Maria Kwiatkowska
Konserwacja rzeźb Wenus i Pasterza
z Pałacu Łazienkowskiego w
Warszawie
Ochrona Zabytków 20/2 (77), 39-44
1967
Komunikaty. dyskusje
M ARIA K W IA TK O W SK A
KONSERWACJA RZEŹB WENUS I PASTERZA Z PAŁACU
Od czasów króla S tan isław a A ugusta w P ałacu Łazienkow skim , w G alerii Obrazów, po obu stronach kom inka c ta ły dw ie rzeźby m a rm u row e n a tu ra ln e j wielkości. B yły to kopie zna nych rzeźb hellen isty czn y ch — W enus M edy- cejska i C a p re tto (P asterz z koźlęciem ). Rzeźby te, po pożarze pałacu w 1944 r., zam ieniły się w s te rtę potłuczonych i przep alo n ych u ło m ków. Po w y b ra n iu ocalałych części z gruzów
okazało się, że w iele frag m en tó w uległo bezpo w rotnem u zniszczeniu — rzeźba W enus s tr a ciła nos, ręce, części nóg (głównie uda) i p o d porę w postaci delfina (por. il. 8 b), a posąg p rze d staw ia jąc y P a ste rz a m iał dość duże u b y t- tki w dolnej połow ie tw a rz y P asterza, w p o staci koźlęcia i w podporze w form ie pn ia d rz e wa (por. il. 9 b). P ozbierane re lik ty b y ły za kopcone i przepalone, w w ielu p a rtiac h s tr a ciły n a tu ra ln y kolor, a p o n ad to przep alo n y m a rm u r C a rra ra , z k tórego b y ły w ykonane rzeźby, kruczył się p rz y dotknięciu. Ogólnie biorąc posągi b y ły niem al 100% d e stru k ta m i, n ad ający m i się raczej tylk o do lap id arium . Mi m o to zdecydow ano się na ich konserw ację l. Na sk u tek daleko posuniętego zniszczenia rzeźb, a przede w szy stk im przep alen ia m a r m u ru , tra d y c y jn a m etoda konserw acji, polega jąca na łączeniu poszczególnych frag m en tó w za pomocą sztybrów i spoiwa, okazała się n ie skuteczna. Z decydow ano się więc na m etodę, polegającą na um ocnieniu m a te ria łu -m a rm u ru , a n astęp n ie na w prow adzenie k o n stru k c ji Bta- low o-betonow ej do w n ętrza rzeźb. O w yborze
1 K o n s e rw a c ję w y k o n a ł a r t y s t a rz e ź b ia rz J a n C y k o w - sk i. D u żą p o m o c ą w u s ta le n iu sp o so b ó w u tw a r d z a n ia m a r m u r u b y ły w s k a z ó w k i k o n s e r w a to r a K o n s ta n te g o T iu n in a . Do re a liz a c ji p ra c , ju ż po u s ta le n iu g e n e r a l n e j k o n c e p c ji k o n s e r w a to r s k ie j, z o s ta li d o k o o p to w a n i ŁAZIENKOWSKIEGO W WARSZAWIE 1. Posąg P a s te r z a — o k le j o n e b a n d a ż e m f r a g m e n t y nóg po w y d r ą ż e n i u w n ę t r z a 1. S t a t u e du P âtre. F r a g m e n t s des j a m b e s e n v e l o p p é e s d e bandage a p r è s le p e rç a g e des orifices
2. Posą g W e n u s — nogi w ł o ż o n e w f o r m ę n e g a t y w o w ą i p r z y g o t o w a n e d o sp o j e n ia z k o r p u s e m
2. S ta t u e de Vénus. L e s j a m b e s m i s e s dan s un m o u le n é g a tif e t p r é p a r é e s à êtr e so u d é e s au corps
a r ty ś c i rz e ź b ia rz e W ła d y s ła w J a n i a i B ro n is ła w K o n iu s z y , k tó r z y p r a c o w a li p o d n a d z o re m i k ie r u n k ie m J a n a C y k o w s k ie g o . C ało ści p r a c y p a tr o n o w a ły Z a k ła d y A rty s ty c z n e P o ls k ie g o Z w ią z k u A r ty s tó w P l a s ty k ó w w Łodzi.
3. P osąg P a s te r z a — s k ł a d a n ie f r a g m e n t ó w nóg i r e k o n s t r u k c j a b r a k u j ą c y c h czę ści
3. S t a t u e du P â tre. L ’a s s e m b la g e des fr a g m e n t s des ja m b e s et rec o n s tr u c t io n des é l é m e n t s m a n q u a n t s
4. Posąg W e n u s — f o r m o w a n i e d o d a t k o w e j p o d s t a w y k o n s t r u k c y j n e j ; w id o c z n e k a w a ł k i stali, p r z y s p a w a n e p r o m ie n i ś c ie do p r ę t ó w s t a n o w i ą c y c h u zb r o je n ie p a r t i i nóg
4. S t a t u e de V énus. F o r m a t io n d ’une base s u p p l é m e n taire, f r a g m e n t s d e l’acie r vis ib le, so u d é s en faisc eau a u x b arr es c o n s t it u a n t l’a r m a t u r e des j a m b e s
w ym ienionej m etody p rzesądziła konieczność stw orzenia w ew nętrzn eg o szkieletu k o n stru k cyjnego o w ytrzym ałości, k tó re j ze w zględu na ciężar rzeźb (ok. 700 kg) nie b y ły zdolne za pew nić inne, nowsze m a te ria ły (np. żywice sztuczne). Do w ykonania zabiegu z zastosow a niem betonu sk łaniała pon ad to m ożliwość u zy skania białego (im portow anego) cem en tu z m ączką m arm urow ą z białego m a rm u ru C a rra ra jako kruszyw em , co — p rak ty c zn ie biorąc — w ykluczało m ożliwość po w staw ania ew. zmian na pow ierzchni rzeźb. Do przy jęcia zastosow a nego rozw iązania upow ażniało na koniec p rze znaczenie rzeźb do stałego um ieszczenia we w nętrzu, a tym sam ym b ra k obaw y przed nie bezpieczeństw em w p ły w u zm ian atm osfery cz nych.
P ierw szy etap k onserw acji objął utw ard zen ie kruszącego się m arm u ru . Od osiągnięcia zado w alających w yników w ty m etapie zależało pow odzenie dalszych prac n ad zrek o n stru o w a niem całości rzeźb. G łów ną uw agę poświęcono u tw ard zan iu drobnych elem entów w chodzą cych w skład kończyn, gdyż w p a rtiac h o w ię kszej m asie (np. torsy) w y starczyło u tw ard zić ich powłokę, żar ognia nie zdołał bow iem zniszczyć spoistości ich w n ętrza. E lem enty drobniejsze, całkow icie przepalone nie n a d a w ały się zaś w łaściw ie do w łączenia w rek o n stru o w an ą rzeźbę, zwłaszcza w p a rtii nóg, na których m usiał spoczywać ciężar całości. Tu już nie w ystarczało jed y nie u tw ard zen ie zew n ętrzne, należało więc przede w szystkim w y drążyć w szystkie ocalałe drobne fragm en ty, zostaw iając jedy nie au te n ty cz n ą skorupę zew n ętrzn ą. Czynność ta była konieczna z dwóch powodów: po p ierw sze — p ły n um acniający p rzepalo ny m a rm u r m ógł p rzenik nąć na w skroś jedynie cienką ściankę m a rm u ru (działał także od środka), po dru g ie — w yborow ane otw ory przew idziane b y ły do p rzeprow adzenia w ew n ę trz n ej k o n stru k c ji w zm acniającej. Poniew aż n aw et św id er elek try czn y o dużych obrotach 2 pow oduje drg an ia, k tó ry ch nie w y trzy m y w a łaby osłabiona żarem ognia b ry łk a m arm u ru , każdy oddzielny elem en t obłożono uprzednio w arstw ą k le ju m ącznego, a następ n ie ow inięto bandażem , celem zabezpieczenia m arm u ru przed rozpadnięciem się w trak cie borow ania (il. 1).
Pozbaw ione w n ę trz a elem enty m arm urow e, u trzy m y w an e w całości tylko przez okładzinę z k la js tru i bandażu, um ocniono następn ie przez zanurzenie w alkoholow ym roztw orze polioctanu w inylu. W ten sam sposób um oc niono w szystkie pozostałe fra g m en ty rzeźb — to rsy i głowy. U zyskanie u tw a rd z e n ia m a rm u ru pozw oliło na p rzy stąp ien ie do m ontow ania całości. M ontaż rzeźb p oprzedziły n astęp u jące czynności przygotow aw cze. W oparciu o doku m en tację fotograficzną oraz istn iejące części oryginalne w ykonano m odel każdego elem entu w gipsie. N astęp nie z gipsow ego m odelu spo rządzono n eg aty w jako form ę, w k tó rej m ożna było m ontow ać i uzupełniać b rak u ją ce fra g m enty. N egatyw w y k on any od podstaw y do pasa postaci pozw alał uchw ycić w łaściw y układ całej fig u ry , zgodnie z p rzeprow adzony m i w cześniej stu d ia m i (il. 2).
M ontaż dzielił się na 3 etapy:
1. składanie części do lnej i p odstaw y, 2. połączenie części dolnej z torsem ,
3. m ontaż głow y i zrekon stru ow an ie rąk u W e nus; m ontaż głowy, rąk i koźlęcia u P asterza.
2 D o b o ro w a n ia u ż y to 10 m m b o r u v id io w eg o . D rą ż o no o tw o ry je d e n p rz y d ru g im i ty m sp o so b em u s u n ię to rd z e ń p o sz c z e g ó ln y c h fr a g m e n tó w .
5. Posąg W e n u s — nogi po z ł o ż e n iu 6. P o są g p a s t e r z a — k o r p u s w t r a k c ie k o n s e r w a c j i i u z u p e łn ie n iu g S t a t u e du P â tre . T o r s e p e n d a n t la c o n s e r v a tio n 5. S t a t u e de V én u s. L e s j a m b e s
après l’a s s e m b la g e e t te c o m p lè te
m e n t
N ajw iększą trud n ość stanow iło złożenie części dolnej —‘ nóg, składającej się, jak w spom niano, z w ielu drobnych lecz nie w szystkich e le m en tów. Pom im o sporządzenia fo rm y gipsow ej uzgodnienie wysokości w granicach jednego m ilim etra było problem em . W w ydrążone uprzednio o tw ory w szystkich frag m en tó w w prow adzono zbrojenie ciągłe z p rętó w sta lo wych o średn icy 20 mm, a n a stęp n ie p u sty środek ułożonych pieczołowicie frag m en tó w zalew ano cem entem , uzu p ełn iając e lem en ty b rak u jące ty m sam ym cem entem z dodatkiem m ączki m arm u ro w ej (il. 3). Ze w zględów s ta tycznych okazało się konieczne dom ontow anie do obydw u rzeźb dodatkow ej po d staw y k o n stru k c y jn e j z cem entu, k tó ra obejm uje starą, spękaną p odstaw ę m arm u row ą. W tej d o d a t kowej p odstaw ie m ieszczą się zakończenia zbrojenia nóg i innych elem entów , jak p nia przy „ P a ste rz u ” oraz delfina p rz y „W enu s” . Zakończenia, do k tó ry ch przyspaw an o p ro m ie niście kaw ałk i sta li p ełn iły fu n k cję uzbro jen ia, zapew niając w ytrzym ałość żelbetonu sta n o w iącego niejako „sto pę” całej postaci (il. 4). U gó ry części dolnej rzeźb, w m iejscu gdzie m iała się zetknąć z torsem , pozostaw iono w y stające na wysokość ok. 20 cm p rę ty , na k tó re m iały być nałożone torsy. P r ę ty te, w p ro w a dzone jako jed n o lita całość od p o d staw y rzeźby do torsu, stanow ią w połączeniu z d o d atk o w ą podstaw ą głów ną k o n stru k c ję całości fig u r (il. 5). Z estaw ienie części dolnej z torsem (il. 6) nie było łatw e ze w zględu na ciężar m a rm u ru ,
7. Posąg W e n u s — s k ła d a n ie i u z u p e łn ia n ie p r a w e j
r ę k i
7. S t a t u e de Vénus. A s s e m b l a g e des fr a g m e n t s d e la m a i n e t c o m p l è t e m e n t
a także na konieczność zachow ania w łaściwego u k ład u figury, gdyż żadne późniejsze po p raw k i nie m ogły wchodzić w rachubę. Po w ielu w stępnych próbach, polegających na ułożeniu części dolnej i górnej na ruchom ych rolkach, um ożliw iających m anew row anie i p rzypaso- w yw anie obu części, dokonano ostatecznego połączenia nóg z torsem . Po zakończeniu w ią zania betonu, każdą z rzeźb ustaw iono
piono-a b
8. P osąg W en u s ; a — s t a n po k o n s e r w a c j i; b — rz e ź b a po k o n s e r w a c j i z g r a f i c z n y m u w i d o c z n i e n i e m p a r t ii z r e k o n s t r u o w a n y c h
8a. S t a t u e d e Vénus. E ta t a p r è s la c o n ser va tio n , b. a v e c la p r é s e n ta ti o n g ra p h iq u e m e t t a n t en v u e les p a r t ie s re c o n s tr u i te s
wo i wówczas dopiero p rzy stąp ion o do skład a nia rą k i połączenia ich z to rsem oraz do p rzy m ocow yw ania głów i u zu pełn ian ia b ra k u ją cych elem entów . Podobnie, jak p rzy m o nto w aniu nóg, tak i p rz y sk ładan iu rąk, niezbędna była form a gipsowa, w k tó re j ułożono w szyst kie zachow ane frag m en ty . P rzez nie p rz e p ro w adzono zbrojenia stalow e, do każdego palca doprow adzając d ru ty , a w n ę trz e zalano b eto nem (il. 7). B rak u jące elem enty, np. dłonie W enus, zrek on stru ow an o na p o dstaw ie p rz e
prow adzonych studiów . Na koniec p rzy stą p io no do zm ontow ania głow y W enus z torsem na sz ty b ry i cem ent. P rz y P a ste rz u zaś należało jeszcze zrekonctruow ać głowę i nogi koźlęcia oraz podbródek sam ego P a ste rz a. Po ukończe niu m ontażu oczyszczono rzeźby ze śladów zadym ienia i zabrudzenia, a ostatecznie p rz y w rócono m arm u ro w i p ierw o tn ą świeżość, pole ru ją c słabiej lub silniej, w zależności od stop nia zniszczenia poszczególnych p a rtii (il. il. 8 a, b, 9 a, b).
9. P o są g P a s te r z a ; a — sta n po k o n s e r w a c j i; b — r z e ź b a po k o n s e r w a c j i z g r a f i c z n y m u w id o c z n i e n ie m p a r t ii
z r e k o n s t r u o w a n y c h
9a. S t a t u e d u Pâtre. E ta t a p rè s la c o n s e r v a tio n , b. a v e c la p r é s e n t a t i o n g r a p h i q u e m e t t a n t en v u e les p a r t ie s re c o n s t r u i t e s
w s z y s tk ie z d ję c ia w y k o n a ła a u to r k a .
U przedzając ew. zastrzeżenia co do n ieo d w ra calności dokonanego zabiegu, p o zostającej w sprzeczności z teraźn iejszy m i zasadam i teorii k o n se rw ato rsk ie j, należy w y jaśnić, że p o d jęto go zdając sobie w p e łn i sp raw ę z tej u jem n e j e tro n y zastosow anego rozw iązania, nie m ając jed n a k z w ym ienionych pow yżej w zględów in n y ch m ożliwości. Zakończona p ełn y m po w odzeniem re k o n stru k c ja zdaje się n ato m iast całkow icie w yn agradzać ten m an k am en t, um o
żliw iając zachow anie cennych obiektów , k tó ry ch w arto ść podnosi ich przynależność do d o tk liw ie uszczuplonego, pierw otn ego w yposa żenia jednego z czołow ych zabytków w Polsce.
m g r M a r ia K w ia tk o w s k a
C e n tr a ln e B iu ro W y s ta w A rty s ty c z n y c h W a rs z a w a
RESTAURATION DES STATUES DE LA VÉNUS ET DU PATRE DU PALAIS ŁAZIENKI A VARSOVIE
L es s c u lp tu r e s o r n a n t la g a le r ie des p e in tu r e s a u P a la is de Ł a z ie n k i, la s t a tu e de V é n u s de M ed icis e t du P â tr e a v e c le c h e v r e a u n o m m é C a p r e tto (copies du X V II Ie siè c le d es s c u lp tu r e s a n tiq u e s ) o n t é té p re s q u e c o m p lè te m e n t d é tr u ite s à la s u ite de l ’in c e n d ie q u i d é v a s ta le p a la is en 1944. M a lg ré cela il f u t décidé de p ro c é d e r à le u r c o n s e rv a tio n . E ta n t d o n n é q u e le m a r b r e d e C a r r a r e d o n t e lle s é ta i e n t e x é c u té e s , b rû lé , s’e f f r i t a i t so u s le to u c h e r , la m é th o d e de c o n s e rv a tio n tr a d itio n n e lle q u i c o n s is ta it à s o u d e r le s f r a g m e n ts de la s c u lp tu r e s u r d es b a r r e s s’e s t a v é ré e n o n e ff i cace. O n a d o n c a d o p té u n a u tr e p ro c é d é c o n s is ta n t à c o n so lid e r le m a té r ie l de m a r b r e p u is à in tro d u ire à l ’in t é r i e u r des s c u lp tu r e s d es a r m a tu r e s s p é c ia le s en b é to n a rm é . D a n s la p r e m iè r e é ta p e d es tr a v a u x on a d u rc i le m a r b r e , n o ta m m e n t les p e tits fr a g m e n ts de la s c u lp tu r e c o m p o s a n t le s e x tr é m ité s , s u r to u t les p ie d s d e la s ta tu e , s u r le s q u e ls d e v a it re p o s e r la s c u l p tu r e . O n a p ris la d é c isio n de c re u s e r ces f r a g m e n ts en n e la is s a n t in ta c te q u e la c a ra p a c e e x té r ie u r e , f r a g m e n t a u th e n tiq u e . Ce p ro c é d é f u t n é c e s s a ire p o u r d e u x d if f é r e n te s ra is o n s , p r e m iè r e m e n t il d e v a it f a c ilite r la p é n é tr a tio n d u liq u id e c o n s o lid a n t le m a r b re , d e u x iè m e m e n t — le s o rific e s p e rc é s o n t é té p r é v u s p o u r y in t r o d u i r e le s a r m a tu r e s en b é to n a rm é . P o u r c re u s e r le s fr a g m e n ts en m a r b r e on a e m p lo y é u n e v rille é le c tr iq u e à r o ta tio n ra p id e . P o u r p r o té g e r les f r a g m e n ts de m a r b r e c o n tr e u n e d é s a g r é g a tio n a u co u rs d u p e rç a g e , c h a q u e f r a g m e n t a é té r e c o u v e r t d’u n e c o u c h e de colle de f a r in e e t e n v e lo p p é de b a n d a g e . L e d u rc is s e m e n t a é té o b te n u e n p lo n g e a n t le s f r a g m e n ts de la s c u lp tu r e d a n s u n e so lu tio n a lc o o liq u e du p o lia c e ta te d e v in y le . P o u r le m o n ta g e il é ta i t in d is p e n s a b le de p r é p a r e r u n m o d è le e n p lâ t r e d e c h a q u e s ta tu e , d ’a p rè s le q u e l f u t ré a lis é le m o u le n é g a tif, q u i a s e r v i de fo rm e p o u r la c o m p o s itio n d e s f r a g m e n ts c o n se rv é s e t p o u r c o m p lé te r c e u x q u i m a n q u a ie n t. L e m o n ta g e d es s t a tu e s f u t ré a lis é e n tr o is te m p s : 1. a s s e m b le m e n t des ja m b e s e t de la b ase, 2. m o n ta g e d e la p a r t ie in f é r ie u r e a v e c le co rp s, 3. m o n ta g e de la tê te e t d es b r a s de V é n u s e t m o n ta g e des b r a s e t de la tê t e d u c h e v re a u d u P â tr e . A p rè s a v o ir d isp o sé d a n s les fo r m e s le s f r a g m e n ts e n tr a n t d a n s la c o m p o s itio n des ja m b e s, à tr a v e r s les o rific e s p e rc é s on a in t r o d u i t l ’a r m a tu r e c o n tin u e en b a r r e s d ’a c ie r de 20 m m d ’é p a is s e u r, e n s u ite o n a r e m p li le s p a r tie s c re u s e s de b é to n e n c im e n t b la n c a d d itio n n é de f a r in e de m a r b r e de C a r r a r e . L e s e x i g e n c e s s ta tiq u e s o n t re c o m m a n d é de f o r m e r a u x d e u x s c u lp tu r e s u n e b a se s u p p lé m e n ta ir e de c o n s tru c tio n e n c im e n t, q u i e n to u r e l ’a n c ie n n e b a se de m a r b r e c ra q u e lé e . D an s c e tte b a se s u p p lé m e n ta ir e se t r o u v e n t les e x tr é m ité s de l ’a r m a tu r e e n a c ie r d es ja m b es e t d es a u tr e s p a r tie s , s u r le s q u e ls on so u d a des tig e s d ’a c ie r e n fa is c e a u , ce q u i a s s u r a it u n e r é s is t a n ce c o n v e n a b le d u b é to n a rm é . E n s u ite on p ro c é d a à l ’a ss e m b la g e de la p a r t ie in f é r ie u r e a v e c le to rse . A c e tte fin , e n h a u t de la p a r tie in f é r ie u r e , à l ’e n d ro it où elle d e v a it se jo in d re a v e c le to rs e , on la is s a les b a r r e s s a illa n te s d ’e n v ir o n 20 cm de lo n g e t d a n s le to r s e on p e rç a des o rific e s a p p ro p r ié s . A p rè s de p r e m ie rs essais, c o n s is ta n t à a ju s te r les d e u x p a r tie s p o sé e s s u r des r o u le a u x m o b ile s, on a s s e m b la d é fin i tiv e m e n t le s ja m b e s a v e c le to r s e . A p rè s la p r is e du b é to n , on d isp o sa les d e u x s ta tu e s v e r tic a le m e n t, on c o m p o sa le s b r a s e n le s a s s e m b la n t a v e c le to r s e , on fix a les tê te s e t c o m p lé ta le s é lé m e n ts m a n q u a n ts . L e m o n ta g e te r m in é on p ro c é d a a u n e tto y a g e e t au p o lissa g e d u m a r b re .
D u f a it de l ’ir r é v e r s ib ilité d u t r a it e m e n t e ff e c tu é , en c o n tr a d ic tio n a v e c les p rin c ip e s a c tu e ls de la th é o r ie d e c o n s e rv a tio n , il c o n v ie n t d ’e x p li q u e r q u ’on e n tr e p r i t ce p ro c é d é en se r e n d a n t p le in e m e n t c o m p te du c ô té d e s a v a n ta g e u x de c e tte s o lu tio n , n ’a y a n t p as d ’a u tr e s p o s s ib ilité s v u le p o id s d es s t a tu e s a tt e ig n a n t 700 kg. De p lu s , c e tte m é th o d e f u t a u to r is é e , e n ra is o n d u p la c e m e n t p r é v u de ces s ta tu e s d e s tin é e s a u x in té r ie u r s d u p a la is , ce q u i e x c lu a it l ’a c tio n d a n g e re u s e d es c h a n g e m e n ts a tm o s p h é riq u e s . L a re c o n s tru c tio n e ff e c tu é e a v e c su ccès, se m b le d o n c ju s ti f ie r e n tiè r e m e n t la m é th o d e a p p liq u é e , p e r m e t t a n t de c o n s e r v e r ces p ré c ie u x o b je ts , d ’a u t a n t p lu s p r é c ie u x q u ’ils a p p a r t ie n n e n t à l ’a m é n a g e m e n t in t é r i e u r o rig in a l s e n s ib le m e n t r é d u i t d ’u n d es p r in c ip a u x m o n u m e n ts en P o lo g n e — le P a la is de Ł a z ie n k i.
Z B IG N IEW B RO CHW ICZ W IESŁAW DOM A SŁOW SK I
WYKONYWANIE PRZEKROJÓW (NASZLIFÓW) TYNKÓW I POLICHROMII, UTWARDZONYCH ŻYWICĄ EPOKSYDOWĄ W ROZTWORZE
N ieodłączną częścią składow ą prac, w chodzą cych w zakres k o nserw acji m alow ideł ścien nych, są w stępne badan ia technologiczne, m a jące na celu u stalen ie s tra ty g ra fii w arstw zarów no podłoża, jak i polichrom ii oraz ew en
tu aln y ch późniejszych przem alow ań. Przez podłoże rozum ie się w ty m p rzy p a d k u jedno- lub w ielow arstw ow e tynki, najczęściej w apien no-piaskow e. O kreślenie s tra ty g ra fii w arstw przeprow adzić m ożna na p rze k ro ja c h bądź to
