• Nie Znaleziono Wyników

if'... >... '... t-' _.,..,-' _,i:

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "if'... >... '... t-' _.,..,-' _,i:"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)if' ... >.. . '.. .... t-' _. , . .,-' _ ,i: :!. . c JPOWIAT" c' W STATHOIE;'lJTEW;S;KI M...,t529'R ,.. . . :. .!:.. :,.. .:"'.<. -"'..::" .' I.,::'" {='< -' __,. ":.. -' ..OR Z.. "." ,- ,.. . .!W;- p}s'{:Ef ... ., -' -- :W9JSKA:\ '.." -". ..LITEW KI G6 -. _:. . 1.\--';'f!528>:R. :'_. ' ..'" C.,.=.'. ,: ";'t. " '..­. \.- . . . ­ . ... . .. . . --.. ' 'J. _', ,I. . "'. NAP . . J$At::... . S:E}V-,E:R V'N": W.V;$, 1. Que,.... . .-. :..... , : (. " '. .' :::. .... \ .} ;'1. . '. .,. .. \.l-. , ...... , >.'.' .'. L : .W. .-'n w .... :' _szA-i\vl iKP A'ri uKARNIA::. "". ':. , :(9."3;".i ..:,".

(2)

(3) u ". I. I. I. I. ORAZ. W SPISIE WO JSKA LIT SKI GO t 528. NAPISAL. SEWERYN WYS OUCH. ­ Lw6w PIERWSZA ZWIl\ZKOW A DRUKARNIA. 193 1. II.

(4) ODBITKA Z KSII;GI PAML\TKOWEJ KU CZCI Prof. WI. ABRAHAMA.

(5) SEWERYN WYSLOUCH. "POWIA T" W ST A TUCIE LITEWSKIM 1529 R., ORAZ W SPISIE WOJSKA LITEWSKIEGO 1528 R. Wyniki, osiqgni te ze studj6w nad pierwotnym podziatem tery­ torjalnym W. Ks. Litewskiego, dostarczajq badaczowi ustroju Litwy sredniowiecznej bardzo cennych wiadomosci. Dopiero bowiem okres reform potowy w. XVI, scislej "wielka reforma" 1 sqdowo-administra­ cyjna w latach 1565-1566, ktadzie podwaliny pod nowy podziat te­ rytorjalny W. Ks. Litewskiego, kt6ry z matemi zmianami miat przetrwac. ai do konca istnienia Rzeczypospolitej 2. Zgota inaczej przedstawia si sprawa podziatu dawniejszego z przed tat 1565- t 566. "Powstaf on", jak pisze prof. Jakubowski, "drogq organicznego rozwoju i ko­ rzeniami swemi tkwi jeszcze w epoce poganskiej" B. Do badan nad dawnym podziafem Litwy zach ca jednak gt6wnie niezmiernie ciekawy proces jego stopniowego, wielowiekowego ksztattowania si i ugrun­ towywania. Wierne (w miar moinosci) odtworzenie owego podziafu terytorjalnego, wraz z zaznaczeniem gt6wnych linij rozwojowych, nie­ wqtpliwie znakomicie przyczyni si do gruntowniejszego zrozumienia nadzwyczaj ciekawych wfasciwosci ustrojowych dawnej Litwy. "Litwa" bowiem, jak stwierdza prof. Kutrzeba, to "klasyczna zie... mia recepcji. Pofoiona mi dzy dwoma swiatami, Zachodu i Wschodu, przechylita si przez potqczenie si z Polsk q ku Zachodowi" \ jak­ kolwiek uprzednio na ustroj Litwy bardzo sUnie oddziatywaty wptywy ruskie. Nie bez znaczenia rowniei dla wewn trznej organizacji pan­ stwa i spoteczenstwa litewskiego byfy bardzo dawne i oiywione sto­ sunki z krajami zakonnemi 5. Krzyzujqce si obce wptywy pospotu 1 Kutrzeba Sf., Historja Ustroju Polski, t. II, Litwa, str. 104. 2 Jakubowski J., Mapa W.Ks. Litewskiego w pot w. XVI, Krakow 1928, str. 5.. 3 Tamze, str. 5. K u t r z e baSt., Litwa, str. 24. 5 K ami en i e c k i W.., Wplywy zakonne na ustroj litewski, Przeglqd Histo­ ryezny t. XXV, str. 160-186; Ree. Z aj q e z k 0 W ski Sf., Kwart. Hist., t. XLI, zesz. 2, str. 343-345..

(6) Seweryn Wystouch. 2. [254]. z rodzimemi pierwiastkami litewskiemi ostatecznie stworzyfy amalga­ mat ustrojowy 0 bardzo swoistych cechach. Powyisza charakterystyka, obok wielkiego ubostwa zr6def, tlu­ maczy, dlaczego studja nad pierwotnym ustrojem i scisle z nim zwi q ­ zanym podziatem terytorjalnym W. KSe Litewskiego nie nalezq do przedsi wziec latwychm. W szkicu niniejszym zatrzymamy si nad jednym z posr6d roi­ norodnych i Iicznych czynnik6w, utrudniajqcych badania w powyiszej dziedziniee Jest to, n1ianowicie, znany fakt ptynnosci terminologji pra­ wniczej w zr6dtach Iitewskich We XV i pocz. w. XVI.. Powyisze zja... wisko wprowadza zrozumiate powiktania w badaniach, zmuszajqc do kazdorazowego lTIoiliwie scistego ustalania: co nalezy rozumiec pod danym terminen1 prawniczym w danym okresie czasu, na danem te­ rytorjume W sr6d Iicznych przykfad6w ptynnosci terminologji prawni... czej w ir6dtach, nawet pierwszej potowy We XVI na Litwie, charakte­ rystycznego przyktadu dostarcza 6wczesny spos6b posUkowania si bardzo rozpowszechnionym 1 terminem pOW i at Chwilowo ograniczamy zakres badan nad znaczeniem terminu p 0 wi a t do dw6ch podstawowych ir6det ustrojowych W.. Ks. Litew­ skiego pierwszej potowy We XVI, a mianowicie: Statutu Litewskiego. pierwszej redakcji z re 1529 2 , oraz "Uchwaty na welikom sojme Wilenskom w roku 1528 mesiaca maja 1 dnia uczinenoj z storony oborony zemskoje kolko chto s panow rad wradnikow i wsich oby­ watelej Welikoho Kniazstwa Litowskoho z ymenej swoich ku stuibe wojennoj konej stawiti majet" 3. W ubogiej, jesli chodzi 0 powYZSZq dziedzin«:;, literaturze nauko­ wej wyjasnieniem znaczenia pow i at u w Statucie 1529 re i "Uchwale" 1528 r. zajqt si szerzej prof.. I.. tappo" Poglqdy, wypowiedziane przez prof.. Lappo w tej sprawie, dadz q si«:; strescic w spos6b nast pujqcy.. Stwierdza on, przedewszystkiem na podstawie interpretacji tekst6w "Uchwaty" i Statutu, ii ustawodawca uiywa terminu pow i at z duzq dowolnosci q 41& "Uchwafa" 1528 re: "powiatami nazywa wojew6dztwa. Wilenskie i Trockie, a takie cz sci ich, t je okr gi dwor6w i zamk6w hospodarskich" 5 10 Podobniei, wedle postanowien Statutu 1529 r.: "po­ wiaty posiadajq nie tylko dzierzyciele wladzy nad ziemiami, zarowno. nad catemi wojew6dztwami, jak i nad ich cz sciami sktadowemi, sta­ 1 Lubawskij M.., Obt Diet, str.. 74-77. 2 Zbi6r Praw Litewskich, Poznan 1841, str. 141-394.. 3 Russkaja Istoriczeskaja Bibljoteka, t. XXXiII, Petrograd 1915, str.. 2-232.. 4 a p poI.. l., Wielikoje Kniazestwo Litowskoje wo wtoroj potowinie XVI st Litowsko....Russkij powiet i jego sejmik, Jurjew 1911, str. 160 5 T ami; e, stre 16".

(7) [255]. 3. "Powiat" w Statucie Litewskim 1529 f.. rostwami i dzieriawami, ale tez takze przedstawiciele zarzqdu cen­ tralnego, kanclerz i marszalkowie 1.. Ponadto "obok znaczenia okr g6w, zakresu wfadzy (kompeten­ cji) tego czy innego urz du", zdaniem prole Lappo, "w Statucie 1529 r.. zarysowuje si«:; jasno znaczenie powiat6w, jako jednostek wojsko­ wego podziatu, t jo cz sci pospolitego ruszenia" 28 W wyniku badan, w gt6wnej mierze opartych na "Uchwale(N€ 1528 i Statucie 1529, prot Lappo ostatecznie podaje nast pujqCq de­ finicj powiatu w dobie przed reformami z lat 1565-1566: "dawny powiat w znaczeniu jednostki terytorjalnego podziatu Litewsko-Rus­ kiego panstwa byt okr giem, w granicach kt6rego dziatafa wfadza administracyjno.. sqdowa hospodarskiego namiestnika.- dzierzawcy tej Iub innej kategorjL R6wnoczesnie okr g ten stuiyl za jednostk woj.... skowego podziatu panstwa, poniewai wtasciciele ziemscy, obowiqzani do niesienia stuiby wojskowej, osiedleni w granicach takiego okr gu­. powiatu, tworzyli odr bnq cz sc w sktadzie pospolitego ruszenia Wo KSe Litewskiego" 3(j. W ten spos6b poglqdy prof. Lappo sprowadzajq si do ustale­ nia, iz w "Uchwale" 1528 i Statucie 1529 uzyto terminu powiat. w znaczeniu: t.. okr gu administracyjno - sqdowego urz dnik6w panstwowych r6inych kategoryj; 2. okr gu wojskowego podziatu Wo Ks. Litewskiegoo Nim zajmiemy stanowisko wobec przytoczonych powyzej po­ glqd6w i definicyj prot tap po, si«:;gnijrny do tekst6w Statutu Litew­ skiego 1529 ro, oraz "Uchwaly" z 1528 ro C6t one nam m6wi q ? Statut Litewski 1529 ro w rozdz. III art.. 4 podaje norm og6lnq, w kt6rej positkuje si terminem p ow i a t w bardzo szerokiem zna­ czeniuo Mowa w niej nie tylko 0 pow i a t a c h wojewod6w, kasztela..... n6w i starost6w, to j. wyzszych urz dnik6w prowincjonalnych, ale takze 0 pow i a t a c h kanclerza, oraz marszatk6w ziemskich i nad­ wornego, t je urz dnik6w zarzqdu centralnego 4" Co wi cej, redakcja 1 Tamze, str. 16-17. 2 Tam z e, str" 17 co. 3 Tamze, str.. 34. 4 Rozdz. III, art 4: Wrady staryj majut' zachowany byti. Tez ustawujem, aczkolwe prawo pisanoje dalijesmo zemli welikomu kniaistwu litowskomu, a wedze starych wradow wojewodstwa wilenskoho, i wojewodstwa trockoho, i inych woje­ wod i kasztalanow, i kanclerstwa zemskoho, i marszalstwa dwornoho, i starostowej. wradnicy naszi, niczim ne wmenszajem. Majut sia kozdyj z nich, u swojem po'" wete, sprawowatisia, suditi, raditi, i deckich swoich wsylati, i wradow swoich *.

(8) Seweryn Wyslouch. 4. [256]. powyiszego artykutu wskazuje, ii wyliczeni w nim urz dnicy podani Sq tylko ex e m p 1 i mod 0, a wi c i inni urz dnicy, przynajmniej row­. nych kategoryj, Sq w posiadaniu wtasnych pow i at 6 w. Rownie szerokie znaczenie przywiqzuje do terminu p 0 wi a tart. 15, rozdz. I. Mowa tu 0 pow i a t a c h wojewod6w, marszatkow ziemskich i nad... wornego, oraz starost6w 10. W zacytowanych powyzej przepisach ustawodawca, jak si zdaje, zaciesnia stosowanie terminu pow i a t dla okreslenia teryto­ rjalnego zakresu wtadzy urz dnikow centralnych (kanclerz, marszatko­ wie) oraz wyzszych urz dnik6w prowincjonalnych (wojewoda, kaszte­ lan, starosta). Bardziej szczegotowe wyjasnienia dajq dopiero dalsze przepisy Statutu, ktorego art. 1 i 3, rozdz. VI 2 m6wi q juz nie tylko o pow i at a c h urz d6w centralnych, lub wyiszych urz dow prowin­ cjonalnych, lecz takie 0 pow i a t a c h nizszego urz du sqdowo-admi­ nistracyjno-wojskowego, t. jo dzieriawcy. Na podstawie dotychczasowej interpretacji norm Statutu 1529,. ustalamy: ustawodawca terminem pow i at postugiwat si dla okre­ slenia terytorjalnego zakresu wtadzy urz dnika panstwowego zarowno urz du centralnego, jak i prowincjonalnego. Pomimo daleko idqcej decentralizacji 3 wtadzy w W. Ks. Litew­ skiem omawianej doby nieunikniony zbieg zakresow wtadzy urz d6w. wyiszych i niiszych (nadrz dnych i podrz dnych) na pewnem tery­ torjum powodowaf istnienie w sktadzie pow i a tow jednostek urz dni­ wziwati, podle dawnoho obyczaja: odno suditi l11ajut' tym pisanym prawom. (Zb. Pre Lit., str. 187-188). 1 Rozdz. I, art 15: ..0A wedzo, tak ich prodati, i promeniti, i otdati, i zapi.... sati majet': priszodczi obliczne pered nas hospodara, a bez bytnosci naszoje, pa..... now wojewod, i marszalkow naszich zemskoho i dwornoho, i starost naszich, w kotorom chto z nich powete budet', i dozwolenie majut' w nich wziati. A pa­ no we wojewodowe, i marszalki, i starosty naszi, kozdyj H swoim powete, majut' dozwolati kupiti, i listy swoi dozwolenyje im l11ajut' dawati; i pisarem swoim za listy dozwolenyje ne majut' kazati bolszej brati, tolko: ot czloweka, do dwa hro­ szi; a ot desiati boczok zemli po hroszu; a ot desiati woz senozatej, po hroszu. (Zb. Pr. Lit., str. 156).. 2 Rozdz. VI art 1: Tez ustawujem, iz kozdyj wojewoda nasz, i starost i marszalok zemskij, i marszalok dwornyj, i derzawcy naszi, kozdy w swojem powete, ne majut' poddanych naszich inaczej suditi i sprawowati, lecz tymi pisa­ nymi prawy, kotoryje wsim poddanym naszim welikoho kniaistwa dati... (Zb. Pre Lit., str. 237). Rozdz. VI art. 3: Kozdy wojewoda, i starost' i derzawcy naszi, majut' obrati. dwuch zemianinow w powete swojem, i ku prisiaze ich priwesti, kotoryje majut' 5uditi pospol z uradniki ich. (Zb. Pro Lit., str. 242). 3 L u b a w s kij M., ObI. Diel., str. V, 60-62, passim..

(9) [257]. "Powiat" w Statucie Litewskim 1529 r.. 5. czych wyiszych kategoryj (n. p. wojewodow), wi kszej ilosci pow i a­ t 6 w jednostek niiszych kategoryj (n. p. dzieriawcow). Powyisze zjawisko stwierdzajq, rzeczywiscie, norrny Statutu: art. 1 rozdz. VI 1 daje moznosc stronie, niezadowolonej z wyroku dzieriawcy, pozwania go przed sqd wsp61nego ich wojewody. Nie koniec jednak na tern. Statut 1529 ra zna okr gi terytorjalne, nie wchodzqce w sktad pow i a tow. Marny tu na rnysli niektore posiadtosci kniazi6w i pa­ now litewskich. Wart. 1 rozdz. VI2, w zwiqzku z odpowiedzialnosci q. urz dnika za niesprawiedliwy wyrok sqdowy, Statut rnowi 0 wy­ padkach korzystania z irnrnunitetu sqdowego przez urz dnika, rowno...... czesnie moinego pana litewskiego. Sq to panowie: "kotoryje ne su­ diatsia u powetach..." 3, w innym artykule Statutu: "kniaiata i panowe, kotoryje ne sediat w powetech..." 4 w odroinieniu od og6tu szlachty pow e tn i k 0 w: "kotoryje sut u powetech" 5 lub "w czijem powete sedit..." 6, "w kotorom powete sut' oseli..." 7 wreszcie, "szlachta, ko­ toryje sediat' w powetech.u" 8. Reasumujqc, stwierdzarny, ii Statut 1529 r. uiywa terminu p o­ w i at dla okreslenia terytorjalnego zakresu wtadzy administracyjno­ sqdowej urz dnika panstwowego roznych kategoryj z tytutu sprawo­ wanych funkcyj panstwowych. Normy statutowe stwierdzajq ponadto, ii oprocz okr gow urz dniczych, istniaty takie inne, t. j. dobra wtasne niektorych kniaziow i panow, ktore nie wchodzity w sktad tych p o­ w i a tow, a moie nawet w drodze analogji podobniei byty nazywane 9. Powyzszy fakt zastuguje na podkreslenie, jako dowod bardzo szero­ kiego i roinorodnego stosowania przez ustawodawc terrninu pow i a t w Statucie 1529 r. i Rozdz. VI art. 1: ...A wedzo, kotoryjbykolwe z derzawec naszich, w ta­ kowoj reczi byt obwinien: takowyj kozdyj majet' pripozwan byti pered wojewodu powetu swojeho, i budet' powinen sud swoj otkazati. (Zb. Pre Lit., str. 239). 2 Rozdz. VI art. 1: ...A jestliby chto s panow rad naszich, wojewod i sta­. rost, kotoryje na sut' w powete, takze obwinen byti met: tohdy takzo majet' na perszom sojrne otkazati, abo na roku zemskom. (Zb. Pre Lit, str. 239-240). 3 Rozdz. VI art. 4. (Wrem. Imp. Mosk. Ob. 1st. r. 1854, sir. 43). 4: Rozdz. XIII art. 24. (Zb. Pre Lit., str. 391). 5 Rozdz. VI art. 4, (Wrem Imp. Mosk. Ob. 1st. r. 1854. str.. 43). 6 Rozdz. VIII art. 13. (Zb. Pre Lit., str. 314). 7 Rozdz. II art. 1. (Zb. Pre Lit., str. 172). 8 Rozdz. XIII art. 24. (Zb. Pre Lit., str. 391). 9 Rozdz. VIII art. 6: Jestliby kotoryj ziemianin, met prawo z derzawcoju, abo s panom, a tot pan abo derzawca, metby 11 swoje powete imenie suhran, a meHby. kopu westi: tohdy toho pana derzania, kotoryj derzit', ne majet byti prostyj cze­ lowik policzon za swetki, krom szlachty, abo inszich powetow ludej hodnych wery, bIizkich w susedstwe. (Zb. Pre Lit., str. 307)..

(10) Seweryn Wystouch. 6. [258]. Dotychczas zajmowalismy si«:; przepisami Statutu, m6wi q cemi o pow i at ac h w znaczeniu terytorjalnego zakresu wtadzy sqdowo­ administracyjnej. To jednak nie wszystko. Statut 1529 ro terminem pow i a t oznacza ponadto okr«:;g terytorjalny w zwiqzku z podziatem administracyjno-wojskowym Wo Ks. Litewskiego 1" Szczegotowe prze­ pisy, regulujqce sposob odbywania stuzby wojskowej, w spos6b ka..... tegoryczny nakazujq szlachcie stawanie pod wsp61nq chorqgwi q pow i a tow '10 Powyisze przepisy dotyczq szerokich rzesz t.. ZWa pow e t n i k 6 w, t je szIachty, osiadtej w danym okr guo Kniaziowie zas i panowie, jako to zWo "pany choruhownyje", Sq zwolnieni od powyiszego obowiqzkuo Normy Statutu Litewskiego 1529 fe, dotyczqCe organizacji stuzby wojskowej, znajdujq uzupetnienie w bardzo cennym "popisie" wojska litewskiego Z fe 1528, znanego pod naZWq: "uchwata na welikom sojme Wilenskom w roku 1528". Zobaczmyi z kolei, w jakiem znaczeniu uiywa "Uchwata" terminu. powiat?. Naleiy najpierw przypomniee, it pod wzgl dem administracyjno­ wojskowym cata t zw,. Litwa scislejsza 2 dzielita si od czasow pierw.... szych Giedyminowiczow na dwie wielkie potacie: Wile.nsk q i Trock q .. W sktadzie kaidej z nich znajdowata si wi ksza Hose cz sci skta­ dowych. Podstawowy ten podziat zachowuje w zasadzie "Uchwafa" 1528 ro Terminologja prawnicza, uzywana przez ni q , grzeszy natomiast wielk q niescistosci q . Ostatnie zjawisko catkowicie ttumaczq techniczne warunki przeprowadzania splsu 3" Terminu pow i a t uzyto tutaj kilka­. krotnie, i to raz w znaczeniu szerszem, drugi raz w w iszem.. W odniesieniu do potaci Wilenskiej: 1" dla okreslenia calosci, w og6lnym tytule: "to powet Wilenskij" 4, oraz w koncu rozdziatu: "suma wseho powetu Wilenskoho 2000 osm sot 95 konej"5 2. dla okreslenia cz sci sktadowych: "to reistr powetu Witkomirskoho" 6, "bojare powetu Mojszogolskoho" 7 i "tohoi powetu Kernowskoho t ' 8 0 1 Rozdz.. II art. 1: It wsi powinni stanowitisia pod chorohowoju swojeju powetowoju i szichowatisia. Choczem, i tez prikazujem hrozno: aby wsi podda­ nyje naszi wojennuju sluzbu powinni, ne inde bysia szichowati, ani sia inde sta... nowili persunami swoimi, tolko pod chorohowoju swojeju powetowoju, w kotorom powete sut' oseli... (Zb.. Pro Lit, str.. 172).. 2 L u b a w ski j M.., Obt Diet, str" 1-62; K u t r z e baSt., Litwa, str. 6-7.. 3 Lap pol., Wielikoje Kniazestwo Litowskoje wo wt. pot XVI w., str..11-13. 4 R.. I. B. t. XXXHI, str.. 21.. 5 Tam z e, str. 62. b Tam z e, str. 50. 7 Tam z e, str. 49. B Tamze, str.. 4S..

(11) [259]. "Powiat" w Statucie Litewskim 1529 f.. 7. Analogicznie uzywa terminu p 0 wi at wykaz wojska potaci Troc­. kiej: 10 dla okreslenia cafosci, dose niejasny tytul: "reistr bojar Ko­ wenskoho powetu Trockoho" 1, oraz w koncu rozdziatu: "suma we­ likaja wsich reistrow Trockoho powetu, dworow z bojar, szlachty i z ich ludej krom Berestja i Belska, Drohiczina i Melnika 2000 osm sot i 61 kon" 2; 20> dla okreslenia cz sci sktadowych: "a to bojare, kotoryje Iudej ne Inajut, Birsztanskohoi powetu" 3 i "reistr bojar Me... reckich, potomui wsia szlachta pisana jako w ynszych powetech" 40> Terminu pow i a t nie spotykamy w zestawionych kolejno za p o­ w i ate m Trockim spisach szlachty ziem: Podlaskiej, W otynskiej, Po­ tockiej, Witebskiej, Mscistawskiej i Zmudskiej, oraz "bojar" Pinskich, Kleckich, Horodeckich, Rohaczewskich i Kobrynskich. Wyjqtek sta­ nowi okr g Bielski na Podlasiu, gdzie: "wsich zemian powetu Bel­ skoho majet ku stuibe wyjechati 788 konej wodtuh toho reistru" 5. Ponadto w "Uchwale" 1528 r. spotykamy parokrotnie luinie rzucony termin pow i at: "bojare Belickoho powetu" G, "dwa bojariny powetu Trockoho" 7, "w powete Mstistawskom" 8. Wykazy imienne chorqgwi szlacheckich poprzedzajq odr bne: "poczot panow rad ich mitostej", nast pnie "rejestr pocztow knia... ieskich", wreszcie "rejestr sumy panej i wdow wojewodinych, staro­ stinych i inych mnohich knehin i panej" 0 "U chwata", poza wytqczeniem z chorqgwi szlacheckich, nic nie m6wi 0 przynaleinosci pow i a tow e j os6b, umieszczonych w po... wyiszych rejestrach. Nadmienie wszakie naleiy, ii "rejestr pocztow kniaieskich" nie obejmuje wszystkich kniazi6w litewsko-ruskich. Knia... ziowie Wotynscy ze swemi, nieraz licznemi pocztami, stUZq w szere­ gach "zemli W otynskoje". R6wniez w rejestrach ziem Potockiej i Wi­ tebskiej: "kniazi i bojare menowany i na kolku konech stuiiti majut" 9. Zestawmy nakoniec wnioski, wysnute z tekst6w Statutu 1529 r.. oraz "Uchwaty" 1528 r.. co do znaczenia terminu powiat. Nie ulega wqtpliwosci, ii termin powyzszy nie posiadat jeszcze wowczas bardziej swoistego znaczenia.. Ustawodawca uiywa go w za..... sadzie dla okreslenia okr gu, na kt6ry rozciqga si zakres wtadzy sqdowo - administracyjno .... wojskowej urz d6w panstwowych r6inych 1 Tamze, str.. 63.. 2 Tam z e, str.. 109. 3 Tam z e, str. 84. 4 l' a m z e, str.. 85.. 5 Tam z e, str.. 182". tJ Tam z e, str. 20. 7 Tam z e, str" 200 8 Tamze, str.. 21.. 9 T amze, str.. 192 i 196".

(12) 8. Seweryn Wys ouch. [260]. stopni (nadrz«:;dnych i podrz«:;dnych) do dzierzawcow wlqcznie. Oprocz. okr«:;gow urz dniczych, istniaty takie inne, t. j. dobra wtasne nie­ ktorych kniazi6w i pan6w, kt6re nie wchodzily w sklad pow i a­ tow, a moze nawet w drodze analogji podobniez byty nazywane. W ten sposob, naprzyktad, nie tylko co do swych rozmiarow, ale i co do swej istoty, czems zupetnie roznem byly pow i a ty wojewodow od pow i at 0 w dzierzawcow. Dalecy jestesmy od twierdzenia, by podana wyzej charaktery­ styka pow i a t u byta bezspornq lub wyczerpujqcq. W tym wzgl«:;dzie roinimy si«:; znacznie od kategorycznych poglqd6w prof. Lappo. Tem nielnniej jestesmy zdania, iz na gruncie Ii tylko Statutu 1529 r., oraz. "Uchwaty" 1528 f. niesposob rozstrzygnqc zagadnienia: czem byl 6wczesny pow i at? Z cat q pewnosci q natomiast mozemy stwierdzic, iz wtasnie teksty Statutu 1529 r., oraz "Uchwaty" 1528 r. wskazujq na koniecznosc rewizji poglqd6w, wypowiedzianych w tej sprawie. W tym jednak celu nalezy uprzednio poddac gruntownej analizie obfity materjal irodtowy, omawiajqcy stosunki ustrojowe w W. Ks. Litew.... skiem w w. XV - pocz. XVI. Prof. tappo przesIizguje si«:; tylko nad. zagadnieniem pow i at u w Statucie 1529 r., skoro ignoruje bardzo wazne przepisy statutowe, omawiajqce wzajemny stosunek okr gow wtasnych kniaziow i panow do urz«:;dniczych jednostek powiato­. wych. W tej dziedzinie prof. tappo rzuca tylko jednq og6lni­ kowq uwag tresci nast pujqcej: "w szeregach ludnosci, niosqcej sluzb wojskowq ze swych d6br ziemskich, osiadtosci w powiecie, Statut rozr6znia dwie kategorje: 1. "szlachtu, kotoryje sut' u powe­ tech" i 2. "panow, kotoryje ne sudiatsia u powetech". W ten sposob powiat nie obejmuje, co do podsqdnosci sqdowi powiatowemu, wszyst­. kich, kt6rzy nios q wojskowq stuib«:; ziemsk q ze swych osiadfosci w jego skladzie 1. Przytoczone powyzej stowa prof. tappo nie tylko nie wyjasniajq zagadnienia wzajemnego stosunku posiadtosci litewskich rodow mozno­. wladczych, oraz urz dniczych jednostek powiatowych, ale je nawet zaciemniajq. Normy bowiem Statutu 1529 r. bynajmniej nie upowaz..... niajq do twierdzenia, jakoby pod stowami: "ne sediat w powetech", szczeg61niej w przeciwstawieniu do: "szlachta, kotoryje sediat w po­ wetech", nalezato rozumiec wytqcznie exempty sqdowe kniaziow i pa­ now litewskich. Prof.. tappo zapomina, iz oba ir6dta, t. j. Statut 1529 r., oraz "Uchwata" 1528 r., bardzo silnie akcentujq, chociazby, zdawna usta..... lone prawa t. zw. "panow choruhownych" do exemptow i pod wzgl«:;­ dem wojskowym z szlacheckich chorqgwi powiatowych. 1 Lap pol., Wiel. Kn. Lit., str. 18..

(13) "Powiat" w Statucie Litewskim 1529 r.. [261 ]. 9. Dotkn 1ismy tu jednej z najciekawszych, a w literaturze nauko­ wej tylko ubocznie dotkni tej 1 kwestji wzajemnego stosunku rozlegtych "panstw" oligarch6w litewskich, oraz jednostek sqdowo....administra­. cyjno-wojskowego podziatu W. Ks. Litewskiego do potowy w. XVI. Szczeg61niejsze zainteresowanie budzi tu kwestja rozrastania si , nieraz przemocq, "panstw" moznowtadczych, kosztem sqsiednich terytorj6w hospodarskich, oraz p6iniejszy proces ich stopniowego kurczenia si. w wyniku parcia od dotu wzmozonych na sHe i znaczeniu szIa­ checkich dqzen niwelacyjnych. Od rozstrzygniE;cia zas powyzszych kwestyj w znacznej mierze zatezy odpowiedi na caty szereg pierwszo­. rz dnych zagadnien z historji ustroju W. Ks. Litewskiego w w... XIV-XV.. 1 Lubawskij M., ObI. Diet, str. 110-111, 168, 179,187,190,235, 243, 614-621,622,626,796,829,831,832 i 862; Lubawskij M., FeodaUzm wLitowsko.... Russkom gosudarstwie (Brokgauz i Efron, Enciklopediczeskij slowar t. 35 a, str. 551-552); L u b a w s kij M., Ocz. ist. Lit. Rus. gos., str. 142-143; L u b a w ski j M., Litowsko-Russkij sejm, str. 100-104, 304, 366, 469, 470, 474-475, 484, 486-493;. Kutrzeba St., Historja ustroju Polski, t. II, Litwa, str. 42-47; Malinowskij, Rada W. Kn. Litowskoho cz. II, wyp. 2, str. 38 (Tomsk 1912); Bar an 0 w s ki I., Z dziej6w feudalizmu na Podlasiu. Rajgrodzko.... Goniqdzkie panstwo RadziwUl6w w pierwszej polowie XVI w. Przeglqd Hist. t. IV, str. 64-67, 164-169; Bar a.... now ski I., Sprawa szlachty poddanczej w starostwie Tykocinskiem, Przeglqd Hist. t. XIII, str, 248-249; H a lee k i 0., Dwaj ostatni Jagiellonowie. Encykl. Pol­ ska, Hist. Pol. cz. II, str. 51 (Wyd. Pols. Ak. Urn. Krakow 1923); J ak u bow s ki J., Wielkie Ksi stwo Litewskie w pot XVI w., Pami tnik IV Zjazdu Historyk6w,. Lwow, 1925, str. 3; Jakubowski J., Mapa W. Ks. Litewskiego w pot XVI w., Krakow 1928, str. 17; K 0 z i c ki Z., Nieznane pismo Lukasza Gornickiego 0 szlach­. cie wolnej i niewolnej, Mies. Herald. Rocz. IV, 1911, sir. 4-6; Wystouch Sew., Rozwoj granic i terytorjum powiatu Kobrynskiego do pot XVI w. Wilno 1930, str.. 46, 47, 67, 79-106, 121-122..

(14)

(15) i1. £.. . .'. :;.. ) ,. '3. .... ". .,. >;;:. . .. 'is.. :,. J.. 1'. "" {. I'. ,.

(16)

Cytaty

Powiązane dokumenty

Many authors emphasize that it is necessary to apply a vast number of perspectives to research “Solidarity.” 9 In this context, it is worth citing Dariusz Gawin who argues

Analiza regresji klimatycznego bilansu wodnego (P–Eo) wykazała tendencję zmniejszania się niedoboru wody w latach 1973–2012, ale ryzyko wystąpienia roku bar- dzo suchego jest

Celem niniejszej pracy jest określenie wpływu wysokiej temperatury w różnych okre- sach wegetacji na długość okresu spoczynku bulw wybranych odmian ziemniaka, któ- rych

Po krótkim wprowadzeniu dotyczącym podstaw teoretycznych metod sorpcyjnych, tj., adsorpcji i chromatografii, modeli dynamiki tych procesów oraz równowagi sorpcyjnej

A number of partly protected species (Asarum europaeum, Climacium den- droides, Frangula alnus, Helichrysum arenarium, Menyanthes trifoliata, Nuphar lutea, Ribes nigrum,

The study presents plant cover diversity on the escarps of canals and in draining ditches and habitat conditions affecting this cover as exemplified by the Great Obra River

Następnie każde dwie osoby przywitały się dokładnie raz, przy czym każde powitanie polegało na zamianie kapeluszami, które w danej chwili witające się osoby miały na

BaHHI. Ha OCHOBI AKOI BH3HayeHo yacTOTH B1aCHHX