Jerzy Okoński
Problematyka badawcza kafli z
zamku w Nowym Wiśniczu
Ochrona Zabytków 37/1 (144), 40-47
JERZY OKOŃSKI
PROBLEMATYKA BADAWCZA KAFLI Z ZAMKU W NOWYM WIŚNICZU
W latach 1970— 1976 przeprow adzane zastały ba dania arch eiol agiazne zamikiu w Nowym W iśniczu (wiojeiwódiztwo tam aw śkde).1 Był to jeden z etapów kampdeiksawych badian (obiektu, zw iązanych z p ro w adzanym i pracam i kanseriwatarislkimii Od nofcu 1977 trw a ją tu prace kamerallne, k tó ry c h celem jest op ra cow anie uzyskanego m ateria łu (ruchomego. W śród kiilkudziesięcdu tysięcy zabytków dlaminują iłościo- w o frag m en ty naczyń glinianych. Dalsze k atego rie .stanowią kafle piecowe,, rozm aite w yroby szklane i m etalow e, detale architektandiczne anaiz m ateria ły asteologiiczne. Równocześnie prow adzony jetst n ad zór archeologiczny bieżących prac ziem nych na zam ku, niatomiiast zakończone zostało apiracOwainie uzy skanych w trakaie w ykopalisk kafli piecow ych .2 In w en tarz zbioru k a fli z zam ku w N ow ym W iśniczu w ykonano w form ie k a r t opisu analitycznego cech m orfologiczno-technologicznych. W ybór tak iej w łaś nie m etody podyktow any był m in . tym , i/ż tra d y cyjny Opis słow ny jest m ało kom unikatyw ny, a po n ad to opracow anie licznego i zróżnicowanego zbdóru k afli z zam ku w Nowym W iśniczu w ym agałoby d łu giego czasu. Równocześnie zainteresow anie zabytko w ym i k aflam i ze stro n y historyków sztuki i k u l tu ry m aterialn ej, dziejów rzem iosła oracz archeolo gów narzuca konieczność stosow ania metodly d a ją cej Wiszechistmnną, zobiektyw izow aną c h a ra k te ry sty kę m ateriału. Inw entarze pdwimny bowiem stw arzać możliwość podjęcia szczegółowych, specjalistycznych studiów p rzez przedstaw icieli wymiiemiiidnyeh wyżej dyscyplin badawczych. Wiszystfcie te w a ru n k i speł nia sform alizow any opis w form ie kant opdisu an a li tycznego cech m orfalagiozno-technołogicznych. Poz w ala on n a stosunkow o szybkie w ykonanie kom plet nego inwentarzai, narzuca k o nsek w entn y i zObiefcty- w izow ay zapis, um ożliwia łaltwe w yróżnienie cech charak tery zu jący ch k afle różnych typów i odmiata, zdobionych rozm aitym i m otyw am i dekoracyjnym i.
W śród czekaj ąeydh na pilne podjęcie w bad an iach nad zabytkow ym i kaflam i problem ów należy w ym ie nić konieczność szybkiego w yprać owiania i upow szechnienia zunifikow anego sposobu w ykonyw ania inw entarzy . Liczne pub lik acje m ateria łu oraz pełna i łatw a porów nyw alność poszczególnych zbiorów Sta now ią g w a ra n c ję dalszego rozw oju takich badań. W ykonanie in w e n ta rz a w form ie k a r t opilsu an a litycznego cech w ym aga w ypracow ania zapad k la syfikacji zabytkow ych k afli i dokonania w y b o ru re je stro w an y c h oedh. M imo ponad stuletniej trad y c ji badań nald d aw n y m i k a f la m i3 i stosunkow o bogatej lite ra tu ry p rzed m io tu problem typologii n ie został w Polsce rozw iązany. P rzedstaw ione propozycje 4 nie fo rm u łu ją bow iem precyzyjnie zasad i k ry terió w po działu na różne jednostki taksonom iczne o raz nie z a w iera ją teoretyczn ych założeń k lasyfikacji. P rzed p rzy stąp ien iem do w y ko nania in w en tarza k afli z zam ku w Nowym Wiiśnilazu w yłoniła się więc ko nieczność opracow ania zasad typologii. E fektem pod jętych p rac je st w prow adzenie k lasyfikacji o p arte j na założeniach podziału wypracoWafnego przez Z. S m etankę dla średniow iecznych k afli czeskich. 5 K a f le — zależnie od spoisobu realizacji fu nk cji ak u m u lato ra i p rzek aźn ika ciepła — podzielono na trz y rodzą je: k afle naczyniow e, niszowe oraz płaskie. W śród k a fli naczyniow ych w yróżnić m ożna ty p y na ipadistawie fo rm y oraz odm iany na podstaw ie p rz e działów cech m etrycznych. Z kolei w obrębie kafli niszow ych w yróżnić m ożna Odmiany z uw agi na u- miejiscowiieńie k afli w b ryle pieca (w ypełniające i narożne) oraz w a ria n ty na podstaw ie różnic de k o ra cji (kafle o dekoracji ograniczanej do p ro filo w any ch listew u jm u jących boki pełnych półcylin- d ró w oraz m ające d ekorację ażurow ą lub wyci n aną, w y p e łn iają cą otw ó r czołowy). W reszcie w ew nętrznego zróżnicow ania kafli płaskich dokonać m oż na na podstaw ie .różnic w kształcie kom o ry ogrzew czej. W Nowym W iśniczu w y stąpiły dwa ty p y tych
1 Badania archeologiczne prowadził zespół Pracowni Archeologiczno-K onserwatorskiej PP Pracow nie K onser w acji Zabytków w K rakowie na zlecenie Kierow nictwa Odnowienia Zamku K rólewskiego na W awelu. Program prac terenow ych realizow any był w trzech etapach: w latach 1970—1972 wykonano badania architekłomiczno- -archeologiczne barokowych w .zasadniczym zrębie forty fikacji bastionowych, w 1973 i 1974 r. przeprowadzono ba dania korpusu zamku, dziedzińców oraz tzw. Kimitówki, w reszcie w latach 1975 i 1976 skoncentrowano uw agę na szczegółow ych badaniach fortyfikacji gotycko-renesanso- w ych, odkrytych na dziedzińcu zewnętrznym .
2 Opracowanie k a fli z zamku w N owym Wiśniczu stano w iło tem at pracy m agisterskiej, w ykonanej przez autora pod kierunkiem prof, dr hab. Marka Gedla w Instytucie Archeologii UJ. K onsultantem opracowania z .ramienia PP PKZ był doc. dr hab. Jerzy Kruppé z Instytutu H i storii Kultury M aterialnej.
3 M. K w a p i e n i o w a , Stan badań nad historią
ka-fla rstw a w Polsce X I V —XVIII w., „M ateriały A rcheolo
giczne”, t. X II, Krakórw 1971, s. 208—215.
1 Pierw szą propozycję klasyfikacjd opublikował B. P
o-ś w i k (Rekonstrukcja w a ru n ków i procesów p ra c y jako
badania pomocnicze dla historyi kaflarstw a, „Biuletyn
H istorii Sztuki i K ultury”, t. I, W arszawa 1932/1933, s. 202, 203, 204). Chronologią absolutną uzupełniła ten podział A. S w i e c h o w s k a (W ykopaliska na zam ku
śr edniow ieczn ym w W enecji pod Żninem, „Biuletyn H i
storii S ztuki i K ultury”, t. XI, W arszawa 1949, s. 217, 218, 219; K afle w ar sza w sk ie <w:) Szkice Staromiejskie, Warszawa 1955, tabl. 1). D alsze ustalenia w zakresie k la syfik acji k afli naczyniow ych publikowali: M. D ą b r ó w - s 'k a, Próba s y s te m a ty k i kafli i m e to d y ich d o k u m en
tacji, „Biuletyn Inform acyjny PKZ”, nr 32, Warszawa
1976, s. 74, 75; M. D ą b r o w s k a , M. G a j e w s k a , J. K r u p p é , Solec nad Wisłą, pow. Lipsko. Badania
w y k o p a lis k o w e w latach 1964—1966, „Kwartalnik H isto
rii K ultury M aterialnej”, XVI, nr 1, s. 125, ryc. 15; M. G a j e w s k a , J. K r u p p é , Badania archeologiczne
w 1958 r. na Wzgórzu K a te d ra ln y m w e Fromborku,
„Rocznik O lsztyński”, t. III, Olsztyn 1960, s. 98, 101; „Informator Archeologiczny” — Badania 1973, Warszawa 1974, s. 217; J. K a m i ń s k a , S iedlątków — obronna sie
dziba rycerska z X I V w i e k u ”, „Prace i M ateriały Muzeum
kafli: o półcyliinidryicznej kom arze ogrzewczej i m a jące kam orę ograniczaną kołnierzem . J a k o odm iany k a fli płasikich wyiróżmonio na padlstafwie miejiaoa w b ry le pieioa i funkcji konstru k cy jn ej: kafle płytko w e w ypełniaj ące, narożne, fryzowe, tzw. p ro filo w ane, gzym sowe, bazy piecowe oraz w alki plastycz ne i zwieńczetmia. W ram ach poszczególnych odm ian zachow ano podział na k afle w ypełniające oraiz n a rożne (np. k a fle gzym sowe w ypełniające i gzymso w e narożne). Pow yższy podziali w ypracow any dla konk retn eg o m a te ria łu wiiiśnickiego po uzupełnieniu i uszczegółowieniu może być powszechnie stosow a ny.
D rugi problem stanow iła konieczność dokonania w y bo ru re je stro w an y c h na k arta ch opisu analitycznego cech. N iew ielkie dośw iadczenia w zakresie stosow a n ia tabelaryczn ej m etody w ykonyw ania in w en ta rz y kafli pow odują, iż nie w iadom o jeszcze, które cechy są isto tn e dla ich ipełnej c h a ra k te r yisftylki, a k tó re m ożna p o m in ą ć 6. Równocześnie trudność w ty m zakresie w ynika z Odmienności p y tań staw ia nych przed zbioram i przez przedstaw icieli różnych dyscyplin badaw czych. W tej sytuacji w ydało się niezbędne dokum entow anie i poddaw anie próbom analizy m aksym alnej liczby cech. D rugi etap pow i n ien doprow adzić do elim inacji cech nieistotny ch i k o re k ty w stosow anych k a rta c h opisu analityczne go.
Do opracow ania żbioru kafli z zam ku w Nowym W iśniczu zaprojektow tano sześć wzorów k a r t opdisu analitycznego cech miarfalogiczncHtechnologiaznych. Je d n ą k arfę w ykonano dla k afli naiozyniowych, jed ną dla niszow ych, cztery pozostałe dla odm ian kafli płaskich. M ateriał opracow ano z zachow aniem po- d,ziaiłu na kafle w ykonane z gliny żelaziistej (,g eg la ste ”) i kaiolinitiowej („białe”). Poszczególne 'Odmia ny, w a ria n ty i kafle w ykonane z różnych gatunków g lin dokum entow ano na Odrębnych w zorach kart. R ejestracji cech w ariantów narożnych kafli poszcze gólnych odm ian dokonano n a k arta ch identycznych ze stosow anym i do opisu k a fli narożnych.
W szystkie k a r ty m ają trójstopniow y podział cech ■oraz irubrylki uzupełniające (liczba porządkow a, sitan zachow ania, n u m er inw entarza, n u m er ry su n k u lub fotografii, uw agi oraz sum a fragm entów ). Do za
p isu cech kafle orientow ane były zgodnie z ich p ier w otnym połażeniem w ścianie pieca^ W w ypadku kraw ęd zi k afli naczyniow ych lub kafli płask ich zdo bionych nieehanakterysfycznym i, tru d n y m i do r e k o n stru k cji m otyw am i, pozbaw ianych d eko racji fra g m entów lub ułam ków k a fli o m otyw ach w spółśrad- kow ych lub kontyn uacy jn ych , w ystępujących na ścia n ie pieca w rozm aitych układach, w prow adzone kon w encję ok reślania stan u zachow ania jiafco „6”—„7”
(narożnik lica) lub „6” (Ibolk kafla). Zapis cech pro w adzono w ram ach ko lejnych n u m eró w in w en ta rza głównego, według k tó reg o uporządkow ano m a te ria ł po zakończeniu baldań archeologicznych zam k u wiśnidkiego. Podjział k afli n a w yróżnione rodzaje, typy, lodmiany i w a rian ty określa bezpośrednio ty tu ł k a rty . W ym aga to więc przed przystąpieniem do re je stra c ji cech dokonania k lasyfikacji fragm entów w obrębie poszczególnych num erów inw entarza. Na stępstw em k lasy fikacji typologicznej je st zróżnicowa n ie stylistyczne, odzw ierciedlone w stosow aniu do dekoracji czołowych pow ierzchni kafli różnych m o ty w ów zdobniczych, rozm aitych technik w ykonyw ania dek oracji i uikładtu pollew. Znalazło ono w yraz w w yróżnionych typach m otyw ów dekoracyjnych. W w y padk u w ystępow ania w obrębie jednego n u m eru inw entarza, większej liczby fragm entów k afli zdobio nych identycznym i m otyw am i i m ających identyczne cechy, zapisyw ano je w obrębie jednego n u m eru liczby porządkow ej. Analogicznie trak to w a n o frag m en ty kołnierzy, zapisyw anych n a k arta ch opisu cech k a fli płytkow ych 'w ypełniających. W tym w ypadku w obrębie jednego n u m e ru liczby porządkow ej za pisyw ano frag m en ty k raw ęd zi identycznego ty p u i m ające analogiczne oeciiy.
Kafle naczyniowe
Do tego ro d z aju zaliczyć należy kafle określane do tychczas jak o garnkow e, m isko we, milstoowo-wnęfcoWe i k rato w e. Zachow anie k afli naczyniow ych w No w ym W iśniczu w yłącznie w postaci fragm entów spo wodowało, iż ru b ry k ę inform ującą o stan ie zachow a n ia podzielono n a trz y poziome rzędy w ram ach jed nego n um eru liczby porządkow ej. W rzędzie górnym
archeologiczna, nr 15, Łódź 1968, s. 40, 41; Z. P y z i k ,
Średn iow ieczny skład kafli garn kow atych w Sieklukach pow. Białobrzegi. S praw ozdan ie z badań te ren ow y ch w roku 1961 i 1963, „Rocznik Muzeum Św iętokrzyskiego”,
t. III, Kraków 1966, s. 139—'161; Z. P y z i k , Ś redn iow iecz
ne kafle garn kowe z Wierzbowca, pow. Krzemieniec,
„Rocznik Muzeum Ś w iętokrzyskiego”, t. V, K raków 1968, s. 199—206; Z. P y z i k , Kafel garn kow y z Łęgonic w
pow. opoczyńskim, „Rocznik Muzeum Św iętokrzyskiego”,
t. VI, Kraków 1970, s. 493—498; T.R. Ż u r o w s k i , So-
bień nad S anem — badania archeologiczno-architektonicz- ne w latach 1968—1969 (w:) Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1970— 1972, Rzeszów 1975, s. 117. O zasadach podziału k afli
niszowych ogólnie tylko pisała M. P i ą t к i e w i с z - D e - r e ń Kafle w a w e ls k ie okresu wczesnego renesansu (w:)
Studia do d zie jó w W aw elu , t. II, Kraków 1960, s. 365).
O klasyfikacji i datowaniu pojaw ienia się k afli płaskich pisali: F. K o p e r a , P rzy c zy n k i do historii kafli w Polsce
w X I V i X V wieku, „Wiadomości N um izm atyczne-A rcheo
logiczne”. t. V, 1905, s. 313; M. K w a p i e n i e w a, o d. cit. s. 218, 219; T. N a w r o l s k i , Wirniki n ajnow szych badań
archeologicznych na zam ku w Darłowie, „M ateriały Z a
chodniopom orskie”, t. X X , Szczecin 1974, s. 230; T. N a- w r o l s k i , R. R o g o s z, Sprawozdanie z badań archeo
logicznych na zam ku w Zlocieńcu, pow. D raw sko Pomor skie w latach 1967— 1968 (w:) Sprawozdania z badań archeologicznych prow adzonych na terenie woj. koszaliń skiego w latach 1967—1968, Koszalin 1969, s. 185; J. S m o
l e ń s k a , Śląskie kafle średniowieczne w zbiorach Mu
zeum Narodowego w Warszawie, „Rocznik Muzeum Na
rodowego w W arszawie”, X IX , Warszawa 1975, s. 266, 274; A. S w i e c h o w s k a , Wykopaliska..., s. 218; A. S w i e c h o w s k a , Kafle..., s. 166, tabl. 1. Należy jed nak podkreślić, iż powyższe propozycje zamieszczone zo stały inie w pracach poświęconych typologii, lecz w p ub li kacjach m ateriału i w yników badań. W tej sytuacji po dane przez autorów ustalenia nie odnoszą się do począ tk ów kafli płaskich w Polsce, lecz ’określają ten moment
dla poszczególnych ośnodików. _ ^ 5 Z. S m e t â n k a , К morfologii ëeskych stfedovëkych
kachlû, „Pamâtky A roheologické”, LX, Praha 1969, s.
228—265. _
6 W dotychczasowych opracowaniach w form ie kart op i su analitycznego cech k afli nie wychodzono praktycznie poza etap sporządzenia inwentarza.
notow ano p rz y ję ty m sym bolem graficznym o kreśle nie zachow anej części kraw ędzi, w środkow ym — bocznych ścianek kafla, dioiiny przeznaczono dio za pisu stanu zachow ania dna. W pierw szym stopniu podziału oechy szazegółowe zgrupow ano w ram ach haseł „Cechy typologiczno-m etryczne’’ i „Cechy tech nologiczne”. W drugim stopniu podziału dane szcze gółowe zajwarto w obrębie haseł w ru b ry k ach :
A — k ształt otw oru kafla; В — k ształt tułow ia; С — dane m etryczne;
D — ty p kraw ędzi w edług p rzy jęty ch oznaczeń (itabl. 1:1,2,3);
E — ukształtow anie dna; •
F — k ą t n achylenia ścian bacznych do dna kafla, zgodnie z propozycją pom iaru przedstaw ioną przez M. D ąbrow ską 7;
G — inne obserw acje; H — średnica dna; I — dno;
К — polew a1; L — przełam ;
M — dom ieszka schudizająca, zapis zgodnie ze spo sobem om ów ionym iprzy k a rta c h opisu cech k a fli płaskich;
N — sposób tra k to w a n ia pow ierzchni; O — ślady gliny;
P — okopcenia;
R — inne cechy pow ierzchni.
W rubry ce „S” zaiwarłe są następujące cechy: SI — ślady obtaozania, S2 — w ygładzanie w m iejscu zm ia ny kształtu, S3 — doklejanie w ew nątrz narożników otw oru m ały ch w ałków glinianyah. Znaczenie p rz y jętych w ru b ry c e „U w agi” oznaczeń literow ych je st następujące:
e — luźne, n ie klejące się frag m en ty o identycznych cechach, g — fra g m e n t zniszczony.
Kafle niszowe
K afle te m iały k s z ta łt p rostokątnych nisz, utw orzo nych z rozciętego w zdłuż cy lin d ra zam kniętego pół kolistym i ściankam i. W ystępują .one w dlwu zasad niczych w a rian tach konstru k cy jn y ch : o brzegach półcylindra otoczonych w yłącznie profilow aną lub zdobioną listw ą oraiz o w n ę trz u niszy w ypełnionym dekoracją ażu ro w ą lub reliefow ą. R ubrykę .okreś lającą stan zachow ania podzielono i w tym w ypadku na trzy poziom e rzędy w ra m a ch jednego nu m eru liczby porządkow ej. G órny rz ąd o kreśla istan zacho w ania profilow anej lub dekorow anej lisittwy otacza jącej kraw ędzie półcylindra. W rzędzie środkow ym prow adzono zapis stan u zachow ania o rn a m e n tu w y pełniającego w nętrze niszy. Rząd dolny zarezerw o w ano dla o k reślen ia ‘stanu zachow ania zam ykającego niszę półcylindra. W pierw szym istopniu podziału ce chy zgrupow ano w ram ach haseł: „Cechy typoiogicz- no-m etryczne”, „O rnam enit”, ,Polew a” oraz „Cechy technologiczne”. Cechy za w arte w obrębie trzech ostatnich h aseł zostaną om ów ione w dalszej części artyk ułu. W dru g im istopniu podziału hasła „Cechy
7 M. D ą b r o w s k a , op. cit., ryc. 13.
typologiczno-m etryczne” poszczególne ru b ry k i »ozna czają:
A — w a ria n t k afla; В — dane m etryczne;
С — ty p profilow ania listw y oznaczony cyfrą. W ru b ry c e „U w agi” re je stro w a n o dodatkow e in fo r m acje, używ ając n astęp u ją cy ch sym boli literow ych:
a — obecność polew y w e w n ątrz elem entów ażuro wych, b — Obecność polew y na zew nętrznej pow ie rz ch n i ażurow ego lica., с — w ystępow anie polew y n a »wewnętrznej p ow ierzchni półcylindra, d — obecność polew y na zew n ętrznej pow ierzchni półcylindra, e — luźne fragm en ty, g — frag m en t zniszczony.
Kafle płaskie
S ta n zachow ania k afli p łask ich reje stro w an o (poza k aflam i narożnym i i zw ieńczeniam i) zgadnie ze isahe- m atycznym podziałem lic tych k afli, um ieszczonym w lew ym , górnym n a ro ż n ik u poszczególnych k a r t opisu analitycznego cech. Dla zapisu cech fryzów , gzym sów, k a fli tzw. p ro filow an ych Oraz baz pieco w ych sporządzano m odel k arty , n a k tó re j zapis Stanu zachow ania prowadzono, w dw urzędow ej ru b ry ce w ram ach j»edinego n u m e ru liczby porządkow ej. Na k arcie w y k o rzy stan y je st a lte rn a ty w n ie jeden z rzę dów. P rzy fragm encie pochodzącym z górnej części •kafla w y k orzy styw any je st rząd górny. Je s t on tak że u żyw an y p rz y opisie całego kafla lub frag m en tu o zachow anej całkow itej w ysokości. W ty m o statnim w y p a d k u w szelkie dane o cechach danego ułam
ka no tow ano w rzędzie górnym , dolny zaś zaw iera jedynie zapis głębokości podstaw y, ty p u kra/wędzi »kołnierza i p ro filu połączenia go z licem. W rzędzie gó rn ym re je stro w an o w reszcie cechy fragm entów środkow ych części lic. W drugim , dolnym rzędzie r u b ry k i re je stro w an o cechy fragm entów dolnej częś ci k afla (.stan zachow ania określony »w zakres „4”— „7”). W w ypadku k a fli narożnych trudność stanow i określenie w łaściw ej przestrzennej o rientacji n aro ż nik a, ro zstrzygnięcia, czy m am y w w y p ad k u fra g m e n tu do czynienia z kaflem sym etrycznym lub asv- m etrycznym , pralwo- czy lewdskrętnytm. Wobec n ie m ożności dokonania jednoznacznych w ty m zakresie u sta le ń p rz y ję to um ow nie, iż w szelkie k a fle narożne orientow ane są do zapisu ich .stanu zachow ania jako pochodzące z 'czołowego, lew ego n aro żnika pieca. Da n e o stanie zachow ania i m etryazne płytki czołowej reje stro w an o — p rz y ta k um ow nie p rz y ję tej orien ta c ji — w rzędzie górnym , zaś te same inform acje o d n o s z ą c się do p ły tk i ibolCznej w ;nzędz:ie dolnym tej sam ej rubryki'. P rz y Opisie stanu zachow ania obie tw orzące n aro żn ik pow ierzchnie trak to w a n o od dzielnie, tzn. każd a z niiah m a w odpow iadającym
jej rzędzie określenie stan u zachow ania w zakresie Od „1” do „9”. Oczywiście 'opisane w Obu rzędach dane o »stanie zachow ania pow inny w zajem nie się uzupełniać i tw orzyć w spólną kraw ędź. W odnie sieniu do zw ieńczeń w ystępow anie zróżnicow anych ood w zględem k ształtu okazów pdwóduje, iż okreś lenie stanu zachow ania na podstaw ie (schematycznego podziału k a fla jest znacznie u tru dn io ne. Zrezygno wano w ięc z m ożliwości zapisu te j infoirmacji w spo sób p rz y ję ty dla in n y ch k a fli płaiskich. Na określe nie »staniu zachow ania składają się zatem łącznie inform acje zaw arte w ru b ry ce „Stan »zachowania”
Tablica 1. S ch em a ty oznaczeń cech kafli (szczegółowe objaśnienia tekście)
Table 1. A scheme of the description
of tiles’ features
I
1 1
VT 20 21 22 УТ 23 ■24
S S S 3 Е Щ
V777Z77Ą
01
02
03
03 białe
0
U
o raz w ru b ry k ach „A” l ,,B” hasła „Cechy typoio- giczno-m etrycizne”. W spom niane zróżnicow anie pod w zględem k ształtu w ynika z fa k tu istnienia zw ień czeń u jednej lub k ilk u sterczynach. Pozycje „1”— „9” ru b ry k i „S tan zachow ania” zaw ierają więc o k re ś lenie położenia opisyw anego frag m en tu względom oa- łeij sterczyny, izgodnie ze schem atycznym jej podzia łem n a dziewięć części (zasadę tego podziału ilu s tru je taibl. 1:30). Zapis talki uzupełnia podana w polu 10 liiozba isitenczyn opisyw anego w danej ru b ry c e zw ień czenia lub frag m en tu . D an e te należy trak to w ać łącznie z inform acjam i zaw artym i w ra m a ch ru b ry k „A ” i ,,B” hasła „Cechy typologiazno-m etryczne”. W trzecim stopniu podziału oznaczają one: A l — zw ieńczenie jedmiastericzynowe, A2 — zwieńczenie w ielosterczynow e oraz В — typ zwieńczenia.
R ubryka „A” k a r t opisu analityczneg o cech fryzów, k afli tzw . p ro f i lo|wlany ch Ł baz piiecówych pozostaje nie w ykorzystana. P rz y opisie gzym sów w trzecim stopniu podziału zaw iera ona inform acje: A l — gzyms ko rdonow y i A2 — gzym s wieńczący. P rzy k aflach narożnych A l oznacza typ p ro filu n aro żnika oznaczony cyfrą oraz A2 — ispOsób połączenia p ły tek tw orzących narożnik, zgodnie ze schem atem połą czeń 01—04 kafli płytkow ych w ypełniających oegla- stych (taibl. 1:20—24). W reszcie w w y p ad k u w ałków plastycznych ru b ry k i oznaczają: A l ■— w ałek o k r a w ędziach rów noległych (tabl. 1:31), A2 — w ałek o innym u kształtow an iu kraw ędzi (taibl. 1:32). R ubryki inform ujące o d an ych m etrycznych („B” po za zw ieńczeniam i, n a karcie opisu k tó ry c h „C”) za w ierają następ ujące pom iary: szerokość (1), wysokość
(2) i głębokość całkow itą k a fli (3), szerokość (4), w y sokość (5) i głębokość zachow anych fragm entów (6) oraz szerokość łiistwy (7) i kraw ęd zi (8) kafli p ły tkow ych, tyip profilai (8) fryzów, kafli tzw. p ro filo
w anych, gzym sów i baz piecowych, n u m e r sitrefy o rn am entu (7) w w y p ad k u k a fli p ro filow any ch gzym - ców i baz piecow ych, grubość w ałka plastycznego (7) oraz wysokość podstaw y (C7) zwieńczeń.
Tablica 2. S ch em a ty oznaczeń cech kafli (szczegółowe objaśnienia w tekście)
Table 2. A scheme of the description of tiles’ features
W ra m a ch hasła „K ołnierz” (poza w ałkam i plastycz nym i d zw ieńczeniam i) w d ru g im i trzecim stopniu podziału zaiwarte ,są cechy:
С — k s z ta łt otw oru kołnierza; D — dan e m etryczne kołnierza;
E — d an e typologiczne kołnierza (El — typ k ra wędzi k ołnierza oznaczony cyfrą (tabl. 1:4— 15), E2 — p ro fil połączenia k o łn ierza z licem oznaczony sym bolem literow ym zgadnie z ustalaną klasyfikacją (tabl. 1:16— 19 i 2:1— 12, gdzie kom binacje k raw ęd zi k ołnierzy i profili połączeń).
R ub ry k i ,„C” i „D” k a rty opisu analitycznego cech w ałków p lastycznych oznaczają:
С — typ wałka plastycznego; D — klin.
W.reszcie :na k arcie do opisu cech zw ieńczeń w ru b ry k a ch „D” i „E ” m ieszczą się następujące inform a - aje:
D — uchw yt;
E — odm iana ty p u uch w y tu oznaczona lite ram i w obrębie podanych w yżej form (tabl. 2:28—37). Dalsze cechy — z uw agi n a niem al identyczność ukłar- du — om ów ione zostaną łącznie dla wiszysitfcich od m ian kafli płaskich oraz k a fli 'niszowych. U kład hasła „O rn am en t” dla w szystkich kaint jest analo giczny. W drugim stopniu podziału w .ram ach h asła m ieszczą się: rodzaj ornam entu, typ m o ty w u deko racy jn eg o .oznaczony liczbą or.az um iejscow ienie ornam entu . W trzecim stopniu podziału ru b ry k i „D” k afli niszow ych w yróżniano ornam enty: D l — ażu row y, D2 — re liefo w y oraz D3 — m alow any, um iesz czone odpow iednio na: F I — przesłaniającej w nętrze niszy pow ierzchni, F2 — listw ie i F3 — w ew n ętrz nej pow ierzchni płaszcza. W p rz y p ad k u k a fli płaskich (poza w a łk a m i p lastycznym i i zwieńczeniam i) w yróż niono w trzecim stopniu podziału: F I — ornam en t reliefow y, F2 — m alow any, F3 — „matrmurfcOwy” 8 1 F4 — f ig u ra ln y 8, um iejscow ione na: H I — po w ierzchni lica, H2 — listw ie o raz H3 — w .obrębie profilow anego kartusza. W k a rta c h .opisu an alitycz nego cech w ałków plastycznych w yróżniono o rn a m enty: E l — reliefow y, E2 — m alow any i E3 — stem pelkow y, umieszczone w yłącznie na pow ierzchni azołowej (Gl). W reszcie w śró d zwieńczeń w stopniu trzecim podziału h a sła „F ” wyszczególniono o rn a m enty: F I — reliefo|wy, F2 — m alow any i F3 .— zwieńczeń wczesnorenesamsOwych, łączących bogate profilow anie z ażurow aniem i w ycinaniem , um iesz czone na: podstaw ie (HI) lub ster.czynie (H2). R u b ry kę „O rn am en t” uzupełniają inform acje o barw ach
polew (ru b ry k a „G ” kafli niszowych, „I” p łask ich poza k a rtą opisu cech w ałków plastycznych, w p rzy pad k u krótyoh „H”) o ra z ich rozm ieszczeniu (odpo w iednio: ,,H”, ,,K” i „ I”). W pierfwiszym przypad ku kolejność b arw polew jest n astępująca: zielona (1), brązow a (2), nieb iesk a (3), żółta (4), biała (5) i p rze zroczysta (6). W .zakresie rozmieszczenia pozycja 1 oznacza bairwę polew y n a w ypukłościach, pozycja 2 — w tle.
Zespół opisyw anych .cie,oh technologicznych obejm uje: sposób traktowiainiia pow ierzchni lic, dom ieszkę scbu- dzającą, sposób połączenia kołnierza (płaszcza półcy- lin d ra w w ypadku kafli nisz Owy oh) i. inne dane. W pierw szym w ypadku rejestrow ano p ok ry w an ie Mc pobiiałą lub w arstw ą szlam ow anej glinlki, w d ru gim — przełam jed n o - lub w ielobarw ny. Zapisu do m ieszki sahudzającej dokonano w ra m a ch podziału n a m ałą lub dużą ilość piasku oraz analogiczne iloś
ci tłucznia, w yjątkow o zaś rów nież substancji orga nicznej. Ten podział uzupełniony je st oznaczeniem g ru p y kom pozycji maisy c e ram icz n ej18 Na podsta w ie obserw acji m akroskopow ej podjęto próbę połą czenia k a fli różnych jednostek taksonom icznych i zdobionych rozm aitym i m otyw am i w g ru p y w y konane z analogicznych gatun kó w gliny, w ykazu jących po w y p alen iu zbieżność bairwy, fa k tu ry po w ierzchni, tw ardości i s tru k tu ry świeżych przeło m ów oraz scbudizanych analogiczną pod względem iiloéai i c h a rak teru domieszką. Zespół tych cech cha ra k te ry zu je różne sposoby przygotow yw ania m asy ceram icznej i 'odpowiada rozm aitym recepturom k o n sekw entnie i długotrw ale przestrzeganym przez posz czególne w a rsztaty garncarskie. Stanow i to więc nie zm iernie isto tny elem ent u łatw iając y id entyfik ację w yrobów z różnych g arn cam i. W yróżnione sposoby połączeń k o łn ierzy z licam i ilu stru je tablica 1:20— 24. W ram ach „Innych d an y c h ” mieszczą się: otw ory ima d ru ty , (odciski tk a n in y oraz ślaidy palcóiw. W za k re sie re je stracji w ystępow ania w k o łn ierzach k afli
otw orów na d ru ty podkreślić należy, iż w opraco w yw anym zbiorze kafli w yróżniono pięć k ierunków ich przechodzenia (tab. 1:25—29). Oznaczają je lite ry „ a ”—„e” rejestro w an o w ru bryce P I wówczas, gdy o rien tacja danego k afla czy frag m en tu nie budziła w ątpliw ości. W odniesieniu d.o kafli zdobionych mo ty w am i o kom pozycji wispółśrodfcaw.ej i niechairafcte- rysitycznych, gdy niem ożliwe było jednoznaczne .określenie ich położenia, poprzestano n a stw ierdze n iu obecności. R ejestrow anie śladów palców ograni czono do odcisków pofwistałych p rz y u g n iatan iu g li n y w form ie, po dk lejaniu glinianego w ałka ,w m iejs cu połączenia kołnierza z licem oraz odcisków paz nokci. W trak c ie opracow yw ania zbioru k a fli z badań archeologicznych dw oru w Zawaidżie koło Dębicy uległ zm ianie sposób zapisu tej cechy. W yróżnione bow iem zastały różne w a rian ty .w ystępow ania od
cisków palców n a w ew nętrznych pow ierzchniach Mc i kołnierzach (przykłady częściej w ystępujących w tab l. 2:13— 17). Oznaczające je cyfry są notow ane w ru bryce 3. A nalogicznie p otrak to w an e zostały ce ch y ru b ry k i „O” k a rty opi.su cech kafli niszowych, ,,R” — płaskich poza w ałkam i, n a k a rta c h cpi.su których „ P ”. R ubryka 1 oznacza w n ich w ystępow a nie ofeopceń, ru b ry k a 2 — śladów gliny. Obecnie w yróżnione zastały .rozmaite zasięgi obu śladów uży w an ia k afli (tabl. 2:18—27). O statnie trzy cechy do starczają w ażnych obserw aaji co do technik w yrobu kafli, ich ułożenia w ścianie pieca, a przez to —
8 O wyróżnieniu go zadecydow ała specyficzna technika w ykonania. Polegała ona na m ieszaniu gliny żelazistej z kaolinitow ą i pokrywaniu uzyskanej w ten sposób po w ierzchni czołowej polewą.
9 W yróżnienie tej rubryki n ie powoduje przeciw staw ie nia im ornam entu reliefow ego czy m alowanego, lecz słu
ży uhonorowaniu najbardziej reprezentatyw nych dla zbio ru k afli przedstawień figuralnych. Stąd w ykorzystanie rubryki F4 jest połączone z określeniem w FI lub F2 charakteru danego przedstawienia.
10 Term in zaproponowany przez doc. dra hab. Jerzego Kruppé.
jego konstrukcji. U zasadnione jest w ięc ioh szcze gółowe dokum entow anie.
W rubryce „U w agi” noto|wano iinne, nie objęte w y kazem taibeli, a m ożliwe do d okum entow ania in fo r m acje. W celu zmieszczenia zapisu w niew ielk iej ru b
ryce zastosow ano skróty literow e.
Zgodnie z ogólnie przedstaw ionym i wyżej zaisadami w ykonano in w en tarz /kafli z zaimku w N ow ym W iś niczu. O pracow any w tak iej form ie zbiór .obejmował łącznie 9061 fragm entów , w tym 8777 w ykonanych z g liny żelaziistej i 284 z kaalkiiitiOwej. K afle naczy niowe reprezen tu je 68 fragm entów , niszow e — 143, pozostałe — to różne /odmiany i w a ria n ty k afli p ła skich (w tym w szystkie kafle „b iałe”). Z decydow anie przew ażają w tej ostatniej grupie k afle p łytk ow e w ypełniające ceglaiste (6772 fragm enty).
P rzy jęta koncepcja w ykonania in w en tarza m iała n a celu m.in. w yróżnienie m aksym alnej liczby m otyw ów zdobiących k afle z zam ku wiśnidkiego. E fektem je st w yróżnienie i udókum entawam ie w farm ie fo to g ra fii lub rysunków łącznie 459 mo/tywów, z któ ry ch 26 zdobi kafle niszowe, a pozostałych 433 k afle p ła skie.
A nalizę cech k afli wiśniCkich pnqwaidzano w k ilk u etapach. P ierw szy z nich obejm ow ał w w y p a d k u k afli naczyniow ych określenie form y (w yłącznie k afle o czw orokątnym otworze), w yróżnienie odm ian (kaf le zm ieniające kształt na głębokości 65— 70 m m o ra z nie zm ieniające kształtu) oraz szazegółową analizę cech technologicznych i technicznych. W odniesie niu do k afli niszowych i płaskich dokonano sty li stycznej ch arak tery sty k i m otyw ów zdobniczych, w y różnienia w ariantów kolorystycznych, w skazano a n a logie oraz ,ustaloino chronologię poszczególnych o rn a m entów . D okonano tego dla kolejnych, oznaczonych liczbami, m otyw ów . P onadto na 'tym /etapie dokoniano analizy cech technologicznych i technicznych k afli zdobionych kolejnym i m otyw am i. W uzasadnionych w ypadkach dokonano także opisu szczególnie c h a ra k terystycznych śladów zabiegów w ytw órczych. U w y puklono rów nież oechy pom ocne dla dalszych roz w ażań, um ożliw iających łączenie k afli w g rupy. R ów nocześnie z dążeniem do w yróżnienia m ak sy m aln ej liczby m otyw ów d ekoracyjnych podjęto próbę zna lezienia system u w zajem nych pow iązań m iędzy róż nie zdobionym i kaflam i poszczególnych typów i od m ian. Celem była próba identyfikacji, poszczegól nych w arsztatów garncarskich. Osiągnięcie tego ce lu ,w yda je się niezw ykle cenne dla b adań n a d dzieja m i rzem iosła. S tw arza rów nież dogodny p u n k t /wyjś cia do historycznej in te rp re ta c ji obserw ow anych w m ateria le zmian. K ry te ria łączenia k afli w gru p y , zgodnie z założeniem rep rezen tu jące poszczególne w a rsztaty garncarskie, były dw ojakie. Zasadnicze k ry te riu m stanow iła stw ierdzona w w y n ik u analizy identyczność lub silna zbieżność cech technologicz n y ch i technicznych, zw iązanych z w yrobem kafli. Podstaw ow e w tym zakresie znaczenie m ia ły w y n ik i p rac n ad1 w yróżnieniem g ru p kom pozycji m asy cera m icznej. G ru p y te re p rez en tu ją w prost poszczególne w a rsztaty garn carsk ie, konsekw entnie stosujące od m ienne recep tu ry przygotow ania ,surolwca, posługu jące /się Określoną pod w zględem ilości i c h a ra k te ru dom ieszką schudzaijącą i m ające k o n k re tn y zespół tech n ik w y ro b u kafli. C zynnik w tó rn y stanow iła obserw acja ,sposobów trak to w a n ia czołow ych po
w ierzchni kafli. D rugim k ry te riu m był kom pleks za g adn ień zw iązanych z dekoracją. Chodziło o podo bieństw o stylistyczne ornam entów , o zbieżność lub n a w e t identyczność stosow anych polew , o uzupeł nianie się rozm aitych odm ian, w chodzących p ierw o t nie w skład całości, ja k ą tw orzył piec. P rac e na tym etap ie analizy m a te ria łu przebiegały w ięc dw utoro wo. Z jednej stro ny chodziło o w yróżnienie g ru p k afli, odpow iadających asortym entow i w yrobu róż n ych w arsztatów , z drugiej — o połączenie k afli w serie pochodzące z poszczególnych pieców. Ten pierw szy etap analizy zam yka zbiorcze zestaw ienie w yróżnionych m otyw ów deko racyjn ych z zaliczeniem ich do poszczególnych g ru p kafli.
E fektem po djętych zgadnie z p rzed staw ion ym i wyżej zasadam i prac je s t w yróżnienie 23 g ru p kafli, zróżni cow anych pod w zględem k on sekw en tnie p rzestrze ganej w poszczególnych w arsztatach kom pozycji m a sy ceram icznej, te c h n ik w y tw arzan ia oraz aech sty listycznych ornam entów . 21 g ru p o b ejm u je w yłącz nie kafle „caglaste”, 2 — „b iałe” (grupy k afli z dwóch różnych pieców). W ra m a c h g ru p mieszczą się bli skie sobie pod w zględem cech technologicznych oraz cech stylistycznych ornam entów 'kafle wchodzące p ierw o tn ie w skład pojedynczych pieców alibo też obejm ują one szeroko datow ane serie kafli. W pierw - iszym w ypadku chodzi o k afle z w arsztató w jedno razowo, w ram ach k o lejn y ch etapów p rac hudqw la- ny ch p racujący ch na potrzeby w łaścicieli zam ku, w drugim — o k a fle z w arsztató w w y rab iający ch je dla zam ku n aw et w ciągu dwóch stuleci. W tym d rugim w y padk u dodatkow ym etapem prac były p ró b y w yróżnienia w ra m a ch g ru p wąisfoo datow a n ych zespołów k afli, m ożliw ych do pow iązania z działalnością poszczególnych właścicieli.
W ramiach w yróżnionych g ru p luib zespołów doko n an o analizy reje stro w an y c h cech. P rzedm iotem ana lizy było określenie przedziałów wielkości danych m etrycznych, określenie frek w en cji cech jakościo w ych oraz w arian tó w cech typologicznych. C h ara k te ry sty k i grup k a fli dokonano po p rzek ształceniu in w entarza. Dla celów an alizy w ykonano „K artę opi su analitycznego cech m arfalogiiczno-technoiogicznycih g ru p y k a fli”. P ie rw o tn y zapis w edług kolejnych n u m erów in w e n ta rz a zastąpiony został re je stra c ją oeich w ra m a c h w yróżnionych m otyw ów zdobniczych, po łączonych w grupy. Rów nocześnie ze zm ianą k lu cza zapisu dokonano re d u k cji cech nie poddaw a n y ch an alizie (np. daine m etryczne fragm entów ). Poszczególne sym bole i ich oznaczenia na k arcie opi su analitycznego cech g ru p są identyczne z oznacze n iam i n a k a rta c h opisu cech k afli pły tk o w y ch w y pełniających. W dalszej części k a rty zn a jd u je się ru b ryk a w iążąca k a rty z inw entarzem , uw agi, suma fragm entów oraz w yróżnione w a ria n ty kolorystyczne poszczególnych m otyw ów . K olejne ru b ry k i oznaczają: frag m en t niepolew any, p o k ry ty jed n o b arw n ą polew ą (literow e oznaczenia barw y : z — zielona, n — n ie bieska, ż — żółta) orajz polew am i w ielobarw nym i. N ajw iększe znaczenie m ają szeroko datow ane grupy, k tó re stw arzają m ożliwość prześledzenia zm iennoś
ci poszczególnych cech w czasie w obrębie jednego w arsztatu , w ramalch jednej tradycji'. Na podstaw ie prow adzonych w tym k ie ru n k u b ad ań stw ierdzono silną zbieżność cech k afli w ram ach w ąsko datow a n ych g ru p lub zespołów, przy rów noczesnych zm ia nach .technologii i tech n ik ich w yrobu w czasie,
p rzy czym zm ienność ta nie była bynajm n iej p ro stym, linearnym rozwojem , lecz w ielokrotnym n a w rotem d)o wcaeśniejiszych rozw iązań i wynilktiem p rz en ik an ia się rozm aitych tendencji. G rup y w ąsko datow anych kafli m ają znaczenie głów nie dia stw ier dzenia różnorodności technologii i tech n ik wyiriolbu kafli, współwystępującycih w ty m samym oziajsie w różnych w arsztatach.
O statni problem w zakresie badian nald zabytkow ym i k aflam i z zam ku w Nowym Wiśnlidzu sroanawi moż liwość w ykorzystania ich dio in te rp re ta c ji sitraitygira- fii i datow ania poszczególnych W arstw czy poziomów. N ależy tu pam iętać, iż k afle dostały się do nich z pew nym opóźnieniem względem d aty w ykonania, u stalanej na podstaw ie cech stylistycznych m otyw ów dekoracyjnych. Długość tego opóźnienia tw o rzy ł czas użytkow ania poszczególnych pieców. Wobec b ra k u d la pieców wiśnidkicih bezpośrednich danych ze źró deł pisanych, w ykonane zostały zestaw ienia frek w en cji poszczególnych, datow anych w pierw szym etapie analizy, m otyw ów zdobniczych w obrębie poszcze gólnych w ykopów. Na osiach pionow ych w ykresów znaczono z lew ej stro n y głębokości w centym etrach, z praw ej — 'odpow iadające im n um ery inw entarza głównego. W ta k ą „.siatkę” w rysow ano w y stęp u ją ce na poszczególnych głębokościach frag m en ty kafli, zdobionych m otyw am i oznaczonymi na górze tabeli. Uikład w ykonanych w taki sposób zestaw ień pozw ala na łatw e uchw ycenie tendencji do w ystępow ania określonych m otyw ów zdobniczych kafli w poszcze gólnych w arstw ach. W pow iązaniu z innym i k a te goriam i dobrze dato w an y ch zabytków (mioinety, m ili taria , część w yrobów szklanych) oraz straty g ra fią
lObiektu stw arza to bardzo dogodną pozycję w yjśoio- w ą do sprecyzow ania chronologii poszczególnych jed n ostek stratygraficznych.
P rzedstaw io ny ogólnie sposób w ykonania in w e n ta rza oraz propozycja m etod analizy stanow ią próbę rozw iązania n iek tó ry c h problem ów badań nad zabyt
kow ym i k aflam i. W prow adzona m etoda narzuca ko nieczność dokonania k lasyfikacji (kafli w obrębie
opracow yw anego zbioru oraz pozw ala na w yróżnie n ie k o m p letu m otyw ów dekoracyjnych. J e s t to za razem p o d staw ą do analizy cech m ateriału. W yróż n ian e m o ty w y pozw alają n a ustalenie z dużą dokład nością chronologii w ykonania kafli. Równocześnie ich połączenie w zespoły pochjddzące z poszczególnych pieców stanow i pozycję w yjściow ą do p rac nad re k o n stru k c ją tychże. K olejny etap uogólnienia, tj. łączenie k afli w g ru p y odpow iadające aso rtym en tow i w y ro b u poszczególnych w arsztatów , um ożliw ia ich ch arak tery sty k ę. J e s t to zarazem „uhistoryczinie- nie” info rm acji zaw artych w m ateriale. Tym sam ym zrealizow any zastaje nad rzęd n y cel badaw czy archeo logii.
O ddając n in iejszy arty k u ł do druku , zdaję sobie sp raw ę z Ikanręweirsyjnaści niektórych założeń czy rozw iązań. M am je d n a k nadzieję, iż podjęta dysku s ja pozwoli na w ypracow anie i upoWiszechnienie op ty m aln ego sposobu sporządzainia in w en tarza kafli oraz określi k w estionariusz p ytań staw ianych przed tą g ru p ą w yrobów daw nego rzem iosła garncarskiego.
mgr J e r zy Okoński Pracownia Archeologiczno-K onse rw atorska
PR P K Z — Oddział w Tarn owie
PROBLEMS OF STUDIES ON TILES FROM THE CASTLE AT NOWY WIŚNICZ In 1970—1976 the castle at N ow y W iśnicz was subject
of archaeological studies. During the work 9,061 p ie ces of stove tile s w ere recovered. The recording of this rich and varied collection was prepared in form of cards giving an an alytical description of m orpholo gical and technological features. The technique requi red the (introduction o f principles of classification and selection o f registered characteristics of the material. There have been distinguished three kinds of tiles, n a m ely: “v essel”, “n ich e” and flat ones and w ithin this classification taxonom ic units of a low er rank w ere spe cified on the basis o f tile s ’ form, place in the oven block and constructional function. Characteristic
fea-JERZY CIABACH
WŁAŚCIWOŚCI I
1. O trzym yw anie i k lasy fik ac ja gajtunków handlo w ych
W przeciw ieństw ie do w ielu innych żywic sztucz nych, polialkoholu w inylow ego nie m ożna otrzym ać
tures of tile s w ere analysed w ithin the fram ework of singled-out decoraltiamal m otifs, combined on th e basis of technological, technical and stylistic features in groups corresponding to a range of products m ade by individual pottery workshops. A description of groups m ade it possible to show groups of features characteri stic o f th ese workshops and to m ake a historic inter pretation o f changes in pottery. The attempt has ailisio been undertaken to use tiles as a dating elem ent, h el pful in establishing the chronology of layers in which th ey appeared. The presented w ay of recording and m ethods o f analysis provide a proposal for further work on historic tiles.
w w y n ik u polim eryzacji, gdyż odpow iadający m u maniamer, alkohol w inylow y, niie w ystępuje w sta nie w alnym . W celu otrzym ania tej żyw icy stasuje się zazwyczaj następ ującą procedurę: polim eryzuje ZASTOSOWANIE POLIALKOHOLU WINYLOWEGO
