Wyłączenia potrąceń przewidziane w art. 505 k.c.

Lucjan Ostrowski

Wyłączenia potrąceń przewidziane w

art. 505 k.c.

Palestra 19/9(213), 64-69

64 L u c j a n O s t r o w s k i N r 9 (213) przyczyn u za sa d n iają cy c h odw ołanie tych czynności stro n p rzy jednoczesnym za­ chow aniu w skazanych w yżej w a ru n k ó w i w y m a g a ń 85.

85 z . R e s i c h : P ozn an ie p ra w d y (...), op. cit., s. 118—121 ora* cyt. tam orzeczenie SN z dnia 23.IV.1957 r. 4 CR 1036/56, OSPiKA 1958, z. 1, poz. 30.

LUCJAN OSTROWSKI

Wyłączenia potrąceń przewidziane w art. 505 k.c.

P ojęcie p o trąc en ia m a b liski zw ią zek z p o jęc iem eg ze ku c ji, g d y t potrą cen ie je s t w sk u tk a c h sw y c h jed n o zn a czn e z w y k o n a n ie m ty tu łu w yko n a w c ze g o , t). jed n o zn a czn e ze s k u te c zn ie przeprow adzoną egzekucją. Dlatego p rzy w y k ła d n i przep isó w c yw iln eg o praw a m aterialnego o p o trą cen iu n a leży m ieć na w zg lę ­ dzie p rzep isy praw a eg zeku cyjn eg o .

A rty k u ł 505 kodeksu cyw ilnego stanow i, że nie m ogą być um orzone p rzez p o tr ą ­ cenie: 1) w ierzytelności n ie u le g ają ce zajęciu; 2) w ierzytelności o d o starczenie śro d ­ ków u trzy m an ia ; 3) w ierzy teln o ści w y n ik ając e z czynów niedozw olonych; 4) w ie ­ rzytelności, co do k tó ry ch p o trąc en ie je st w yłączone przez przepisy szczególne.

P rzytoczony te k st a rty k u łu 505 k.c. je s t zredagow any niew łaściw ie, gdyż jego brzm ienie nie je st zbieżne z in te n c ją ustaw odaw cy. G dyby stosow ać ten a rty k u ł k.c. w jego lite ra ln y m brzm ien iu , to by się doszło do w ynik ó w w ręcz nie do p rz y ­ jęcia.

N a sk u tek p o trą c e n ia obie w ierzytelności u m a rz a ją się n aw z aje m do w ysokości w ierzytelności niższej (art. 498 § 2 k.c.). P rz y zbiegu w ięc w ierzytelności w za jem ­ nych p o trąc en ie dokonane n a w e t przez w ierzyciela w ierzytelności u p rzy w ile jo w a­ n ej, tj. w ym ienionej w a rt. 505 k.c., byłoby bezskuteczne, gdyż ta w ierzytelność u p rzy w ile jo w an a an i jej część nie może być przed m io tem um o rzen ia przez p o tr ą ­ cenie. W ierzyciel ty pow any przez ustaw odaw cę n a u przyw ilejow anego sta łb y się w ierzycielem dyskrym inow anym . P ozw any o zw rot pożyczki nie m ógłby p rz e d ­ staw ić do p o trą c e n ia sw ej w ierzytelności w zajem nej w y n ik ając ej z czynu n ie ­ dozwolonego pow oda, bo w ierzytelność w y n ik a ją c a z czynu niedozw olonego an i jej część nie może być — w m yśl a rt. 505 p k t 3 k.c. — um orzona przez potrącenie.

W ykazany tu błąd u staw odaw cy n ie pozw ala n a stosow anie a rt. 505 k.c. w jego dosłow nym brzm ien iu . Toteż sądy — w b re w tem u, co stan o w i a rt. 505 k.c. — uw zględniają p o trąc en ie zgłoszone przez stronę, k tó re j p rzy słu g u je w ierzytelność u p rzy w ile jo w an a w ym ieniona w a rt. 505 k.c. W zorcem d la takiego sta n o w isk a z a j­ m ow anego przez ju d y k a tu rę je s t uchylony ju ż dziś, a o bow iązujący do d n ia 31 g ru d ­ n ia 1964 r. art. 259 kodeksu zobow iązań. W edług tegoż art. 259 „w b rew w oli w ie ­ rzy ciela nie m ogą być um orzone przez p o trąc en ie ze stro n y dłu żn ik a: (...)” (n a stę ­ p u je tu w yszczególnienie w ierzytelności uprzyw ilejow anych). Z cytow anego p rze­ pisu w y n ik a — ale nie w y n ik a to z a rt. 505 k.c. — że przy zbiegu w ierzytelności w zajem n y ch tylk o dłużnik w ierzytelności u przyw ilejow anej nie może dokonać p o ­ trąc en ia , ergo m oże dokonać p o trą c e n ia w ierzyciel w ierzytelności u p rz y w ile jo ­ w an ej.

T eza w y ro k u S ądu N ajw yższego z d n ia 21 g ru d n ia 1967 r. I CR 481/671 po

daje, iż „p rzep is a rt. 505 k.c. należy ro zu m ieć ta k , że w y m ien io n e w ty m p rze p isie w ierz y teln o ści n ie m ogą być um orzone w b re w w oli w ierz y cie la” . W u z a sa d n ien iu zaś tego w y ro k u S ąd N ajw yższy stw ie rd z ił, iż „przepis a rt. 505 k.c. należy ro z u ­ m ieć ta k , ja k dosłow nie sta n o w ił a rt. 259 k.z.” .

S ąd N ajw yższy p rz y ją ł tu ro zw ią zan ie je d y n ie m ożliw e i gdyby n a w e t nie było ono z n a n e ko d ek so w i zobow iązań, m usiałoby być p rz y ję te . W ty m sensie p o w o ła­ nie się S ąd u N ajw yższego na a rt. 259 k.z. m a d lateg o c h a ra k te r przy p ad k o w y . To o sta tn ie stw ie rd z e n ie będzie n am p o trz e b n e p rzy ro zw aż an iu d alszej k w e stii in ­ te rp re ta c y jn e j a rt. 505 k.c., dla k tó re j ro zw ią zan ia b ra k p odstaw , by sięgać w te j m a te rii do te k s tu a rt. 259 k.z.

O w a d alsza k w e stia in te rp re ta c y jn a sp ro w ad za się do n astęp u jące g o p y ta n ia : czy p rzy zbiegu w ierzy teln o ści w zajem n y ch , gdy obie są u p rzy w ile jo w an e (tzn. obie są w y m ie n io n e w a rt. 505 k.c.), dopuszczalne je s t p o trąc en ie ? P rzy k ład o w o : pozw any o odszkodow anie za zdem olow anie lo k a lu należącego do pow oda podnosi w procesie, że w n a s tę p stw ie tego w y p a d k u został pob ity p rzez pow oda i doznał ro z stro ju zdrow ia; czy w tej sy tu a c ji z roszczenia dochodzonego p rzeciw ko p o ­ zw an em u m oże on p o trąc ić sw ą należność, ja k a m u p rz y p a d a od pow oda z ty tu łu ro z stro ju zdro w ia (art. 445 § 1 k.c. w zw iązku z a rt. 444 § 1 k.c.)? O bie zb ieg ające się w ierz y teln o ści są u p rzy w ile jo w an e i ja k o ta k ie w y m ien io n e w a rt. 505 p k t 3 k.c. (tj. w ierz y teln o ści w y n ik a ją c e z czynów niedozw olonych). W edług dosłow nego b rz m ie n ia a rt. 505 k.c. żadna z tych w ierz y teln o ści n ie m ogłaby być um orzona przez p o trąc en ie . Je d n a k ż e — ja k ju ż p rze k o n aliśm y się w yżej — a rt. 505 k.c. został zre ­ d agow any błędnie, w sposób nie o d p o w iad a ją cy in te n cjo m u staw odaw cy. N ależy w ięc w ziąć pod u w ag ę n ie dosłow ne b rzm ien ie om aw ianego p rze p isu a rt. 505 k.c., lecz jego ratio legis. P a trz ą c w ięc z tego p u n k tu w id zen ia, m usim y stw ierd zić, że u sta w o d a w c a w a r t. 505 k.c. w y m ie n ia w ierz y teln o ści u p rz y w ile jo w a n e 1. S ą one u p rzy w ile jo w an e , a le ty lk o w sto su n k u do innych w ierzy teln o ści niż w ym ien io n e w a rt. 505 k.c. S tw ie rd z e n ie to pozw oliłoby n a przypuszczenie, że ty lk o w ierzyciel w ie rz y teln o ści n ie u p rz y w ilejo w a n ej nie m oże je j p rze ciw sta w ić do p o trą c e n ia w ie ­ rzy te ln o śc i w za jem n ej u p rzy w ile jo w an e j, n a to m ia st gdy obie zbiegające się w ie ­ rzy te ln o śc i są u p rzy w ile jo w an e , to k aż d y z obu w ierz y cie li-d łu żn ik ó w m oże dokonać p o trą c e n ia . Je d n a k ż e przypuszczenie ta k ie sp o tk ało b y się z u zasadnionym i z a ­ strze że n ia m i. N ie w szy stk ie bow iem w ierzy teln o ści w ym ien io n e w a rt. 505 k.c. są u p rz y w ile jo w a n e w ty m sam ym sto p n iu ; p o n ad to sam o u p rzy w ile jo w an ie w je d n a ­ ko w y m sto p n iu n ie k tó ry c h w ierzytelności w ym ien io n y ch w a r t. 505 k.c. nie może au to m a ty c z n ie przesąd zać o ich p o trąc aln o ści lu b niep o trącaln o ści. N ależy w ięc szu k ać dalszych cz y n n ik ó w sta n o w iąc y ch o m ożliw ości p o trą c e n ia om aw ian y ch w ierzy teln o ści.

S pośród w ierz y te ln o śc i w yszczególnionych w a rt. 505 k.c. n a jb a rd z ie j u p rz y w i­ le jo w a n e są w ierz y teln o ści w y m ienione w p u n k ta c h 1 i 2 tego przep isu , tj. w ie­ rzy teln o ści nie u le g a ją c e zajęciu i w ierzytelności o d o starczen ie środków u trz y ­ m a n ia. A. O han o w icz p odaje, że o m a w ian e tu d w a w y p a d k i zakazu p o trą c e n ia „są ty lk o k o n ieczn y m u zu p ełn ien iem p rzepisów o ogran iczen iu eg zek u cji i m a ją n a celu u d a re m n ie n ie obejścia tych przepisów ” 2 3 * 5.

J. K ra je w s k i w y ra ż a pogląd, że zakaz p o trą c e n ia p rze w id zia n y w p k t 1

2 Т а к лр. w. C z a c h ó r s k l (P raw o zobow iązań w zaryzće, w yd. ieee, s. 376) podaje, że w y łączen ie p o trą c e n ia może w ynikać „z p o trzeb y o ch ro n y in te res u w ierzyciela, w sto ­ su n k u do k tó reg o zgłoszone m a być żąd an ie p o trąc en ia , lu b też o ch ro n y osób trse o ic h zain ­ tere so w a n y c h w e fek ty w n y m w yp ełn ien iu św iadczenia p rz ez d łu żn ik a".

3 A. O h a n o w i c z : Z obow iązanie — Z ary s w edług k o d ek su cyw ilnego — Csąść ogókna, w yd. 1965, s. 336

66 L u c j a n O s t r o w s k i N r 9 (213) a r t. 505 k.c. „w iąże się z isto tą p o trą c e n ia , k tó re je st ro d z a je m przym usow ego z a ­ sp o k o je n ia się. D latego je s t ono w yłączone w w y p a d k u niedopuszczalności zajęcia, gdyż w zgląd na um ożliw ienie d łu ż n ik o w i egzystencji o d g ry w a tu tę sa m ą rolę. C hodzi tu za te m o ogran iczen ia eg zek u cji p rzew id zian e w a rt. 829—839 k.p.c.” *. A rg u m e n t J. K ra je w sk ieg o należy odnieść rów nież do p k t 2 a r t. 505 k.c., gdyż p o d an e ta m w ierzytelności (o d o sta rc ze n ie środków u trz y m a n ia ) rów n ież n ie u le ­ g a ją zajęciu, i to — w o dróżnieniu od w ierzy teln o ści pod an y ch w p k t X a rt. 505 k.c. — bez w zględu na ich w ysokość (art. 833 § 2 k .p .c.)5.

P odobny pogląd w ypow ied ział R. L ongcham ps de B e rier, k o m e n tu ją c a rt. 259 p k t 2 k .z .8

C y to w a n e w ypow iedzi w lite r a tu r z e p raw n ic zej tra fn ie w iążą p o trąc en ie z egze­ k u c ją . T rz eb a je d n a k dodać, że im p lik a c je w y n ik a ją c e ze zw iązku p o trą c e n ia z e g ­ z e k u cją sięg ają rów nież poza sy tu a c je przew id zian e w p u n k ta c h 1 i 2 art. 505 k.c., g dyż — w ed łu g słów E. W en g erk a — p o trą c e n ie je s t rów noznaczne w sk u tk a c h n ie ty lk o z u zyskaniem ty tu łu w ykonaw czego, ale rów n ież z w y k o n an ie m tego t y ­ tu łu 4 5 * 7. Z w iązek p ojęcia p o trą c e n ia z pojęciem egzekucji w y stę p u je w ięc w szędzie ta m , gdzie w y stę p u je p otrącenie.

S k oro w ięc w a d liw a re d a k c ja a rt. 505 k.c. budzi w ątpliw ości w kw estii, czy p o d ­ le g a ją p o trą c e n iu w ierzytelności w za jem n e, jeżeli obie — ja k o u p rzy w ile jo w an e — są w y m ien io n e w tym przepisie, to należy przed tem zbadać, czy w raz ie ob jęcia ich dw om a odręb n y m i ty tu ła m i w ykonaw czym i — z b ra k u uprzedniego sk u te c z ­ nego p o trą c e n ia — m ogą one być p rzed m io tem w za jem n ej k o m p en sacji (p o trą ­ cenia) w postęp o w an iu egzekucyjnym . W raz ie odpow iedzi tw ierd zącej — p o trą c e ­ n ie je s t m ożliw e zarów no w p rocesie (w p o stępow aniu rozpoznaw czym ), ja k i poza procesem . W raz ie zaś odpow iedzi przeczącej — p o trą c e n ie je s t niedopuszczalne. Za praw id ło w o ścią tej w sk az ó w k i in te rp re ta c y jn e j p rze m aw ia rów n ież d e k la ra to ­ ry jn y c h a r a k te r w y ro k u uw zględniającego p o trącenie. W yrok ta k i — ja k w ia ­ dom o — nie stw a rz a now ego sta n u m a te ria ln o p ra w n e g o , stw ie rd z a ty lk o sta n m a te ria ln o p ra w n y istn iejący dotychczas.

Je że li zatem u m orzenie dw óch w ierzy teln o ści w zajem n y ch przez p o trąc en ie je s t w ja k im ś w y p a d k u niem ożliw e ze w zględów m a te ria ln o p ra w n y c h p rzew idzianych w a rt. 505 k.c., to nie m oże się ono stać m ożliw e rów nież w drodze sk ie ro w a n ia do eg zek u cji dw óch ty tu łó w w ykonaw czych o b ejm u ją cy c h o m aw ian e w ie rz y te l­ ności w zajem ne. I na o d w ró t: je ś li niedopuszczalna je s t w eg zekucji k o m p e n sac ja w z a je m n a dw óch w ierzytelności (wobec zakazu ich zajęcia), to w y n ik a ją c e z w a d ­ liw e j re d a k c ji art. 505 k.c. w ątp liw o ści w kw estii, czy ta k ie w ierzy teln o ści m ogą być p rzed m io tem um o rzen ia p rze z p o trąc en ie w procesie (w p o stęp o w an iu ro z ­ poznaw czym ) lu b poza procesem , m uszą być ro zw ian e odpow iedzią przeczącą, j e ­ d y n ie w ty m w y p a d k u m ożliw ą.

N ależy dodać, że w ogóle istn ie je w p ły w p ra w a procesow ego (w tym e g z ek u ­ cyjnego) na stosow anie p ra w a m a teria ln eg o , ja k to zostało p rze k o n u jąc o p o d n ie ­ sione w lite ra tu rz e p r a w n ic z e j8.

4 J. K r a j e w s k i : Z zaga<Jnień p o trąc en ia w procesie cyw ilnym , „ P a le s tra ” K72, r.r 4, s. 10.

5 P or. W. B r y l w K o m en tarzu do kodeksu cyw ilnego (praca zbiorow a), w yd. 1372, tom 2, s. 1213.

« R. L o n g c h a m p s d e B e r i e r : Z obow iązania, w yd. (III) 1948, s. 396. P ogląd tego a u to ra p rzy tacza też W. B r y l : op. cit.

7 E. W e m g e r e k : F raeciw eg zek u cy jn e pow ództw a dłużnika, w yd. 1967, s. 118.

8 J. J o d ł o w s k i : O p otrzebie i k ie ru n k a c h b ad ań in te g ra c y jn y c h w dziedzinie p ra w a cyw ilnego m ate ria ln e g o i procesow ego, P iP 1973, n r 2, s, 16 i nast.

W yrok d e k la ra to ry jn y nie stw a rz a — ja k ju ż pow iedzieliśm y — now ego sta n u m a te ria ln o p ra w n e g o , w obec czego w razie w ątp liw o ści w k o n k re tn y c h w y p a d k a c h co do dopuszczalności p o trą c e n ia należy sta n ąć na g ru n cie k o rela cji p o stę p o w an ia egzekucyjnego z p o trą c e n ie m u n o rm o w an y m w p ra w ie m a teria ln y m . T eo ria m a - te ria ln o p ra w n a , k tó ra p rz y jm u je , że w y ro k sądow y tw orzy now ą p o d sta w ę p r y ­ w a tn o p ra w n e g o u n o rm o w an ia stosunków m iędzy stro n a m i procesow ym i (sententia ius fa c it in te r p arte s), została ju ż daw no o d rz u c o n a 9.

P o słu g u jąc się om ów ioną w sk az ó w k ą in te rp re ta c y jn ą przy w y k ła d n i a rt. 505 k.c., dojdziem y do w n io sk u , że je śli obie zbiegające się w ierzy teln o ści należą do k tó re jś z k a te g o rii w y m ie n io n y ch w p u n k ta c h 1 i 2 a rt. 505 k.c. (w ierzytelności n ie u le ­ g ając e zajęciu i w ierzy teln o ści o dostarczenie śro d k ó w utrzy m an ia), to p o trąc en ie bez zgody obu w ierzy cieli je s t niedopuszczalne. W ierzytelności nie u le g a ją c e za­ ję c iu są w ym ien io n e w p rze p isac h a r t. 829—839 10 11 12, 1083 i 1084 k.p.c. o raz w a rt. 53 § 1 k.k.w ., a ta k że w p rze p isac h innych u sta w n , w ierz y teln o ści o d o sta rc ze n ie śro d ­ ków u trz y m a n ia — w przep isie art. 833 § 2 k.p.c. P rz y zbiegu ty tu łó w w y k o n a w ­ czych o b ejm u ją cy c h w ierzy teln o ści w ym ienione w p u n k ta c h 1 i 2 a rt. 505 k.c. żad n a z nich — w obec w yraźnego zakazu — nie m oże być z a ję ta n a rzecz d ru ­ giej, w obec czego rów n ież p rzy zbiegu ta k ich w ierz y teln o ści w procesow ym p o ­ stę p o w a n iu rozpoznaw czym lu b poza procesem p o trą c e n ie będzie bezskuteczne.

W sp ra w ie zakończonej orzeczeniem SN z d n ia 14.IX.1965 r. I II CR 162/6519 sta n fak ty c zn y był ta k i, że kom o rn ik w strzy m ał egzekucję bieżących alim en tó w do czasu w y cz erp an ia n a d p ła t. W zw iązku z ty m S ąd N ajw yższy w ypow ied ział pogląd, że z okoliczności, iż alim e n ty są przeznaczone na zaspokojenie bieżących p otrzeb, nie w y n ik a, że nie m ożna w płacić św iadczenia z tego ty tu łu za pew ien ok res z góry bez obaw y żą d an ia p rzez u p raw n io n e g o p o w tó rn ej z a p ła ty ty c h s a ­ m ych ra t. Teza om aw ianego orzeczenia SN brzm i: „D opuszczalne je st w strzy m a n ie p rzez k o m o rn ik a eg zekucji bieżących alim e n tó w do czasu w y cz erp an ia nad p łaco n ej przez d łu ż n ik a sum y należności a lim e n ta c y jn e j”. W uzasad n ien iu Sąd N ajw yższy stw ie rd z ił ponadto m .in., że nie zachodzi tu s y tu a c ja p o trąc en ia , gdyż je s t tylko je d n a w ierzycielka, nie m a zaś w ierzy ciela w zajem nego.

W p ra k ty c e w y p ad k i zbiegu w ierzy teln o ści w za jem n y ch , z k tó ry ch obie należą do k a te g o rii w y m ien io n y ch w p u n k ta c h 1 i 2 a rt. 505 k.c., w y stę p u ją niezm iern ie rzadko. T ylko bow iem zupełnie w y ją tk o w o może się zdarzyć ta k a s y tu a c ja m a- te ria ln o p ra w n a , w k tó re j w ierzyciel je d n ej z w ierzy teln o ści w ym ienionych w p k t 1 i 2 a rt. 505 k.c. je s t jednocześnie dłu żn ik iem w ierz y teln o ści w za jem n ej je d n ej z tych k ateg o rii.

C zęściej n a to m ia st m oże n astąp ić zbieg w ierz y teln o ści w y m ienionej w p k t 1 lu b 2 a r t. 505 k.c. z w ierzy teln o ścią w z a je m n ą w y n ik a ją c ą z czynu niedozw olonego (art. 505 p k t 3 k.c.). Może się w ięc zdarzyć, żc pow odow i dochodzącem u w rozpo­ znaw czym p o stęp o w an iu procesow ym o dszkodow ania za zniszczenie p rzez pozw a­ nego ja k ie jś rzeczy pozw any p rze ciw sta w ia do p o trą c e n ia u p rzednio u m ów ioną — w fo rm ie p rze w id zia n ej w a rt. 75 k.c. — zaległą r e n tę z ty tu łu sw ej, spow odo­

9 W. S i e d l e c k i : Z asady w yrokow ania w procesie cyw ilnym , wyd. 1957, s. 222, 223. T eorię m a te ria ln ą o raz przeciw staw ne je j liczn e o d m iany teo rii procesow ej na g ru n c ie b u rżu azy jn eg o procesu cyw ilnego, ja k rów nięż sto su n ek so cjalisty czn ej n a u k i procesu cyw il­ nego do ty ch teo rii om ów ił obszernie K. K o r z a n w p ra cy : O rzeczenia k o n sty tu ty w n e w p ostępow aniu cyw ilnym , w yd. 1972, s. 84—93.

10 A rty k u ł 831 § l k.p.c. ze zm ianą w p row adzoną przez a rt. 18 u staw y z dn. 18.VII.1974 r.

o fu nduszu alim en tac y jn y m (Dz. U. N r 27, poz. 157). 11 J. K r a j e w s k i : op. oit., s. 10.

6 8 L u c j a n O s t r o w s k i N r 9 (213)

w a n e j przez pow oda, u tr a ty zdolności do p rac y . P o trą c e n ie ta k ie pow inno odnieść sk u te k , gdyż ró w n ież w p o stę p o w an iu eg z ek u c y jn y m nie m a przeszkód do egze­ k w o w a n ia zasądzonej re n ty z zasądzonej k w o ty o d szkodow ania za zniszczoną czynem niedozw olonym rzecz. N ie m ożna n a to m ia st egzekw ow ać zasądzonych k w o t o d szkodow ania za zniszczoną czynem niedozw olonym rzecz z zasądzonej re n ty z ty tu łu u tr a ty zdolności do p rac y , gdyż z a k a z ta k i z a w a rty je s t w a r t. 833 § 2 k.p.c. D latego też w sy tu a c ji o d w ro tn ej, tj. w te d y gdy pow odem b ęd z ie p o ­ szkodow any z ty tu łu u tr a ty zdolności do p ra c y , a pozw an y m poszkodow any z ty ­ tu łu zniszczenia rzeczy, p o trą c e n ie d okonane przez tego o statn ieg o nie po w in n o odnieść sk u tk u .

N ie m a przeszkód do p o trą c e n ia p rzy zbiegu w ierz y teln o ści w zajem n y ch , z k t ó ­ ry c h k a ż d a w y n ik a z czynu niedozw olonego nie p o legającego n a spow odow aniu u tr a t y zdolności do p ra c y poszkodow anego albo na śm ierci jego żyw iciela (art. 833 § ź k.p.c.). W ierzytelności ta k ie m ogą być p rze d m io te m p o trą c e n ia zarów no poza pro cesem , ja k i w procesie, tj. w p o stęp o w an iu ro zpoznaw czym i w ykonaw czym .

O sta tn ią g ru p ę w ierzy teln o ści u p rzy w ile jo w an y c h w y m ie n io n ą w p k t 4 a rt. 505 k.c. sta n o w ią w ierzytelności, co do k tó ry c h p o trą c e n ie je s t w yłączone przez p rze p isy szczególne. O w e przepisy szczególne są o w iele szczęśliw iej zredagow ane niż a rt. 505 k.c. i w zasadzie nie n a s u w a ją w ątp liw o ści w y m a g a ją c y c h w ta k szerokim za k re sie p o słu g iw a n ia się p rz y ję tą przeze m n ie w sk az ó w k ą in te rp re ta c y jn ą , w y n ik a ją c ą z założenia k o re la c ji m iędzy p ra w e m m a te ria ln y m a p ra w e m procesow ym w ogóle i p ra w e m eg zek u cy jn y m — w szczególności.

Ja k o p rzy k ła d przepisów szczególnych w yłączających p o trą c e n ie m ożna podać a r t. 87 i nast. kodeksu pracy. A rty k u ł 87 § 1 k.p. w y m ie n ia należności p rz y p a d a ją c e od p raco w n ik a, k tó re bez jego zgody m ogą być p o trąc o n e przez p racodaw cę z w y ­ n ag ro d z en ia za pracę. W śród tych należności fig u ru ją sum y egzekw ow ane n a mocy ty tu łó w w ykonaw czych, ale b ra k je st np. sum odszkodow ań należnych p rac o ­ daw cy za szkody przez niego poniesione w sk u te k czynu niedozw olonego p rac o w ­ n ik a , jeśli sum y tych odszkodow ań nie są o bjęte ty tu ła m i w ykonaw czym i. D latego te ż należy bez w ątp ie n ia stw ierdzić, że p raco d aw ca n ie może tych o sta tn ic h sum p o trą c ić — przy w ypłacie — z w y n ag ro d zen ia za pracę. Nie ulega też w ątpliw ości, że sum a takiego odszkodow ania może być p o trą c o n a w drodze egzekucji, jeżeli jest stw ie rd z o n a ty tu łem w ykonaw czym . W szelkie bow iem należności o b ję te ty tu ła m i w ykonaw czym i m ogą być p otrącone z w ynag ro d zen ia za p rac ę d łu ż n ik a — n a p o d ­ sta w ie a rt. 87 § 1 k.p. — z zachow aniem ograniczeń (co do rozm iarów p otrąceń) p rzew id zian y ch w art. 87 § 2—6 k.p. oraz w a rt. 1083 i 1084 k .p .c .lł, p rz y czym uspołeczniony zak ład p racy w w ielu w y p ad k a ch m oże sam prow adzić uproszczoną eg zek u cję („bez p ostępow ania egzekucyjnego”) z w y n ag ro d zen ia za p rac ę swego p rac o w n ik a, a to stosow nie do a rt. 88—90 k.p.

W om ów ionej tu sy tu acji b ra k je s t w ięc — z w y ra źn e j w oli ustaw o d aw cy — k o re la c ji m iędzy praw em m a te ria ln y m a p ra w e m egzekucyjnym , poniew aż w za­ je m n e w ierzytelności p rac o w n ik a i pracodaw cy, k tó re nie m ogą być p rzedm iotem p o trą c e n ia przez tego ostatniego, sta ją się m ożliw e do p o trą c e n ia w egzekucji, tj. po stw ierd zen iu ty tu łe m w ykonaw czym należności p rzy p a d ają ce j pracodaw cy.

W ątpliw ości może n ato m ia st budzić sy tu a c ja zbiegu w ierzytelności w zajem nych p ra c o w n ik a i p racodaw cy w p rocesie (postępow anie rozpoznaw cze). W ty c h w y p a d ­ k a c h n ie w zględy m a te ria ln o p ra w n e z a rt. 505 p k t 4 k.c. w zw iązku z a rt. 87 i nast.

n P a r. też rozporządzenie R ady M inistrów z d n ia 20.IX.1974 r. w sp raw ie k w o t w ynagro­ dzenia za p ra cę w olnych od p o trąc eń z In n y ch ty tu łó w niż św iadczenia alim en tac y jn e «Dł U. N r 37, poz. 217).

k.p., lecz in n e w zględy sto ją n a przeszkodzie p o trącen iu . Podczas bow iem gdy ro sz­ czenia praco d aw có w są rozp o zn aw an e przez sąd y pow szechne (por. a rt. 477 k.p.c.), roszczenia w za jem n e p rac o w n ik ó w są rozpoznaw ane przez o rg an y pozasądow e, a w in sta n c ji odw oław czej — przez sądy p rac y i ubezpieczeń społecznych (sądy sz c z eg ó ln e )14. Z tego w zg lęd u , je śli chodzi o roszczenia praco w n ik ó w zgłoszone w fo rm ie z a rzu tu p o trąc en ia , zachodzi niedopuszczalność drogi sądow ej u n o rm o w a n a w a rt. 2 k.p.c. Id e n ty c z n a przeszkoda w y stą p i także przy p o trąc en iu zgłoszonym przez praco d aw cę w sp ra w ie rozpoznaw anej przez sąd p rac y i ubezpieczeń spo­ łecznych.

T ak w ięc w obec różnorodności dróg p ostępow ania nie m ożna skutecznie zgło­ sić. za rz u tu p o trąc en ia , gdyż orzek an ie o w ierzytelności p rzedstaw ionej do p o trą c e n ia nie m ieści się w ra m a c h k o m p e ten c ji o rg an u orzekającego o w ierzytelności głów ­ nej. J e s t to je d n a k osobny — i k o n tro w ersy jn y zarazem — problem I5.

u F. R u s e k : Z ag ad n ien ia u s tro ju i postępow ania przed sądam i p ra cy i ubezpieczeń społecznych, N P 1975, n r 1, s. 5.

is J . K r a j e w s k i : op. cit., s. 11—16. P or. też mój a rty k u ł pt.: P o trącen ie w pro cesie cyw ilnym — p ro b lem m e rozw iązany, N P 1971, n r 3, s. 351 i nast.

KAZIMIERZ KRUCZALAK

Rozwiązanie umownego stosunku zobowiązaniowego

na mocy wzajemnego porozumienia stron

w prawie cywilnym

P odkreślając wagą w y ko n a n ia zobow iązań ja k o naturalnego i n a jw a żn ie j­ szego sposobu ich za ko ń czen ia , autor a r ty k u łu om aw ia in n ą p rzyczyn ą w y g a ś­ nięcia u m o w n eg o sto su n k u zobow iązaniow ego, a m lanoudcle rozw iązanie u m o w y przez zgodne ośw iadczenie w o li stron. P rze d m io tem ta k za kreślo n ej te m a ty k i je s t p y ta n ie , k ie d y , tj. p rz y istn ie n iu Jakich p rzesła n ek, m oże nastąpić ro z­ w iązanie u m o w y oraz ja k ie rodzi ono s k u tk i cyw iln o p ra w n e.

N a tu ra ln y m i n ajw a żn iejsz y m w y p a d k ie m zakończenia zobow iązania je s t jego w y k o n an ie . Z obow iązanie bow iem w y g asa z reg u ły w ted y , gdy osiągnie sw ój cel, to znaczy gdy d łu ż n ik spełni św iadczenie, do czego się zobow iązał.

P o stan o w ie n ie a rty k u łu 354 k.c. — a je śli idzie o o b ró t uspołeczniony, to r ó w ­ nież a r ty k u łu 386 k.c. — w y p e łn ia ją tre ść ta k zw anej zasady realn eg o w y k o ­ n a n ia zobow iązań. Z asad a ta, ja k to n ie je d n o k ro tn ie p o d k reśla n o w lite r a tu r z e \ i.

i. W. C z a c h ó r s k i : P raw o zobow iązań w zarysie, W arszaw a 1870, s. 302 i n a st.; A. O h a n o w i c z , J. G ó r s k i : Z ary s p ra w a zobow iązań, W arszaw a 1970, s. 164; W. S i u - d a : T reść zasady realn eg o w y k o n an ia zobow iązań w obrocie uspołecznianym , RPEiS 3/1974, s. 2S3 i n a st.; M. M a d e y , A. S t e l m a c h o w s k i : P o d staw y i zasady praw a g o sp o d ar­ czego (II), PU G 7/1974, 6. 220.