Leszno, dnia 29 stycznia 2019 roku
S K A R G A K A S A C Y J N A
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia (…) września 2018 roku wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych oraz wnioskiem o wstrzymanie wykonalności wyroku
w sprawie:
§ (…) c/a (…) Sygn. akt: I ACa (…)
Wartość przedmiotu zaskarżenia: (…) złotych
Sąd Najwyższy
II Wydział Izby Cywilnej
za pośrednictwem:
Sądu Apelacyjnego w Poznaniu Wydział I Cywilny
ul. Trójpole 21 61 – 693 Poznań
Działając w imieniu pozwanego, powołując się na załączone pełnomocnictwo do reprezentowania w tej sprawie, niniejszym składam,
s k a r g ę k a s a c y j n ą
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia (…) września 2018 roku, wydanego w sprawie o sygn. akt: I ACa (…). Wyrok ten zaskarżam w całości i wnoszę o:
1. przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania i rozpoznanie skargi kasacyjnej na rozprawie;
2. uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Poznaniu do ponownego rozpoznania;
3. zasądzenie od powodów na rzecz pozwanego zwrotu kosztów postępowania wywołanych wniesieniem skargi kasacyjnej, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych;
4. zwolnienie pozwanego od kosztów sądowych w zakresie opłaty sądowej od skargi kasacyjnej oraz wniosku o wstrzymanie wykonalności wyroku ponad kwotę (…) złotych;
Na zasadzie art. 388 § 1 k.p.c. wnoszę o:
5. wstrzymanie wykonalności wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia (…) roku, sygn.
akt: XVIII C (…) co do punktów I. – V., VII. – VIII. oraz XIII. sentencji ww. wyroku.
Przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania uzasadnia występujące w sprawie istotne zagadnienie prawne sprowadzające się do odpowiedzi na pytanie:
czy spadkobierca ustawowy, zobowiązany do wykonania rozrządzeń testamentowych może w sporze o wykonanie testamentu powoływać się na jego nieważność wynikającą z art. 58 § 3 in fine k.c. w sytuacji, gdy przyczyną nieważności całego testamentu jest nieważność postanowień poczynionych na rzecz osoby, która nie jest stroną postępowania?
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucam:
1. naruszenie przepisów postępowania – art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. polegające na nierozpoznaniu podniesionego na rozprawie w dniu (…) roku zarzutu naruszenia art. 281 k.p.c. (zarzutu niewyłączenia części biegłych, którzy opiniowali w niniejszej sprawie), co mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, ponieważ uniemożliwia pozwanemu powołanie w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 281 k.p.c. a tym samym, czyni niemożliwym kontrolę kasacyjną zaskarżonego wyroku przez Sąd Najwyższy;
2. naruszenie prawa materialnego – art. 58 § 1 i 3 k.c. w związku z art. 968 § 1 k.c.
przez ich niezastosowanie mimo, że część spornego testamentu jest nieważna, co skutkowało zaniechaniem przeprowadzenia przez Sąd Apelacyjny oceny, czy z okoliczności sprawy wynika, że bez postanowienia dotkniętego nieważnością spadkodawczyni sporządziłaby testament o takiej samej treści, co testament z dnia 1 grudnia 2009 roku.
U Z A S A D N I E N I E
1. [Wprowadzenie]
Spadkodawczyni – M.S. powołała do spadku P.K. A w samym testamencie uczyniła zapis na rzecz jego żony –J.K. Te same osoby były jednocześnie stronami umowy dożywocia, na mocy której otrzymały nieruchomość o wartości ośmiuset tysięcy złotych, a wartość całego spadku wynosi ponad dziesięć milionów złotych.
Sąd Apelacyjny w Poznaniu uznał, że:
- normalna jest sytuacja, w której świadomej pacjentce hospicjum, wbrew jej woli (wyrażonej werbalną odmową przyjęcia leku) podaje się morfinę, a następnie osoba ta będąc świadomą rychłej śmierci, sporządza testament i umowę dożywocia, w których czyni przysporzenia na rzecz tych samych osób;
- strony procesu mogą bez ujemnych skutków zmieniać wersję zdarzeń co do czasu sporządzenia testamentu (w pierwszych pismach powodowie twierdzili, iż akty notarialne sporządzono „około godzin południowych” a dopiero w 2015 roku okazało się, iż akty sporządzono „w godzinach wieczornych”);
- biegli mogą otwarcie manifestować przychylność wobec jednej ze stron procesu i zarazem niechęć wobec poprzedniego pełnomocnika pozwanego.
Z uwagi na treść art. 3983 § 3 k.p.c., skarga kasacyjna nie może dotyczyć niektórych z ww.
uchybień. Przywołano je we wprowadzeniu wyłącznie po to, aby pokazać szerszy kontekst w jakim należy oceniać zarzuty skargi kasacyjnej, w szczególności zachowania, które są oczywiście niewłaściwe i sprzeczne z podstawowymi zasadami procesu cywilnego a konsekwencją, których jest nierozpoznanie istoty tej sprawy.
2. [Istotne zagadnienie prawne – wniosek o przyjęcie skargi do rozpoznania]
Na kanwie niniejszej sprawy pojawiła się możliwość rozstrzygnięcia istotnego zagadnienia prawnego, które można sprowadzić do pytania:
czy spadkobierca ustawowy, zobowiązany do wykonania rozrządzeń testamentowych może w sporze o wykonanie testamentu powoływać się na jego nieważność wynikającą z art. 58
§ 3 in fine k.c. w sytuacji, gdy przyczyną nieważności całego testamentu jest nieważność postanowień poczynionych na rzecz osoby, która nie jest stroną postępowania?
Na tak postawione pytanie należy udzielić następujących odpowiedzi:
Spadkobierca ustawowy, zobowiązany do wykonania rozrządzeń testamentowych może w sporze o wykonanie testamentu powoływać się na jego nieważność wynikającą z art. 58
§ 3 in fine k.c. w sytuacji, gdy przyczyną nieważności całego testamentu jest nieważność postanowień poczynionych na rzecz osoby, która nie jest stroną postępowania.
Za takim stanowiskiem przemawiają argumenty przytoczone w kolejnych punktach uzasadnienia.
Problem ten nie był do tej pory rozstrzygnięty ani w orzecznictwie, ani w literaturze. Jego rozstrzygnięcie ma natomiast znaczenie zarówno dla ukierunkowania praktyki sądowej, jak i rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.
3. [Okoliczności świadczące o tym, że rozstrzygnięcie zagadnienia wpływa na wynik sprawy]
W testamencie z dnia 1 grudnia 2009 roku, M.S. powołała do spadku P.K., który jednak odrzucił spadek. Co oznacza, że do dziedziczenia po zmarłej powołani zostali jej spadkobiercy ustawowi.
Pozwany jest jednym z nich. W tej sytuacji to na pozwanym spoczywa obowiązek wykonania wszystkich rozrządzeń zawartych w testamencie.
Na etapie postępowania przed Sądem Apelacyjnym pozwany podniósł, iż testament jest bezwzględnie nieważny. Przyczyną nieważności jest nieważność jednego z zapisów. W treści ww.
zapisu nie określono wielkości udziału we współwłasności nieruchomości, jaki miał przypaść jednemu z zapisobiorców.1
Osoba na rzecz, której uczyniono omawiany zapis (J.M.) nie jest stroną niniejszego procesu. Ze zgromadzonych dowodów wynika jednak, że spadkodawczyni podjęła decyzję o sporządzeniu testamentu, ponieważ chciała wprowadzić zapisy właśnie na rzecz J.M. oraz jego rodzeństwa.
Pozwany podniósł zarzut „naruszenia prawa materialnego – art. 58 § 1 i 3 k.c. w związku z art. 968 § 1 k.c. poprzez ich niezastosowanie w sytuacji, gdy zachodzi nieważność jednego z rozrządzeń zawartych w testamencie – to jest zapisu zawartego w § 3 pkt f) testamentu z dnia 30 grudnia 2009 roku i to w sytuacji, gdy z okoliczności sprawy wynika, że bez ww. postanowienia M.S. nie sporządziłaby testamentu o treści ustalonej w akcie notarialnym”.
Sąd Apelacyjny w Poznaniu uznał zarzut ten za bezzasadny, ponieważ „J.M. nie jest stroną niniejszego postępowania, zaś zapis dotyczący niego”2 nie odnosi się do nieruchomości objętej niniejszym postępowaniem (por. uzasadnienie, s. 46 i 47). Okoliczność, że dotknięty nieważnością zapis dotyczy osoby niebędącej stroną postępowania (w ocenie Sądu Apelacyjnego), zwalnia sąd z obowiązku wyjaśnienia, czy mimo nieważności jednego postanowienia, testament pozostaje w mocy, czy też zachodzi sytuacja określona w art. 58 § 3 in fine k.c. to jest „z okoliczności wynika, że bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana”. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku można wywnioskować, iż sąd nie
1 Tak sformułowany zapis narusza art. 968 § 1 k.c., który zawiera nakaz zawarcia w testamencie „określonego świadczenia” (co oznacza obowiązek należytego skonkretyzowania przedmiotu świadczenia). Szerzej na ten temat – zob. punkty 13 – 19. Uzasadnienia.
2 pisownia oryginalna – przyp. M.Ł.
ma obowiązku badać pozostałych rozrządzeń, nawet, gdy wynika to z dowodów, które zostały już zgromadzone w aktach sprawy (tj. bez konieczności przeprowadzania dowodu z urzędu).
4. [Znaczenie zagadnienia dla ukierunkowania praktyki sądowej]
Zagadnienie to jest aktualne również we wszystkich procesach o wykonanie rozrządzeń testamentowych, a wytaczanych przeciwko spadkobiercom ustawowym, którzy zostali powołani do dziedziczenia z uwagi na odrzucenie spadku przez spadkobierców testamentowych.
Spadkobierca ustawowy powołany do spadku po uprzednim odrzuceniu spadku przez spadkobiercę testamentowego, nie może w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku domagać się ustalenia nieważności testamentu. Aby uwolnić się od obowiązku wykonania zawartych w nim rozrządzeń może albo wystąpić z powództwem o ustalenie nieważności testamentu (por. Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1968 roku, sygn. akt: III CZP 103/68, wpisana do Księgi zasad prawnych) albo zwalczać roszczenia wynikające z testamentu w procesach wytoczonych przez poszczególnych uprawnionych.
Zagadnienie, które sformułowano we wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania, jest pytaniem o dopuszczalność powoływania się w procesie o roszczenia wynikające z testamentu na zarzuty dotyczące osób, które nie uczestniczą w procesie.
Konieczność wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności testamentu generuje konieczność uiszczenia kosztów sądowych a także rodzi ryzyko, iż niektórzy zapisobiercy zostaną
„poinformowani” o treści testamentu, co może skutkować wytoczeniem powództwa o wykonanie konkretnych rozrządzeń. Co prawda w omawianym przypadku testament został już formalnie otwarty i ogłoszony przez sąd, niemniej jednak – z uwagi na formę i sposób ogłoszenia – prawdopodobieństwo zapoznania się z treścią testamentu jest bardzo małe.
Możliwość zwalczania ważności testamentu w procesie wytoczonym przez uprawnionego (np.
zapisobiercę) zapewnia spadkobiercy możliwość pełnej ochrony swoich praw. W przypadku testamentów zawierających kilka rozrządzeń, rodzi to jednak wątpliwość, czy pozwany może podnosić i powoływać się na wszelkie zarzuty, dotyczące testamentu, także te, które nie dotyczą bezpośrednio powoda. Dopuszczalność podnoszenia tego typu zarzutów jest niewątpliwie korzystna dla pozwanego spadkobiercy.
Analizowany problem dotyczy nie tylko przypadków, gdy nieważność wynika z treści testamentu.
Analogiczne problemy mogą występować w przypadku nieważności wynikającej z wad oświadczenia woli, w szczególności błędu lub groźby. We wszystkich tych przypadkach pojawia się pytanie, czy sąd – mając wiedzę o tym, że część postanowień jest dotkniętych wadą oświadczenia woli – powinien oceniać na ile postanowienia te miały wpływ na ważność całego testamentu.
5. [Istota obu zagadnień prawnych – uwagi wstępne]
Zarówno w przypadku nieważności dotyczącej treści jak i tej wynikającej z wad oświadczenia woli (błędu lub groźby) powstaje pytanie, czy sąd powinien oceniać ważność testamentu przez pryzmat wszystkich jego postanowień, czy tylko zawężać spór do tych postanowień, które dotyczą stron konkretnego procesu.
Omawiane zagadnienie dotyczy wyłącznie sytuacji, gdy zgromadzone dowody pozwalają sądowi ocenić skuteczność postanowień testamentowych poczynionych na rzecz osób, które nie uczestniczą w procesie.3 Odpowiedź na pytanie, czy sąd powinien oceniać ważność testamentu przez pryzmat ważności postanowień poczynionych na rzecz osób niebędących stronami postępowania, wymaga uprzedniego ustalenia, czy istnieją regulacje prawne stwarzające w ogóle możliwość uznania, że cały testament jest nieważny z uwagi na nieważność niektórych jego postanowień.
Jedynym przepisem, który na to pozwala jest art. 58 § 3 k.c. Odpowiedź na pytanie o konieczność badania rozrządzeń testamentowych poczynionych na rzecz osób, niebędących stronami postępowania jest zatem nierozerwalnie związane z odpowiedzią na pytanie o dopuszczalność stosowania art. 58 § 3 k.c.
Uznanie, iż art. 58 § 3 k.c. ma zastosowanie do testamentu jest równoznaczne z przyjęciem, że sąd rozpoznający spór, gdzie przesłanką jest ważność testamentu, ma obowiązek badać ważność wszystkich rozrządzeń testamentowych a także wpływu ewentualnej nieważności częściowej na ważność całego testamentu (przy uwzględnieniu hipotetycznej woli spadkodawcy a sprowadzającej się do oceny, czy gdyby spadkodawca wiedział o nieważności konkretnego postanowienia, to sporządziłby testament o określonej treści). Negatywna odpowiedź na pytanie o dopuszczalność stosowania art. 58 § 3 k.c. rodzi konieczność wyjaśnienia jakie są skutki nieważności niektórych tylko postanowień zawartych w testamencie, w szczególności, czy ich nieważność powoduje nieważność całego testamentu, czy też – akceptując stanowisko Sądu Apelacyjnego – problem ten należy rozstrzygać indywidualnie w procesach pomiędzy spadkodawcą, a poszczególnymi uprawnionymi.
Wyjaśnić również należy, czy dopuszczalność powoływania się przez pozwanego na nieważność postanowień poczynionych na rzecz osób, które nie są stroną postępowania, nie narusza ich praw. W szczególności, czy wyrok oddalający powództwo z uwagi na nieważność częściową rozrządzenia poczynionego na rzecz osoby niebędącej stroną postępowania będzie skuteczny w procesie pomiędzy spadkobiercą a tym uprawnionym.
3 kiedy zachodzą okoliczności uzasadniające przeprowadzenie dowodu z urzędu (szerzej skonkretyzowane m.in.
w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2013 roku, sygn. akt: II CSK 295/12, wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2012 roku, sygn. akt: V CSK 202/11).
6. [Nieważność częściowa testamentu w piśmiennictwie]
W literaturze zaprezentowano dwa poglądy na temat dopuszczalności posługiwania się instytucją częściowej nieważności w przypadku testamentu. Zagadnienie to nie było do tej pory analizowane w orzecznictwie.
Pierwszy pogląd zakłada, iż testament jest czynnością jednolitą i nie można w ogóle mówić o jego częściowej nieważności. Zwolennicy drugiego poglądu uznają za dopuszczalne stosowanie art. 58
§ 3 k.c. do testamentu. Wśród zwolenników drugiej koncepcji istnieje rozbieżność co do zakresu stosowania art. 58 § 3 k.c. Część przedstawicieli doktryny twierdzi, iż przepis ten może być stosowany wyłącznie, gdy treść testamentu jest sprzeczna z ustawą lub zasadami współżycia społecznego. Inni uważają, że przepis ten znajduje również zastosowanie w przypadku błędu bądź groźby (czyli w przypadkach uregulowanych w art. 945 § 1 pkt 3 k.c.). Spór ten na potrzeby niniejszej sprawy ma znaczenie drugorzędne, dlatego też ograniczono się wyłącznie do jego zasygnalizowania.
Na poparcie poglądu o niedopuszczalności stosowania art. 58 § 3 k.c. można przytoczyć dwa argumenty. Podkreśla się, że art. 58 § 3 k.c. nie może dotyczyć elementów przedmiotowo istotnych (tzw. essentialia negoti) a wyłącznie postanowień dodatkowych (tzw. accidentalia negoti – por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2012 roku, sygn. akt: IV CSK 449/11). Tymczasem w przypadku testamentu nie można dokonywać tego typu rozróżnienia, co może przemawiać za uznaniem, że art. 58 § 3 k.c. nie może być stosowany do testamentu.
Kolejnym argumentem, który może przemawiać za niedopuszczalnością stosowania art. 58 § 3 k.c. do testamentu są względy natury historycznej. W dekrecie z dnia 8 października 1946 roku – Prawo spadkowe, był przepis, który jako przesłankę nieważności testamentu wskazywał na sprzeczność z „porządkiem publicznym, ustawą lub dobrym obyczajom” (por. art. 77 § 2 – pr. spadkowego: „Nieważny jest również testament, którego treść lub cel sprzeciwia się porządkowi publicznemu, ustawie lub dobrym obyczajom”). Ponadto art. 78 pr. spadkowego stanowił, iż: „Jeżeli wady określone w artykule poprzedzającym, dotyczą tylko niektórych rozporządzeń zamieszczonych w testamencie, inne rozporządzenia pozostają w mocy, chyba że przypuszczać należy, iż bez rozporządzeń dotkniętych wadą spadkodawca nie sporządziłby testamentu albo sporządziłby testament treści odmiennej”. Cytowane wyżej przepisy nie zostały przejęte do Księgi piątej Kodeksu cywilnej. Z tego faktu można wnioskować, iż wolą ustawodawcy była świadoma rezygnacja z możliwości powoływania się na częściową nieważność testamentu.
Przywołane powyżej argumenty przeciwko dopuszczalności stosowania instytucji częściowej nieważności do testamentu są nieprzekonujące, o czym świadczą rozważania zawarte w kolejnym punkcie.
7. [Argumenty dopuszczające stosowanie częściowej nieważności do testamentu]
Po pierwsze, okoliczność, że ustawodawca nie uregulował wprost w przepisach Księgi piątej Kodeksu cywilnego, iż przesłanką nieważności testamentu jest sprzeczność z prawem, zasadami współżycia społecznego, czy też porządkiem publicznym wynika z faktu, iż Kodeks cywilny – inaczej niż dekret z dnia 8 października 1946 roku – Prawo spadkowe – zawiera część ogólną.
Nie budzi wątpliwości, iż przepisy części ogólnej – w zakresie, w jakim nie zostało to uregulowane odmienne w Księdze piątej – mają zastosowanie również do instytucji prawa spadkowego.
Treść art. 77 § 2 oraz art. 78 dekretu z dnia 8 października 1946 roku – Prawo spadkowe nie różnią się w swojej istocie od art. 58 § 1 – 3 k.c. Z chwilą uchwalenia Kodeksu cywilnego, regulującego wszystkie gałęzie prawa prywatnego, a także wyodrębniającego część ogólną, spowodowało, iż zbędne było powielanie odpowiedników art. 77 § 2 pr. spadk. oraz art. 78 pr.
spadk. w Księdze piątej.
Po drugie, nie ma również podstaw do uznania, aby art. 58 § 3 k.c. odnosił się wyłącznie do tzw.
postanowień dodatkowych. Treść ww. przepisu nie wprowadza ww. rozróżnienia. Tym samym nie sposób zakładać, iż częściowa nieważność może odnosić się wyłącznie do postanowień dodatkowych (tzw. accidentalia negoti). Skoro ustawodawca nie wprowadza takiego rozróżnienia, to tym bardziej nie ma podstaw do tworzenia ich w drodze wykładni.
Po trzecie, część przepisów wyraźnie dopuszcza możliwość wyodrębniania określonych elementów. Sam fakt, że ustawodawca dopuszcza możliwość częściowego odwołania testamentu świadczy o tym, że dopuszcza on możliwość wyodrębniania w testamencie określonych, niezależnych od siebie, rozrządzeń. Przykładem może być art. 957 § 2 k.c., gdzie wprost odwołano się do analogicznych przesłanek, co w przypadku art. 58 § 3 k.c.
Po czwarte, przepis art. 58 § 3 k.c. stanowi dopełnienie normy interpretacyjnej wyrażonej w art. 948 § 1 k.c. nakazującej zapewniać możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Przepis art. 58 § 3 k.c. wprost nakazuje ustalać hipotetyczną wolę osoby, która dokonała czynności prawnej. Skoro zatem ustawodawca nakazuje urzeczywistniać wolę spadkodawcy, to tym bardziej sąd powinien w procesie ustalania treści i ważności testamentu uwzględniać i ustalać motywy, jakimi spadkodawca kierował się przy sporządzaniu testamentu.
Wskazane wyżej okoliczności prowadzą do wniosku, iż dopuszczalne a także konieczne jest stosowanie art. 58 § 3 k.c. także w odniesieniu do testamentu.
Podobnie jak art. 58 § 1 k.c., tak również art. 58 § 3 k.c. sąd powinien uwzględniać z urzędu.
Powyższe oznacza, że w procesie o roszczenia wynikające z testamentu sąd ma obowiązek nie tylko zbadać całą treść testamentu, ale również – jeżeli okoliczności faktyczne na to pozwalają – ocenić, na ile nieważność niektórych postanowień testamentu, rzutuje na ważność całego testamentu.
Realizacja tego obowiązku nie stanowi naruszenia zakazu orzekania ponad żądanie stron (art.
321 k.p.c.). Zakaz ten nie ma zastosowania w przypadku, gdy zachodzi konieczność ustalenia ważności podstawowej przesłanki dochodzonych w procesie roszczeń. Ustalając, iż testament jest nieważny ze względu na część jego postanowień, dotyczących innych niż strona osób, sąd w istocie rozstrzyga, czy istnieje podstawa prawna dochodzonych w procesie roszczeń (czyli testament).
Przyjęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby do wniosku, że sąd – nawet w przypadku oczywistych naruszeń prawa, wynikających wprost z testamentu – nie może powołać się na te postanowienia z uwagi na fakt, iż podmiot, na którego rzecz zostały one poczynione, nie jest stroną postępowania. Takie stanowisko stanowiłoby zaprzeczenie pojęciu elementarnej i podstawowej sprawiedliwości.
8. [Ochrona praw osób, na których rzecz poczyniono rozrządzenia dotknięte nieważnością]
Przeciwko dopuszczalności powoływania się przez spadkobiercę na zarzuty dotyczące postanowień na rzecz osób niebędących stroną postępowania, nie przemawia również wzgląd na ochronę interesów procesowych ww. osób.
W omawianym przypadku wyrok zapadły w sporze pomiędzy spadkobiercą a jednym z uprawnionych nie wiąże innych – niebędących stronami sporu – uprawnionych. Za takim stanowiskiem przemawia brak wyraźnej regulacji ustawowej na wzór art. 375 § 2 k.c. Uznanie całego testamentu za nieważny z uwagi na nieważność postanowienia poczynionego na rzecz osoby, która nie uczestniczyła w procesie, nie stwarza stanu powagi rzeczy osądzonej w relacjach pomiędzy tą osobą a spadkobiercą. Osoba ta w dalszym ciągu może dochodzić swoich roszczeń w odrębnym procesie przeciwko spadkobiercy. Jeżeli w tamtym procesie przedstawi okoliczności, które będą prowadzić do odmiennych wniosków aniżeli w procesie, w którym sąd uznał testament za nieważny, wówczas osoba ta może uzyskać skuteczną ochronę swoich praw.
9. [Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. – uwagi wstępne]
Na rozprawie apelacyjnej w dniu 22 maja 2018 roku pełnomocnik skarżącego sformułował zarzut przez Sąd I instancji art. 281 k.p.c. Zarzut ten sprowadzał się zakwestionowania zasadności postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 24 marca 2015 roku o oddaleniu wniosku o wyłączenie biegłych (…).
Pełnomocnik pozwanego złożył wniosek o wyłączenie biegłych z uwagi na treść ich pisemnej opinii uzupełniającej z dnia 9 grudnia 2014 roku. W opinii tej był szereg twierdzeń, z których wynikał jednoznacznie negatywny stosunek do pełnomocnika pozwanego, a także jednoznacznie pozytywny stosunek do przedstawiciela jednego z powodów – (…).Poniżej zacytowano fragmenty opinii potwierdzające ww. zarzuty:
- „Podważanie tak utworzonego zespołu biegłych świadczy o niedostatecznej wiedzy z zakresu podstawowych wiadomości z medycyny sądowej przekazywanych na zajęciach w trakcie studiowania prawa.” (por. opinia uzupełniająca, s. 1);
- „Następny zarzut pełnomocnika (…) pozostawiamy bez odpowiedzi, gdyż udzielona przez nas odpowiedź byłaby dla strony wnioskiem o skierowanie jej na kurs z zakresu medycyny sądowej.” (por. opinia uzupełniająca, s. 1);
- „(…) strona powinna bardziej wnikliwie zająć się merytoryczną oceną opinii, a nie stawianiem ogólnych, gołosłownych zarzutów” (opinia uzupełniająca, s. 3);
- „Biegli uważają, że podważanie zeznań takiego świadka, jak (…) – profesora z dziedziny (…)co do jego oceny działania morfiny uważamy za niestosowne, ale i niegrzeczne. Pan powód jest bardzo znaną osobistością w środowisku medycznym i nie tylko, jako bardzo uczciwy człowiek, ale i wybitny specjalista z dziedziny (…) w Polsce. Prof. Jacek Łuczak, oprócz wiedzy teoretycznej ma największą w wiedzę praktyczną, jak i doświadczenie praktyczne w tych kwestiach. Jest On także wykładowcą z etyki lekarskiej dla studentów medycyny i lekarzy.
Otrzymał On wiele nagród i wyróżnień.” (opinia uzupełniająca, s. 2).
Sens cytowanych wypowiedzi sprowadza się wyłącznie do podważania wiedzy oraz kompetencji pełnomocnika pozwanego. Zarówno forma jak i treść uwag pod adresem pełnomocnika mogą świadczyć o tym, że biegli faworyzują jedną ze stron niniejszego procesu, co z kolei wypacza treść oraz wnioski wydanej przez nich opinii. Znamiennym jest, że biegli nie oceniają zeznań świadka przez pryzmat swojej wiedzy oraz doświadczenia, ale przez pryzmat opinii, jaką świadek cieszy się środowisku lekarskim.
Na marginesie wskazać należy, iż wypowiedzi biegłych są łudząco podobne do tych, które – jako niedopuszczalne – uznał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 lutego 2013 roku, sygn. akt: II CSK 371/12, opubl. Legalis.
Sąd I instancji oddalił wniosek. Pełnomocnik pozwanego zgłosił zastrzeżenie do protokołu co do tego postanowienia.
10. [Na czym polegało naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.?]
Na rozprawie apelacyjnej pozwany podniósł zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 281 k.p.c. Treść ww. zarzutu została odnotowana w protokole rozprawy z dnia 22 maja 2018 roku. Mimo to, Sąd Apelacyjny nie odniósł się do ww. zarzutu, o czym świadczy treść uzasadnienia, w którym brak jakiejkolwiek wzmianki na temat oceny ww. zarzutu. Tym samym Sąd Apelacyjny naruszył przepisy postępowania – art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
Jak słusznie podkreśla się w orzecznictwie Sądu Najwyższego: „przepis art. 328 § 2 k.p.c. przez odesłanie unormowane w art. 391 § 1 k.p.c. w postępowaniu przed sądem drugiej instancji czyni wymaganiem elementarnym uzasadnienia wskazanie w oparciu, o jaką podstawę faktyczną sąd drugiej instancji wydał rozstrzygnięcie, (…), wskazanie podstawy prawnej orzeczenia oraz
odniesienie się do zarzutów apelacji.” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2018 roku, sygn. akt: II CSK 454/17, opubl. Legalis, por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 2017 roku, sygn. akt: II CSK 439/16, opubl. Legalis). O ile Sąd Apelacyjny odniósł się do zarzutów zawartych w apelacji, o tyle całkowicie pominął ww. zarzut.
11. [Naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. uniemożliwia kontrolę kasacyjną]
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że „skarga kasacyjna może być oparta na zarzutach naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., jeżeli motywy sądu drugiej instancji nie są jasne, ani nawet w ogóle znane, co nie tylko osłabia zaskarżone orzeczenie, ale przede wszystkim uniemożliwia jego kontrolę kasacyjną” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2017 roku, sygn. akt: I CSK 542/16, opubl. Legalis).
Gdyby Sąd Apelacyjny rozpoznał zarzut naruszenia art. 281 k.p.c., wówczas skarżący mógłby w skardze kasacyjnej domagać się merytorycznej kontroli stanowiska sądu drugiej instancji, zarzucając np. że sąd drugiej instancji błędnie uznał, iż sąd pierwszej instancji prawidłowo oddalił wniosek o wyłączenie biegłych (dopuszczalność tego typu zarzutów potwierdził Sąd Najwyższy np. w wyroku z dnia 21 czerwca 2012 roku, sygn. akt: III CSK 279/11, opubl. Legalis). Wskutek uchybienia Sądu Apelacyjnego i nierozpoznania zarzutu, stawianie takiego zarzutu jest przedwczesne (ponieważ nie wiadomo jakie stanowisko zająłby sąd drugiej instancji, gdyby rozpoznał zarzut podniesiony na rozprawie), a tym samym niemożliwe. Z powyższych względów na tym w skardze kasacyjnej podniesiono zarzut sprowadzający się do nierozpoznania ww. zarzutu.
12. [Naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. miało wpływ na wynik sprawy]
Pozbawienie skarżącego możliwości kontroli instancyjnej wyroku jest wystarczającą przesłanką do uchylenia zaskarżonego wyroku. Również inne względy przemawiają za koniecznością kasacji zaskarżonego wyroku.
Sąd Apelacyjny w całości oparł się na ustaleniach faktycznych poczynionych przez Sąd pierwszej instancji. Z kolei Sąd Okręgowy wprost wskazał, że opinie biegłych (…) były podstawą uznania, iż spadkodawczyni w chwili sporządzania testamentu nie znajdowała się w stanie wyłączającym swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (por. uzasadnienie wyroku Sądu pierwszej instancji, s. 22).
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych, konsekwencją uznania przez sąd, iż zachodzą przesłanki do wyłączenia biegłych jest „uznanie sporządzonych opinii za niebyłe na wzór dowodów przeprowadzonych w postępowaniu, które zostało zniesione” (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 1976 roku, sygn. akt: I PR 64/76, opubl. Legalis, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 30 października 2014 roku, sygn. akt: I ACa 391/14, opubl.
Legalis).
W świetle tych okoliczności, rozpoznanie zarzutu podniesionego na rozprawie w dniu 22 maja 2018 roku miało istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, w szczególności oceny kluczowych dowodów w sprawie, jakim były opinie biegłych.
13. [Zarzut naruszenia prawa materialnego – art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 968 § 1 k.c. – uwagi ogólne]
Kolejnym uchybieniem Sądu Apelacyjnego jest niezastosowanie art. 58 § 3 k.c. w związku z art. 968 § 1 k.c.
Poza sporem jest, że postanowienie zawarte w § 3 lit. f) testamentu jest sprzeczne z art. 968
§ 1 k.c. Przepis ten formułuje nakaz zawarcia w testamencie „określonego świadczenia”, co oznacza obowiązek wyraźnego skonkretyzowania przedmiotu świadczenia. Jeżeli zapis nie spełnia ww. wymogu to należy uznać go za sprzeczny z dyspozycją art. 968 § 1 k.c.
a w konsekwencji nieważny w rozumieniu art. 58 § 1 k.c. Obowiązek skonkretyzowania przedmiotu świadczenia ma istotne znaczenie zarówno z perspektywy ustalenia woli spadkodawcy, jak również samego wykonania zapisu. Niedostatecznie określony przedmiot zapisu uniemożliwia sądowi, czy też notariuszowi sporządzenie umowy (bądź zastępującego ją orzeczenia).
Taka sytuacja zachodzi w przypadku testamentu – w wyniku niesprecyzowania udziału, jaki ma przypaść M.K. obecnie nie wiadomo jaką cześć nieruchomości miałby otrzymać (w szczególności, czy udział ten ma wynosić 1/3 jak w przypadku pozostałego rodzeństwa, czy też mniejszy).
Ustawodawca nie dopuszcza możliwości „uzupełniania” treści testamentu za pomocą innych dowodów aniżeli sam testament, co dodatkowo uniemożliwia wykonanie omawianego zapisu (o czym mowa poniżej).
Ze zgromadzonych dowodów wynika, iż gdyby spadkodawczyni wiedziała o nieważności ww.
zapisu, nie podpisałaby omawianego aktu notarialnego. To – z kolei wobec brzmienia art. 58 § 3 k.c. – prowadzi do wniosku, że cały testament jest nieważny. Za takim stanowiskiem przemawiają następujące okoliczności.
Po pierwsze, zarówno z treści testamentu jak i zeznań świadków wynika, że wolą spadkodawczyni było dokonanie zapisów na rzecz wszystkich bratanków. Świadczy o tym treść pozostałych zapisów. Gdyby spadkodawczyni wiedziała, że notariusz wadliwie sformułował treść zapisów, najprawdopodobniej odmówiłaby jego podpisania.
Po drugie, o tym, że wolą spadkodawczyni było obdarowanie wszystkich bratanków świadczą również zeznania powoda (…) złożone na rozprawie w dniu 13 lutego 2013 roku (w sprawie I C (…)), który zeznał, iż: „Ja byłem u spadkodawczyni chyba dzień przed sporządzeniem testamentu i dzień po jego sporządzeniu. Na tym wcześniejszym spotkaniu ciocia powiedziała mi co chce
zrobić. A po sporządzeniu mówiła mi co faktycznie zrobiła. Wynikało z tego, że chciała być bardziej fair wobec dzieci Mateusza i dlatego zmieniła zapisy.”
W świetle ww. okoliczności nie budzi wątpliwości, że nieważność omawianego zapisu powinna skutkować nieważnością całego testamentu zgodnie z dyspozycją art. 58 § 3 k.c. Z zeznań powoda wynika, iż zapisy na rzecz dzieci ww. były jednym z motywów sporządzenia samego testamentu. Tym samym – ich nieważność musi rzutować na ocenę całego testamentu.
14. [Stanowisko Sądu Apelacyjnego]
Sąd Apelacyjny uznał zarzut ten za bezzasadny, ponieważ „J.M. nie jest stroną niniejszego postępowania, zaś zapis dotyczący niego”4 nie odnosi się do nieruchomości objętej niniejszym postępowaniem (por. uzasadnienie, s. 46 i 47). Z tego powodu, sąd nie wypowiedział się w ogóle ani co do nieważności samego zapisu ani co do wpływu ww. uchybienia na ważność całego testamentu. W ocenie Sądu drugiej instancji, okoliczność, że dotknięty nieważnością zapis dotyczy osoby niebędącej stroną postępowania, zwalnia sąd z obowiązku wyjaśnienia ww.
zależności. Stanowisko to jest błędne.
15. [Charakter art. 58 § 3 k.c.]
Przepis art. 58 § 3 k.c. ma charakter normy bezwzględnie obowiązującej, co oznacza, że ani sąd strona czynności prawnej nie mogą wyłączyć bądź ograniczyć jego zastosowania. Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem, nieważność czynności prawnej podlega uwzględnieniu przez sąd z urzędu w każdym stadium ewentualnego procesu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2006 roku, sygn. akt: II CSK 101/05, opubl. Legalis). Każdy, kto ma interes prawny, może domagać się ustalenia nieważności czynności prawnej, ponieważ nieważna czynność prawna nie wywołuje skutków prawnych w stosunku do żadnych osób. Nieważność działa zatem erga omnes i każdy może się na nią powołać, gdyż obowiązkiem sądu jest z urzędu uwzględnić nieważność czynności prawnej. Podkreśla się nawet, że „prawidłowe odniesienie normy prawa materialnego do ustalonego stanu faktycznego, czyli właściwe skonfrontowanie okoliczności stanu faktycznego z hipotezą normy prawnej i poddanie tego stanu ocenie prawnej na podstawie treści tej normy, jest zastosowaniem prawa materialnego" (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2006 roku, sygn. akt: II CSK 101/05, opubl. Legalis).
Jak wskazano w poprzednich częściach uzasadnienia, art. 58 § 3 k.c. ma zastosowanie również do testamentu (por. punkt 7. Uzasadnienia). Jeżeli zatem sąd ma bezwzględny obowiązek stosować art. 58 § 3 k.c. także do rozrządzeń testamentowych, to powinien przepis ten stosować w odniesieniu do całego testamentu. Nie może ograniczyć swoich rozważań wyłącznie do jego konkretnych postanowień.
4 pisownia oryginalna – przyp. M.Ł.
16. [Ograniczenia stosowania art. 58 § 3 k.c.]
Jedynym ograniczeniem stosowania art. 58 k.c., w tym również art. 58 § 3 k.c. jest sytuacja, gdy zgromadzone w sprawie dowody nie dają faktycznych podstaw do uznania, iż czynność prawna dotknięta jest sankcją nieważności. Jeżeli jednak zgromadzone dowody pozwalają uznać czynność za nieważną, to sąd musi zastosować art. 58 § 1 – 3 k.c.
17. [Czy sąd mógł oceniać ważność zapisu na rzecz J.M.?]
Wbrew twierdzeniom Sądu Apelacyjnego, okoliczność, iż J.M nie jest stroną postępowania nie ma znaczenia dla oceny zasadności zarzutu nieważności testamentu i to z następujących względów.
Po pierwsze, ocena czy testament jest nieważny w rozumieniu art. 58 § 1 i 3 k.c. wymaga wyjaśnienia, czy treść testamentu nie jest sprzeczna z ustawą, zasadami współżycia społecznego albo, czy nie zmierza do obejścia prawa (por. art. 58 § 1 k.c.). Ocena tych przesłanek nie wymaga udziału wszystkich osób, którym na podstawie testamentu przysługują określone uprawnienia.
Wystarczająca jest analiza treści samego testamentu.
Jeżeli któreś z postanowień testamentu okaże się nieważne z uwagi na sprzeczność z ustawą, zasadami współżycia społecznego albo będzie zmierzać do obejścia prawa, wówczas sąd powinien wyjaśnić, czy okoliczności sprawy uzasadniają przyjęcie, że bez postanowień dotkniętych nieważnością spadkodawca nie sporządziłby testamentu (por. art. 58 § 3 k.c.).
O tym, czy okoliczności sprawy pozwalają poczynić takie ustalenia, decydują zgromadzone w sprawie dowody. Gdy materiał dowodowy nie daje podstaw do poczynienia ww. ustaleń, wówczas sąd powinien uznać, że mimo częściowej nieważności, pozostała część testamentu jest ważna, ponieważ okoliczności sprawy nie pozwalają przyjąć, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością spadkodawca nie sporządziłby testamentu. Jeżeli zgromadzone dowody pozwalają, poczynić takie ustalenia, sąd ma obowiązek uznać cały testament za nieważny.
Dotychczasowe rozważania prowadzą do wniosku, iż ocena przesłanek nieważności z art. 58 § 1 i 3 k.c. nie wymaga, aby w postępowaniu uczestniczyła osoba, na której rzecz poczyniono kwestionowane rozrządzenie.
Po drugie, jak wskazano w punkcie 8. Uzasadnienia, uznanie w omawianej sytuacji całego testamentu za nieważny nie stwarza stanu powagi rzeczy osądzonej. Osoba ta w dalszym ciągu może dochodzić swoich roszczeń w odrębnym procesie przeciwko spadkobiercy. Jeżeli przedstawi okoliczności, które będą prowadzić do odmiennych wniosków aniżeli w procesie, w którym sąd uznał testament za nieważny, wówczas osoba ta może uzyskać skuteczną ochronę swoich praw.
18. [Akceptacja stanowiska Sądu Apelacyjnego prowadzi do absurdu]
Konsekwentna akceptacja stanowiska wyrażonego przez Sąd drugiej instancji, iż rolą sądu jest badanie wyłącznie treści konkretnych postanowień testamentu, na których strony procesu opierają swoje roszczenia, prowadzi do sytuacji, które są nie do pogodzenia z zasadami elementarnej sprawiedliwości. Opiera się ono bowiem na założeniu, że sąd nie może uwzględniać przy ocenie ważności testamentu nawet takich postanowień, które wyraźnie i ewidentnie godzą w porządek prawny, jeżeli postanowienia te dotyczą osób niebędących stronami postępowania.
19. [Podsumowanie]
Dotychczasowe rozważania prowadzą do wniosku, iż Sąd Apelacyjny naruszył art. 58 § 3 k.c.
w związku z art. 968 k.c. Bezpodstawnie odmówił on zastosowania w niniejszej sprawie obu ww.
przepisów, co doprowadziło do zaniechania oceny, czy: postanowienie zawarte w § 3 ust. f) testamentu jest dotknięte nieważnością a także, czy nieważność tego postanowienia – w okolicznościach sprawy – uzasadnia uznanie całego testamentu za nieważny.
20. [Wniosek o wstrzymanie wykonalności]
(…)
21. [Wniosek o zwolnienie od kosztów]
(…)
(adwokat Michał Łapok) Załączniki:
1. pełnomocnictwo wraz z dowodem uiszczenia opłaty skarbowej w kwocie 17,00 złotych, 2. dowód uiszczenia opłaty od skargi kasacyjnej w wysokości (…) złotych,
3. oświadczenie o stanie rodzinnym i majątkowym pozwanego, 4. (…) odpisów skargi kasacyjnej.
