie n ia B o g a tw e g o n a d a re m n ie (W j 20,7; P w t 5,11). 4. P a m ię ta j o d n iu s z a b a tu i o d p o c z y w a j w ty m d n iu (W j 20,8; P w t 5,12). 5. Czcij o jca tw e g o i m a tk ę tw o ją (W j 20,12; P w t 5,1 6). 6. N ie z a b ija j (W j 20,13; P w t 5,17). 7. N ic c u d z o łó ż (W j 20,17; P w t 5,18). 8. N ie k r a d n ij (W j 2 0,15; P w t 5,19). 9. N ic m ó w k ła m s tw a (W j 20,16; P w t 5,20). 10. N ic p o ż ą d a j (W j 10,17; P w t 5,21). — p o r. A . S o g g i n , In tro d u tio n to the O ld T e sta m e n t, L o n d o n 1976., s. 111-112. P o d o b n ie w k ró tk ie j fo rm ie (g d y c h o d z i o s f o r ­ m u ło w a n ia p o s z c z e g ó ln y c h p rz y k a z a ń ) w idzi p r a d e k a lo g R . K itte l i S. Ł a c h ; p o r. A . L ä p p l c , O d e g z e g e z y do k a te c h e z y , S ta r y T e s ta m e n t, 1 (V o n d e r E x eg ese z u r K a tc c h e s e , W c rk b u c h zu r Bibel — tłu m . В. B iałe ck i), K r a k ó w 1986, s. 123; S . Ł a c h , D e k a lo g ..., a r t. c y t., 1107; S . Ł a c h ,

W a rto śc i e ty c z n e D e k a lo g u .., a r t. c y t., s. 38-41.

(12)

sk a (N T ) nie przyw iązy w ały większej wagi d o kolejno ści p rz y k a z a ń D e k a lo ­ gu 41.

D ek alo g jest k ró tk im streszczeniem p rzyk a za ń P rzym ierza i podstaw całego życia narodowego: sam Jahwe je s t Bogiem ; szacunek dla ojca i m atki; przestrzega­ nie istotnych praw członków ludu Bożego. P rzykaza nia te to nie zw yczajne prawo, ale prawo płynące z radosnej nowiny, że Jahwe zbaw ił sw ój lud, dlatego lud winien je wypełniać nie tylko z obow iązku, ale i z w dzięczności42.

II. E G Z E G E Z A P O D S T A W O W Y C H W Y R A Ż E Ń O K R E Ś L A JĄ C Y C H C Z E Ś Ć O JC A I M A T K I

Po om ów ieniu kluczow ych zagadnień literackich należy obecnie p rze­ prow adzić egzegezę tekstó w Wj 20,12 i Pw t 5,16. W nikliw a analiza egzegetyczna będzie stanow ić p u n k t wyjścia dla rozw ażań n atu ry teologicznej.

1. Egzegeza W j 20,12

W erset ten w języku hebrajskim brzm i n astęp u ją co 43: ka bb ed 'et ~’abik äwe ’e t - ’im m ikä‘u lem a canAS j a ’àrikùn ja m e jk a cal h a ’adamah!*** ’aser" jahw e ’èloheka nôtên lâk.

W tłum aczeniu polskim : czcij twego ojca i twoją m a tkę, abyś ż y l długo na ( tej) ziemi, któ rą Jahwe, Bóg twój da tobie. K luczow ym słowem całego wersetu jest bez w ątpienia czasow nik czcić. D lateg o też jem u pośw ięcam y najpierw naszą

uwagę.

1.1. Znaczenie term inu czcić

Polski term i czcij jest przekładem hebrajskiego czasow nika kabbed, k tó ry wywodzi się od ogólnosem ickiego p ierw iastka słow nego kbd. T rz eb a zaznaczyć, że n a bazie tego rdzenia język h ebrajski zbud ow ał p rzy m iotn ik , rzeczow nik i czasow nik. P ożyteczną rzeczą je st zatem zapo znan ie się ze znaczeniem przym iotnik a i rzeczow nika o p arteg o n a rdzeniu kbd, by pełniej uchw ycić sens hebrajskigo kabbed, któ reg o przek ładem jest polski term in czcij.

P rzy m io tn ik ka b e d nie posiadający szczególnego zabarw ienia teologicz­ nego (poza nielicznym i przy p ad k am i) oznacza po prostu: ciężki, ociężały (1 Sm 4,18). Częściej w skazuje n a jak iś obciążający ciężar, brzem ię. T o coś ciążącego

41 W T H W j 20 p rz y k az an ia są p o d a n e w n astęp u jącej kolejności: czw arte, piąte, szóste, siódm e; n a to m ia s t L X X W j m a in n ą kolejność: czw arte, szóste, siódm e, p iąte . W N ow ym T estam encie (por. M t 19,20; Ł k 18,20) sp o ty k am y jeszcze in n ą kolejność.

42 Por. S . Ł a c h , K sięga Pow tórzonego Praw a..., dz. cyt., s. 141.

43 S p o só b tran sk ry p cji h eb rajsk ieg o a lfa b etu przyjm ujem y za: S. Ł a c h , Księga W yjścia..., Az. cyt., s. 22.

44 S e p tu ag in ta o puszcza zaim ek dzierżaw czy σον (tw o ją ). N ie k tó re rękopisy K o d ek su В zam ieszczają w te k s ta ch ów zaim ek. T M m a p ierw szeństw o przed tłum aczeniam i, tym bardziej; że Wj 20,12 p o sia d a sw ój odp o w ied n ik w tekście krytycznie pew nym Pw t 5,16, gdzie zaim ek dzierżaw czy zo stał zachow any.

45 L X X BL rozszerza lekcję: jjtb Ik w lm cn (aby się to b ie p o w odziło). Z g o d n ie z zasadam i krytyki tek stu lekcja k ró ts z a je s t bardziej w ia ry g o d n a.

(13)

16 JA N GR A JEW SK I

m oże m ieć negatyw ne lub też pozytyw ne znaczenie. T ak więc tym co ciąży m o gą być grzechy (Ps 38,5) lub też klęski żyw iołowe, n a przykład grad (Wj 9,18), głód (R dz 12,10). W pozytyw nym kontekście p rzym io tnik ten przyb iera odcień: znaczący, imponujący (1 K ri 10,2), bogaty (R dz 13,2), liczny (R d z 50,9), w ielki (R dz 50,I I ) 47.

Z au w aża się zatem , że przym iotnik ka b e d p o siad a wiele znaczeń. Jeszcze więcej p o sia d a ich rzeczow nik kaböd48. W yróżnia się trzy p o dstaw o w e jego znaczenia. W pierw szym p o dstaw ow ym znaczeniu oznacza on: ciężar, wagę — w znaczeniu fizycznym . K abod w ystępuje niekiedy w znaczeniu: ciało, masa, substancja, m nogość, m nóstw o, siła (por. Iz 5,13; 10,16; 17,4; Oz 9,11). W nie­ k tórych m iejscach S tarego T estam e n tu ka bod oznacza bogactwo i kosztow ności (N e 2,10; R d z 31,1; Iz 10,3; Ps 49,17). W edług Iz 10,18 k a b o d p o siad ają rów nież drzew a, gdyż las d aw ał w rażenie pełnego i ow ocnego życia o raz swoistego piękna. W tym kontekście ka b o d o d p ow iadałby tem u, co w y raża term in splendor49. P o n a d to ka bod przypisyw any jest całem u regionow i, n a przykład M o abo w i (Iz 16,14), A syrii (Iz 8,7), czyli też Izraelow i (Iz 17,3). W tym p rzy p ad k u term in ten w skazyw ałby na całość zjaw isk, k tó re d ecydują o pom yśl­ ności k raju, tak ich ja k ro zkw it cywilizacji, p otęg a w ojskow a i polityczna, rozw ój h an d lu , siła o b ro n n a m iast i ta k dalej. Poniew aż zależy to od przyw ódców , dlatego też im przysługuje kä b ô d (Ps 21,6). W reszcie istnieje g ru p a tekstów , w k tó ry ch term in ten nie oznacza jakiejś rzeczywistości ak tu aln ej, lecz m ów i się n a przykład o przyszłej kabod Izraela (Iz 62,2; M i 1,15)so.

D ru g ie znaczenie rzeczw onika kabod dotyczy relacji m iędzyludzkich. Znaczenie to o d d a ją polskie term iny: cześć, szacunek, chwała. S eptu aginta oddaje to znaczenie najczęściej przez rzeczow nik τιμή, k tó ry rzad k o odnosi się do Boga. Z au w aża się, że szacunek o raz pozycja społeczna lub piasto w ane stanow isko są ze sobą bard zo ściśle p o w iąz an esl. W księgach m ądrościow ych kabod oznacza pozycję g o d n ą szacunku, ja k ą ktoś p o siad a w swym otoczeniu (Prz 3,35; 11,16; 18,12). K abod odnosi się do własnej godności człow ieka. P o tw ierdza się ją szlachetnym po stępow aniem , osiąga przez w ielkoduszność i p o k o rę (Prz 15,33), m o ż n a ją je d n a k u trac ić z p o w odu głu po ty (Prz 26,1 -8)52.

M ając n a uw adze wersety Wj 20,12 i Pw t 5,16 w arto zw rócić szczególniej­ szą uw agę n a trzecie p o dstaw ow e znaczenie rzeczow nika kàbòd, k tó re p o siad a on w odniesieniu do sam ego Boga. W księgach S tarego T estam e n tu często m ów i się o k eb od Jahwe. W jed n aj grupie tekstów (na przykład W j 33,18-23) k ebod Jahwe w ydaje się być id entyczna z sam ym Jahw e, bądź z Jego p otęg ą i m o c ą 53.

41 P o r. C . W e s t e r m a n n , k b d , schw er sein, T H A T I 795-796.

48 P or. W . C a s p a r i , D ie Bedeutungen der W ortsippe k b d im Hebräischen, Leipzig 1908, s. 17-27.

49 P o r. G . K i t t e l , δόξα, T W N T II 246-247.

50 Рог. C . W e s t e r m a n n , k b d , schw er sein, T H A Z I 799. 51 P o r. S . A a l e n , τιμ ή , T B N T 1 208.

52 Рог. C . W e s t e r m a n n , k b d , schw er sein, T H A T I 800.

53 P or. tam że, s. 794-802; p o r. C . W e s t e r m a n n , D ie H errlichkeit G ottes in der P riesterschrift, w: A T h A N T 59(1970), s. 227-249; p o r. J .S . S y n o w ie c , H isto ryczn y sz kic d yskusji na lem alk?bođ Jahwe, R T K 15(1968), s. 33-45; p o r. W . C a s p a r i , Die B edeutungen der W ortsippe k b d im H ebräischen, L eipzig 1908; p o r. A . v o n G a i l, Die H errlichkeit, G iessen 1900; рог. В . S te in , Der B e g r iff k fb ö d Jahw e und seine Bedeutung f ü r die alltestam entliche G otteserkentnis, E m sd etten 1939.

(14)

W drugiej n a to m ia st grupie tekstów (Wj 24,16; 40,34-35; 1 K ri 8,11 ) k ebód Jahwe wydaje się raczej oznaczać jakieś zjaw isko świetlne, k tó re uzm ysław ia obecność Jahw e. Tym zjaw iskiem m oże być n a przykład ob łok (Wj 24,16) lub też m asa ognia (Ez l,4 -2 8 )54.

Ja k ju ż zaznaczo no, bezpośrednim k o ntekstem Wj 20,12 i Pw t 5,16 jest D ekalog, k tó ry w chodzi z kolei w skład tak zw anych zobow iązań przym ierza. Z aw arciu przy m ierza tow arzyszyły niezw ykłe zjaw iska n a górze Synaj o b ­ jaw iające potęgę B oga. D lateg o S. Ł a c h 55 dochodzi do następująceg o w niosku: Ponieważ ujawnienie tej p otęgi w zw iązku z p rzym ierzem ijego p raw am ijest rzeczą pewną, dlatego m ożna określić «k ebod Jahw e» w teofanii na Synaju ja k o potęgę Bożą, którą Jahwe dal p rzeżyć Izraelitom dzięki oglądaniu przez nich niezw ykłych zjawisk, chcąc ich p rze z to skłonić do przestrzegania Jego praw i dając im rękojm ię sw ej pom ocy, je ś li dochowają zobow iązań przym ierza.

Bóg jest tym , k tó ry daje się poznać w całej swej potędze, w całym swym m ajestacie. W ystępujący w takim kon tekście term in ka b ó d b ardzo często byw a łączony z tak im i czasow nikam i jak : widzieć (Wj 16,7; 33,18; Iz 40,5) lub objawiać się (Wj 16,10; Pw t 5,24; Iz 60,1). K abódm oinsL ro zp ozn ać w stw orzeniu (ps 19,2; Iz 6,3), objaw ia się przede wszystkim w historii zbaw ienia czyli w wielkich zbawczych dziełach B oga (Wj 14,17-18; Ps 96,3), w specjalny zaś sposób przez obecność B oga w san k tu ariu m (Wj 40,34-35; 1 K ri 8,10-11; Ps 26,8). U kresu czasów n astąp i ostateczne i definityw ne objaw ienie się kabód, k tó reg o celem, będzie zbaw ienie Iz rae la (Iz 60,1-2; E z 39,21 nn). W tedy też d o k o n a się zbaw ienie w śród p o g an (Ps 96,4 nn; Z a 2,9 n n )56.

N ależy zw rócić uw agę n a teksty, k tó re wzywają do o d d aw an ia Bogu kabód. Z au w aża się, że tak ie znaczenie jest ju ż znane u p ro ro k ó w (Jr 13,16); (por. Joz 7,19; Sm 6,5), i w okresie pow ygnaniow ym (Prz 25,2; M l 2,2). P oniew aż Bóg godzien jest najw yższego szacunku, jest Bogiem wszelkiej chw ały (Ps 24,7.9.10; 29,3), dlateg o cześć w inien m u od d aw ać nie tylko każdy pojedynczy człowiek (Joz 7,19), ale tak że rodziny narodów (Ps 96,7) oraz w szystkie ziem ie (Ps 6 6 ,l ) 57. O ddaw anie czci B ogu w sp osób szczególny d o k o n u je się w liturgii w spólnotow ej, zwłaszcza przez śpiew anie pieśni i hym nów pochw alnych (Ps 104,31-34).

N a k az D ekalog u: C zcij ojca (...) (Wj 20,12; Pw t 5,16) w a rto zestawić z w yrzutem p od adresem k ap łan ó w , k tó ry n ap o ty k am y u p ro ro k a M alachiasza: Syn powinien czcić (jekabbed) ojca, a sługa swego pana, lecz skoro Ja jestem Ojciec, gdzież je s t cześć ( «kabód») moja (M l 1,6). D o strzeg am y w tym wersecie w yrażoną analogię, ja k ą p ro ro k p rzep ro w ad za m iędzy czcią należną ojcu, a czcią Jahw e. W skazuje to, że pod term inem kabód rozum ie on cześć, chw ałę należną Bogu ja k o ojcu. W edług M l 2,2 zadaniem k ap łan ó w jest o d daw ać ka b ó d im ieniu Bożem u. T o o d d aw anie czci nie jest czymś czysto w ew nętrznym , lecz w yraża się w ak tach zew nętrznych, w tym p rz y p ad k u w należycie spraw ow anym kulcie ofiarni czym 50.

54 P or. S. Ł a c h , K sięga W yjścia. W stęp — P rze k ła d z oryginału — K om entarz, P o z n a ń 1964, s. 343-344; s. 343-344; J . S . S y n o w ie c , Chwała B oża, E K 3 s. 429-430.

55 P or. S. Ł a c h , Księga W yjścia..., dz. cyt., s. 346. 56 P or. S. A a l e n , δόξα, TB N T 1 204-205. 57 P o r. M . W e i n f e i d , K abod, T W A T IV s. 26-27.

58 Por. S . Ł a c h , k řb o d Jahw e, w: Księga W yjścia, P o zn ań 1964, s. 343-346; p o r. J .S . Synow ie^c, K ebod Jahw eh, w: S tudia Teologiczne, L u blin 1976, s. 49-50.

(15)

18 JA N G R A JE W SK I

W arto zaznaczyć, że term in kab'òd, k tó ry w ystępuje w odniesieniu do B oga, tłum aczenie S ep tu aginty od d aje najczęściej greckim term inem δό ξα 59.

P o om ów ieniu znaczeń p rz y m io tn ik a i rzeczow nika u tw o rzo n y ch z rd zenia kbd, zatrzym ajm y się tera z n ad znaczeniem w yw odzącego się z tego rdzenia czasow nika, gdyż w łaśnie fo rm a czasow nika w ystępuje w interesujących nas w ersetach Wj 20,12 i Pw t 5,16. W p o ró w n a n iu z rzeczow nikiem ka b o d k tó ry w księgach S tarego T e sta m e n tu w ystępuje 200 razy, fo rm a czasow nikow a jest nieco rzadsza i p o jaw ia się 114 razy, przy czym najczęściej, bo aż 20 razy, w K siędze Izajasza. P o n a d to w a rto w skazać, że czasow nik utw o rzo n y od rdzenia kb d 23 razy w ystępuje w form ie qal, 30 razy w form ie nifal oraz 38 razy, czyli najczęściej, w form ie p ie l60.

W ystępujący w w ersetach W j 20,12 i Pw t 5,16 w yraz kä bbed jest im ­ peratyw em ro d z aju m ęskiego liczby pojedynczej w form ie piel. Już sam o użycie form y p iel w skazuje na intensyw ność d z ia ła n ia 61.

P odstaw ow ym znaczeniem czasow nik a kbd, z k tó reg o w yw odzą się wszystkie po zostałe, jest więc znaczenie czaso w nika statycznego: być lub staw ać się ciężkim. C zasow nik ten w form ie qal rz ad k o używ any jest n a określenie: być ciężki — w sensie fizycznym (w Sm 14,26; H i 6,3). O znacza on rów nież: ciążyć — w odniesieniu d o p racy (Wj 5,9) albo d o służby (N e 5,18). W form ie hifil czasow nik k b d p o siad a znaczenie: czynić ciężkim , n a przykład ja rz m o (1 K ri 12,10.14), czyli inaczej: uciskać. Ciężkie m o g ą być grzechy (R dz 18,20; Iz 24,20) lub w alki (Sdz 20,34; 1 Sm 31,3). B yć ciężkim m oże w skazyw ać — w znaczeniu pozytyw nym — n a to , że się jest bogaty m , szanow anym (H i 14,21; Ez 27,25). Być c ię ż k im m o ie odnosić się d o tych części ciała ludzkiego, k tó re nie fu n k c jo n u ją tak ja k pow inny (R d z 48,10)62.

W form ie nifal czasow nik k b d przy b iera znaczenie: okazać się znacznym , m ożnym , czyli sławić się (2 Sm 6,20.22; 2 K ri 14,10; Iz 43,4; 49,5). O d po w ied ­ nikam i polskim i im iesłow u nifal są określenia: sławny, zn ako m ity, dostojny, szanow any (R d z 34,19; L b 22,15; P w t 28,58; 1 Sm 9,6; 22,14; Iz 3,5)63.

D la nas zasadniczą wagę p o siad ają znaczenia jak ie czasow nik k b d przybiera w form ie piel. N ajczęstsze z nich są następujące: czynić ciężkim , uznawać, że k to ś je s t ciężki lab coś je s t ciężkie, czynić w ażnym , uznawać za ważnego, co jest niekiedy rów n o zn aczn e z pow ażać, szanować, czcić, cenić. W edług P salm u 15 w arunkiem dop uszczenia do św iątyni, czyli d o szczególnie bliskiego o b cow an ia z B ogiem , je st szacunek, cześć dla tych, k tó rzy b o ją się P a n a (w. 4). K iedy Saul d o m a g a się od Sam uela: Bądź łaskaw teraz uszanować mnie wobec sta rszyzn y m ego ludu i wobec Izraela (1 Sm 15,30), chce przez to pow iedzieć, aby Sam uel u zn ał jeg o godn ość k ró la w obec innych. W owym uznawaniu za ważnego istnieje w y raźna hierarchia, ja k to w skazuje 1 Sm 2,29,

59 O d rd z en ia k b d p o c h o d zi jeszcze inny czasow nik: ka b ed , k tó ry m o zn aczo n o w ątro b ę. W iad o m o , że w k u ltu rz e sem ickiej w ą tro b a i serce były u w aża n e za najgodniejsze szacu n k u o rg a n a ciała ludzkiego. M ięd zy d w o m a rzeczow nikam i: k a b o d i k a b e d istnieje więc zw iązek, gdyż o b a łączą się z id eą wagi i w ażności. P ra w d o p o d o b n ie tu n a le ża ło b y szukać ro d o w o d u p o lskiego w yrażenia, że coś leży m i n a w ą tro b ie , w zn aczen iu , że coś je s t d la m n ie w ażne.

60 P or. C . W e s t e r m a n n , k b d , schw er sein, T H A T I 795.

61 P or. P . P . J o ü o n , G ram m aire de l ’hébreu biblique, R o m e 1923, s. 93. 62 Рог. C . W e s t e r m a n n , k b d , schw er sein, T H A T I 796-797.

(16)

gdzie Sam uel karci H elego w im ieniu Boga: D laczego szanujesz bardziej synów swoich niźli M nie, iż tuczycie się na najw yborniejszych z w szystkich darów Izraela — ludu m ojego64-. O znacza to, że z p o w od u wielkiej pobłażliw ości H elego pow ażanie należne B ogu p rzyznane zostało jego sy n o m 65.

N a szczególną uw agę zasługuje w erset Lb 22,17: W ynagrodzę cię hojnie ( «ki-kabbed ”a k a b b e cfkd m e ’od») i w szystko ucznię, cokolw iek m i powiesz. Jest to propo zycja ja k ą B alak p o p rz ez swoich do sto jn ych w ysłanników sk ład a B alaam ow i, w zam ian za przybycie i przeklinanie n a ro d u izraelskiego. D ru g a paraleln a część w ersetu: w szystko ucznię u w y p u k la sens w yrażenia: w ynagrodzę hojnie. In teresu jąca je st k o n stru k c ja g ram atyczn a w yrażenia: kabbed ’aka- bbedeka m e ’5d. T erm in ka b b ed jest infinitivem , k tó ry służy w zm ocnieniu i uw ypukleniu sensu w yrazu ’ekabbedeka66. Z atem w wersecie Lb 22,17 czasow nik k b d p rzybiera dosyć specyficzne znaczenie, w którym aspekt re k o m ­ pensaty, w ynagrodzenia, jaw i się n a pierw szym planie. Stąd i ten asp ek t jest zaw arty w czasow niku kbd.

M o żn a zatem pow iedzieć, że czasow nik k b d w yraża relację m iędzy kim ś niższym a wyższym, m iędzy kim ś m ałym a wielkim . T a relacja m oże dotyczyć różnych g ru p społecznych, poszczególnych jed n o stek lub też m oże m ieć n a uw adze stosunek m iędzy człow iekiem a Bogiem. M ając na uw adze c h a ra k te r tej relacji m o żn a dostrzec w n iek tó ry ch p rzy p ad k ac h w yraźnie świecki jej w ym iar (Sdz 13,17; L b 22,17; P rz 4 ,8 ), w innych n ato m iast w ybitnie religijny, szczególnie w tek stach d otyczących sto su n k u człow ieka d o B oga (1 Sm 2,30; Ps 22,24; P rz 3,9)67.

W łaśnie tek st P rz 3,9 w a rto zestawić z interesującym i nas w ersetam i Wj 20,12 i Pw t 5,16. N akazow i: C zcij ojca twego i m a tkę twoją zaw artem u w d ekalo gu od p o w ia nakaz: C zcij Pana ofiarą z twego mienia i pierw ocinam i całego dochodu (Prz 3,9). Jest rzeczą znam ienną, że tylko w tych trzech w ersetach czasow nik k b d w ystępuje w identycznej form ie, czyli w drugiej osobie tryb u rozkazującego piel. Z au w aża się, że obiektem okazyw ania czci w pierw szym przy p ad k u jest ojciec i m a tka , w drugim n a to m ia st Bóg. C o więcej, w erset P rz 3,9 precyzuje w ja k i sposób o bjaw ia się ow o okazyw anie czci Boga. O kazyw anie czci Bogu jest czymś realnym , k o n k re tn y m , m aterialn y m i w yraża się w skład aniu M u należnych ofiar.

C hcąc pełniej o d k ry ć znaczenie czasow nika k b d w w ersetach Wj 20,12 i Pw t 5,16, należy w skazać te znaczenia, ja k ie czasow nik przybiera, gdy w ystępuje w tekstach określających stosunek człowieka do Boga. O tóż oprócz wym ienionych powyżej znaczeń: nadawać właściwą rangę, poważnie traktować, cenić, szanować, czasownik kb d m oże być używ any ja k o paralelný do czasow ników wyrażających uwielbienie Boga (Iz 24,15; Ps 86,12; 50,15). Oczywiście, że to specyficzne znaczenie zawsze wychodzi z podstaw ow ego znaczenia: uznawać ciężar, wagę,

64 O d n o si się w rażenie, że p o lski p rz ek ład Biblii T ysiąclecia nie najw laściw iej o d d al hebrajski czasow ni kbd. W ydaje się, że zam iast słow a szanujesz, właściw iej byłoby użyć w yrażenia: w yżej cenisz, czynisz w ażniejszym i, bardziej p ow ażasz.

65 P or. C . W e s t e r m a n n , k b d , schw er sein, T H A T I 797; J . S. S y n o w ie c , K ebod Jahw eh..., a rt. cyt., s. 46.

66 P or. P .A . C a r r o z z i n i , G ram m atica della lingua ebraica, T o rin o 1981, s. 46. 67 P or. W . C a s p a r i , D ie B edeutungen..., dz. cyt., s. 48.

(17)

20 JA N GR A JEW SK I

znaczenie, autorytet. Z atem czcić Boga oznacza: uznać Go w jeg o godności, przyznać M u należne miejsce i znaczenie68.

Spośród tek stó w m ów iących o czci należnej B ogu, m usim y zatrzym ać się nad tekstem , k tó ry będzie się p ojaw iać w k ontekście ew angelicznych pery ko p zaw ierających dyskusje dotyczące interp retacji czwartego przyka za nia D e k a lo ­ gu. C hodzi o tekst: W y rzekł Pan: Ponieważ ten lud zbliża się do M nie tylko w słowach, i sławi M nie (k ib b edùnî) tylko wargami, podczas gdy serce jeg o je s t z dala ode M nie; poniew aż cześć jego je st dla m nie tylko w yuczonym p rzez ludzi zw yczajem , dlatego właśnie ja ponowię niezw ykłe działanie (Iz 29,13). Jezus p rzypo m n ia ow ą w ypow iedź faryzeuszom i uczonym w Piśm ie w sporze 0 tradycje starszych (M t 15,8-9; M k 7,6-7). Isto tn y m jest tu taj w yakcentow anie w ew nętrznego c h a rak teru czci okazyw anej Bogu. Oczywiście, że nie w yklucza to k onkretn eg o, m ateria ln e g o w ym iaru o d d aw an ia czci Bogu: K to składa ofiarę dziękczynna,, ten m i cześć oddaje (jekabdabem ) (Ps 50,23)69.

Innym wreszcie przejaw em okazyw ania Czci B ogu jest po m o c i w spół­ czucie dla biednych: K to ciem ięży ubogiego, lży jego Stw órcę, czci Go (û m ekab- dòù) ten, kto się nad biednym lituje (Prz 14,31). Paralelizm antytetyczny w ersetów w skazuje na k o n k re tn y c h a ra k te r postaw y zarów no względem ubogiego, ja k 1 względem B oga. O k azy w an a cześć m oże p osiad ać znam ię w zajem ności:

W yrocznia Pana, Boga Izraela: Tych bowiem, k tó rzy mnie szanują (m ek a b d a j), szanuję ( ’akabbed) i Ja, a tych, któ rzy M nie znieważają — czeka hańbna ( 1 Sm 2,30).

W tym kontekście należy zw rócić uwagę n a relację zacho dzącą m iędzy tym i dw om a rzeczyw istościam i: szacunkiem okazyw anym sobie naw zajem przez ludzi oraz od daw aniem czci B ogu przez człow ieka. T e dwie rzeczywistości wcale się nie w ykluczają; m o że m iędzy nim i zaistnieć bolesne zderzenie (1 Sm 2,29). M o g ą i pow inny też w zajem nie ze so b ą harm o n ijn ie w spółistnieć70.

Religijny c h a ra k te r n a k a zu czcij w w ersetach Wj 20,12 i Pw t 5,16 jest b ardzo w yraźny. W skazuje nań przede wszystkim dalszy i bliższy k o n tek st, w jakim znajduje się ten term in. N orm y D ekalo gu , w tym także i p rzy kazanie dotyczące czci ojca i m atk i, stan o w ią integralny elem ent przym ierza, jak ie Bóg zaw arł ze swoim ludem w stóp S ynaju71. S tano w ią one praw o p rzym ierza, do k tórego zachow yw ania zobow iązał się cały n aró d , składający B ogu przysięgę wierności. D o tego naw iązuje bezp ośredn io re d ak cja czwartego p rzykazan ia w Pw t 5,16: ja k ci nakazał Pan, B óg twój.

D aw cą obietnicy długiego życia o raz o trzy m a n ia ziemi w zam ian za przestrzeganie nakazu: C zcij ojca i m a tkę jest sam Bóg. W p ro lo g u D e k alo g u Bóg objaw ia się ja k o zbaw ca i wybawiciel Izraela (Wj 20,2)72. R zu ca to b ard zo istotne

08 P or. C . W e s t e r m a n n , k b d , schw er sein, T H A T I 801. ы P or. tak że Iz 43,23.

70 P or. C . W e s t e r m a n n , k b d , schw er sein, T H A T I 797-798.

71 N a te m a t trad y cji synajskich p o r. A . T r o n i n a , Bóg p rzyb yw a z Synaju. S ta ro izra elskis fo rm u ły teofanijne a p o c z ą tk i religii Izraela, L u b lin 1989, s. 136-140; p o r. tenże, W ierność Boga w P sałterzu, S tu d T eo l 3. O b ra z B o g a w P sałterzu, s. 65-85; p o r. tenże, Św iadectw a epigraficzne 0 początkach Izraela, R B L 42(1989), s. 21-27.

72 W yznanie; Pan w yprow adził Izraela z E giptu było d la czło n k a n a ro d u w y b ran eg o ta k istone 1 determ inujące, ja k p o tem d la ch rześcijan in a stan ie się w yznanie: Bóg w skrzesił z m artw ych Jezusa.

Cytaty

Powiązane dokumenty

lą Bożą:—czcij jedynego Boga, czcij ojca i matkę, szanuj przełożonych, poświęcaj się dla Ojczyzny, nie krzywdź nikogo i t. —to będą dobre i sprawiedliwe;

El enchus cleri

[r]

Na dzisiejszych zajęciach zapiszcie do zeszytu temat lekcji oraz notatkę.. Na koniec obejrzyjcie filmik na temat tańca przedstawionego w temacie

I Zimowe Igrzyska Olimpijskie (początkowo pod nazwą Tydzień sportów Zimowych) odbyły się w 1924 roku w Chamonix, a ich inicjatorami byli Skandynawowie. Najliczniejsza nasza ekipa

Najbardziej pustynny klimat występuje w środkowej części kontynentu oraz w zachodniej jego części, gdzie wznoszą się najwyższe szczyty Antarktydy.. Zdecydowanie łagodniejsze

Załó˙zmy te˙z, ˙ze mo˙zemy to do´swiadczenie powtarza´c dowoln ˛ a liczb˛e razy oraz ˙ze – niezale˙znie od tego, ile razy powtarzamy do´swiadczenie –

Tematyka narodowa widoczna jest potem w badaniach recepcji kanonu polskiej kultury narodowej i w Socjologii kultury, a więc w książce dającej syntetyczny obraz