Wilczyńska, A., Mazur, M. (2013). Anger and empathy and risk of social exclusion among young people – Back Content of Social Psychological Bulletin (Psychologia Społeczna)

191

Gniew i empatia a poziom zagro!enia

wykluczeniem spo ecznym u m odzie!y

Agnieszka Wilczy"ska

_{, Magdalena Mazur}

1 _{Uniwersytet !l"ski, Instytut Psychologii} 2 _{Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Gliwice}

Celem przeprowadzonych bada" by o wykazanie ró!nic w zakresie poziomu empatii oraz poziomu i spo-sobu wyra!ania gniewu pomi#dzy m odzie!$ w wysokim i niskim stopniu zagro!on$ wykluczeniem spo ecznym. Porównane zosta y m.in. %rednie wyniki poziomu empatii i nasilenia oraz ukierunkowania gniewu. Wyniki bada" pokaza y, !e m odzie! silniej zagro!ona wykluczeniem spo ecznym nie ró!ni si# pod wzgl#dem %redniego poziomu empatii od m odzie!y s abiej zagro!onej tym zjawiskiem. Istotnie wy!-sze wyniki poziomu empatii zarejestrowano jedynie w obr#bie podskal: osobista przykro%& oraz fantazja w kwestionariuszu do badania empatii autorstwa Marka H. Davisa. W badaniach wykazano, !e m odzie! silniej zagro!ona wykluczeniem spo ecznym wykazuje wy!szy poziom gniewu kierowanego na zewn$trz oraz ni!szy poziom gniewu kierowanego do wewn$trz ni! m odzie! s abiej zagro!ona wykluczeniem. S owa kluczowe: zagro#enie wykluczeniem spo ecznym, gniew, empatia, m odzie#

Ludzie nie s$ przystosowani do !ycia w samotno%ci. W procesie ewolucji i kszta towania adaptacyjnego cz o-wiek zosta wyposa!ony w atrybuty pozwalaj$ce mu na wczesne reagowanie na sygna y zagro!enia z otoczenia zewn#trznego. Deprywacja potrzeby przynale!no%ci lub zagro!enie jej zaspokojenia poci$ga za sob$ konsekwen-cje psychologiczne, spo eczne i zdrowotne (Cacioppo, Hawkley, Berntson, 2003). D$!enie jednostki do tworze-nia i utrzymywatworze-nia wi#zi mi#dzyludzkich jest bowiem

podstawowym mechanizmem motywacyjnym, pozwala-j$cym jej na przetrwanie (Baumeister, Leary, 1995).

Wyniki bada" pokazuj$, !e osoby odrzucone zamiast dzia a& na korzy%& zwi#kszenia spo ecznej atrakcyjno-%ci cz#sto reaguj$ redukcj$ zachowa" prospo ecznych, obni!on$ empati$, przejawiaj$ mniejsz$ aktywno%& inte-lektualn$, ujawniaj$ wi#cej zachowa" gniewnych i agre-sywnych. S$ tak!e mniej ch#tne do zdyscyplinowania, cz#%ciej reaguj$ obronnie, podejmuj$c nadmierne ryzy-ko lub odk adaj$c dzia ania na ostatni$ chwil# (Twenge, Catanese, Baumeister, 2002). Wyniki bada" pokazuj$, i! osoby odrzucone cz#sto przejawiaj$ wzrost spo ecznej wra!liwo%ci i zainteresowanie bycia ponownie w $czo-nym (Gardner, Pickett, Jeffries, Knowles, 2005), które-mu mo!e towarzyszy& l#k przed powtórzeniem odrzu-cenia (Gardner i in., 2005; Maner, DeWall, Baumeister, Schaller, 2007).

Celem niniejszych bada" by o wykazanie obecno%ci ró!nic mi#dzy m odzie!$ w wysokim i niskim stopniu za-gro!on$ wykluczeniem spo ecznym pod wzgl#dem em-patii oraz sposobu wyra!ania gniewu.

Z

W historii cz owiecze"stwa nie ka!dy by nara!ony na ekskluzj# spo eczn$. Wykluczeniu z grupy podlega y

Agnieszka Wilczy"ska, Instytut Psychologii Uniwer sytetu 'l$s-kiego, ul. Gra!y"skiego 53, 40-126 Katowice,

e-mail: agnieszka.wilczynska@us.edu.pl

Magdalena Mazur, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Partner, ul. Wieczorka 22, 44-100 Gliwice,

e-mail: mmazur@st.swps.edu.pl

Korespondencj# w sprawie artyku u prosimy kierowa& na adres: agnieszka.wilczynska@us.edu.pl

Szczególnie dzi#kujemy PT Recenzentom Psychologii Spo ecznej za cenne uwagi i sugestie.

Pragniemy tak!e podzi#kowa& pracownikom Poradni Psycholo-giczno-Pedagogicznej i pani A. Burek za pomoc w przeprowadze-niu bada".

Badania zosta y cz#%ciowo zrealizowane w ramach projektu Þ nan-sowanego ze %rodków Narodowego Centrum Nauki

przede wszystkim jednostki s absze lub odbiegaj$ce za-chowaniem od innych. DeÞ nicj# wykluczenia spo ecz-nego narzuca g ównie kontekst spo eczno-polityczny. Jeszcze w ostatnim dziesi#cioleciu minionego wieku osoby wykluczone spo ecznie by y przedstawiane jako „ma o znacz$ca warstwa spo eczna, sk adaj$ca si# z jed-nostek prowadz$cych paso!ytniczy tryb !ycia, wykole-jonych, naruszaj$cych przepisy prawa i normy wspó !y-cia spo ecznego” (Szymczak, 1992, s. 108). Katharine Duffy (1995) opisywa a wykluczenie spo eczne jako niezdolno%& do efektywnego uczestnictwa w !yciu eko-nomicznym, spo ecznym i kulturalnym. Wed ug Jankego (2006, s. 51) wykluczenie spo eczne to „wyeliminowanie kogo% lub czego%, usuni#cie b$d) wy $czenie, ale tak!e zepchni#cie na margines, pozbawienie praw, uniemo!li-wienie przejawiania jakiej% aktywno%ci”.

Jedno z podej%& badawczych wobec zjawiska wyklu-czenia spo ecznego bazuje na deÞ nicji opisuj$cej dwa-dzie%cia trzy grupy spo ecznie zagro!one (Silver, 1995). Zagro!enie wykluczeniem jest rozumiane jako zbiór czynników z ró!nych obszarów spo ecznego funkcjono-wania cz owieka, które w istotny sposób mog$ przes$dza& o niezdolno%ci do uczestniczenia w uznawanych za wa!-ne aspektach !ycia spo eczwa!-nego (Gore, Figueiredo, 2003). Do czynników takich nale!$ na przyk ad ograniczone za-soby materialne i spo eczne, w tym m.in. ubóstwo czy problemy zdrowotne. DeÞ nicja znalaz a odzwierciedlenie w Narodowej strategii integracji spo ecznej (NSIS) dla Polski, przyj#tej przez zespó zadaniowy ds. reintegracji spo ecznej (Budzia owska, 2010). W zaktualizowanej wersji NSIS wyró!niono grupy podatne na wykluczenie oraz grupy powa!nie zagro!one wykluczeniem spo ecz-nym. Grupy podatne na wykluczenie spo eczne to przede wszystkim dzieci i m odzie! ze %rodowisk zaniedbanych, dzieci wychowuj$ce si# poza rodzin$, oÞ ary patologii !y-cia spo ecznego i osoby maj$ce bardzo trudne warunki mieszkaniowe. W kategorii grup powa!nie zagro!onych wykluczeniem dwa pierwsze miejsca zajmuj$ dzieci i m odzie! wypadaj$ce z systemu szkolnego oraz osoby trwale bezrobotne. Wykluczenie spo eczne opisano jako sytuacj# braku lub ograniczonych mo!liwo%ci uczestnic-twa, wp ywania i korzystania z podstawowych zasobów spo ecznych i ekonomicznych, które powinny by& do-st#pne dla wszystkich (Fr$ckiewicz, 2005). Predyktorami zagro!enia wykluczeniem spo ecznym s$ mi#dzy in-nymi ubóstwo, bezrobocie oraz alkoholizm. Wed ug bada" przeprowadzonych w 2007 roku przez Research International Pentor (www.warto.eu) stanowi$ one g ów-ne czynniki ryzyka w polskiej populacji.

Ryzyko wykluczenia spo ecznego znacz$co wzrasta w przypadku kumulowania si# czynników zagro!enia

(Kiselbach, 2003). Osoby zagro!one wykluczeniem ecznym maj$ mniejsze mo!liwo%ci ekonomiczne, eduka-cyjne i wypoczynku, s$ bardziej nara!one na spo eczne napi#tnowanie, a tak!e na skutki kryzysów i spo ecz-nych trudno%ci, na przyk ad zwi$zaecz-nych z macierzy"-stwem, chorob$ czy niepe nosprawno%ci$ (Mahler, 1993; Szarfenberg, 2007). Wykluczenie spo eczne i zwi$zana z nim obni!ona jako%& !ycia wp ywaj$ na pogorszenie zdrowia, dobrostanu psychicznego, zmian# %rodowiska !ycia oraz mo!e nasila& zachowania przest#pcze (Levitas i in., 2007).

W literaturze psychologicznej, w grupie osób najbar-dziej zagro!onych wykluczeniem spo ecznym na pierw-szym miejscu wymienia si# dzieci i m odzie! pochodz$ce ze %rodowisk zaniedbanych lub wychowuj$ce si# poza rodzin$ (Krzyszkowski, 2005). Jako czynnik zagro!enia wykluczeniem wskazywane jest samotne rodzicielstwo (Kuziak, 2006). Rodziny dysfunkcjonalne, powa!nie skonß iktowane, a przez to niezdolne do zaspokajania potrzeb cz onków rodziny, które nie spe niaj$ oczeki-wa" spo ecznych, tak!e s$ spostrzegane jako generuj$ce problemy sprzyjaj$ce wykluczeniu spo ecznemu (Janke, 2006). Zdaniem Budzia owskiej (2010), m odzie! zagro-!ona wykluczeniem w zasadzie znajduje si# ju! na margi-nesie !ycia spo ecznego jako outsiderzy, osoby niechcia-ne i pomijaniechcia-ne.

Poczucie wykluczenia jest uto!samiane z deprywacj$ potrzeby poczucia przynale!no%ci. Cz owiek zagro!ony wykluczeniem ma bowiem %wiadomo%& ryzyka utraty kontaktów interpersonalnych, wzrasta w nim poczucie samotno%ci i izolacji, które z kolei doprowadza do utraty poczucia bezpiecze"stwa (Krzesi"ska-*ach, 2006). Osoby zagro!one wykluczeniem z regu y nie posiadaj$ sieci wsparcia, która by aby pomocna w trudnych sytuacjach !yciowych. Do utraty poczucia przynale!no%ci dochodzi tak!e w sytuacjach zwi#kszenia dystansu psychicznego mi#dzy rodzicami a dzie&mi, zmniejszenia interakcji emo-cjonalnych w rodzinie, podobnie jak bezstresowego wy-chowania, które zmniejsza kontrol# rodziców nad dzie&mi (Janke, 2006). Ka!dy przekaz, okre%lany jako defaworyza-cja, maj$cy na celu wprowadzenie niekorzystnych zmian w obr#bie spo ecznej samo%wiadomo%ci jednostki (np. zwi$zany z deprecjonowaniem jej zdolno%ci czy kompe-tencji), mo!e obni!a& szanse nastolatka na pe noprawne funkcjonowanie w grupie i wp ywa& na pogorszenie re-lacji spo ecznych. Tym samym mo!e prowadzi& do takich negatywnych konsekwencji, jak obni!enie poczucia w as-nej warto%ci, samooceny i samoakceptacji (Zbonikowski, 2010), a tak!e wzrostu zachowa" agresywnych i prze-st#pczych oraz ryzykownych zachowa" seksualnych (Budzia owska, 2010; Wilczy"ska-Kwiatek, 2009).

Z

Gniew jest jedn$ z reakcji emocjonalnych, która poja-wia si#, gdy zostaje zaburzone poczucie bezpiecze"stwa, wzrasta poczucie bycia niezrozumianym przez innych, w sytuacji braku zaspokojenia potrzeb lub gdy narasta poczucie krzywdy. W poznawczym neoasocjacjonistycz-nym modelu frustracja–gniew–agresja, Berkowitz (1989) wskaza , i! gniew mo!e by& elementem po%rednicz$cym mi#dzy frustracj$ a agresj$. Gniew wywo any frustracj$ mo!e podwy!sza& gotowo%& do zachowa" agresywnych, a w sytuacji nawyku – do reagowania agresj$. O rzeczy-wistym pojawieniu si# reakcji agresywnej decyduj$ na-silenie gniewu oraz si a bod)ców sygna owych w danej sytuacji (Berkowitz, 1989).

Zillmann (1979) w swoim modelu transferu pobudzenia podkre%la, !e nasilenie doznawanego gniewu jest funk-cj$ si y pobudzenia Þ zjologicznego generowanego przez wydarzenie awersyjne oraz sposobu, w jaki nast#pnie pobudzenie jest wyja%niane i oceniane przez jednostk#. Lazarus (1991) podziela podej%cie poznawcze w ocenie i interpretacji zdarze" potencjalnie wywo uj$cych gniew. Stoi na stanowisku, !e gniew wzrasta, gdy za doznane krzywdy obwiniamy inn$ osob#, oceniaj$c jej dzia ania jako intencjonalne. Niektórzy autorzy twierdz$, !e nie musimy przypisywa& komu% odpowiedzialno%ci, !eby zareagowa& gniewem (Graham i in., 1992, za: +osiak, 2007). Zdaniem Steina i Levine’a (1990) frustracja jest wystarczaj$ca do wywo ania gniewu. Konsekwencj$ fru-stracji wobec spo ecznych problemów, takich jak bieda i bezrobocie mo!e by& reagowanie agresj$ (Pospiszyl, 2008). Wielowymiarowa deprywacja, a zw aszcza in-terpersonalne odrzucenie mo!e tak!e skutkowa& agresj$ (Stillman i in., 2009).

Sternberg (1999) uwa!a, !e gniewu do%wiadczamy, gdy d$!enie do celu nie mo!e zosta& zrealizowane. Wyniki ba-da" sugeruj$, !e gniewne reakcje s$ zazwyczaj kierowane na osoby bliskie. Frustracja, która pojawia si#, gdy jed-nostka nie mo!e osi$gn$& upragnionego celu (Paw owska, Jundzi , 2000), cz#sto budzi gniew, rozgoryczenie i ten-dencje agresywne u dzieci (Ranschburg, 1993). Wed ug Ogi"skiej-Bulik i Juczy"skiego (2001), gniew ukierunko-wany na zewn$trz jest zwi$zany z agresj$ Þ zyczn$ i s ow-n$, a gniew ukierunkowany do wewn$trz z t umieniem i kontrol$ emocji gniewu.

Roz adowanie gniewu poprzez agresj# niekoniecznie prowadzi do poczucia katharsis. Jedno z bada" autor-stwa Verony i Sullivan (2008) pokazuje, !e w perspek-tywie d ugoterminowej ten sposób roz adowania napi#-cia emocjonalnego mo!e bardziej utrwala& reagowanie

zachowaniami agresywnymi ni! je niwelowa&. Wielu autorów pokazuje zwi$zek mi#dzy poczuciem zagro!e-nia wykluczeniem spo ecznym a reagowaniem z o%ci$ i agresj$. W jednym z bada" prowadzonych przez Twenge i wspó pracowników (Twenge i in., 2002), osoby, które nie zosta y wybrane do spo ecznych interakcji w przy-sz o%ci, prezentowa y kilkakrotnie wi#cej negatywnych emocji (33) ni! pozytywnych (8). W%ród negatywnych emocji a! siedem okre%le" dotyczy o gniewu (Twenge i in., 2002).

Gniew jest reakcj$ emocjonaln$, której ekspresja jest zwykle negatywnie odbierana przez spo ecze"stwo (+osiak, 2007). Semmelroth (2010) dzieli gniew na gniewne uczucia i my%li (na przyk ad: irytacja, uraza czy planowanie zemsty) i na gniewne zachowania (na przy-k ad: wyraz twarzy, gniewne s owa, gesty, zachowania). Gniewne my%li przygotowuj$ do wprowadzenia gniew-nych zachowa". Trudno%ci z regulacj$ i w a%ciwym wyra-!aniem gniewu wp ywaj$ zwrotnie na interakcje i relacje spo eczne. Dzieci, które nie potraÞ $ radzi& sobie ze swoim gniewem, s$ mniej lubiane przez rówie%ników i prezen-tuj$ mniejsze umiej#tno%ci spo eczne (Lewis, Haviland--Jones, 2000). Nasilona negatywna emocjonalno%& i trud-no%ci z regulowaniem emocji mog$ wp ywa& na gorsze funkcjonowanie spo eczne. Badania Cassidy’ego, Par-ke’a, Butskovsky’ego i Braungarta (1992) wykaza y, !e dzieci odrzucane s$ postrzegane przez rówie%ników jako bardziej sk onne do gniewu w sytuacji konß iktowej.

Inne badania, przeprowadzone w grupie 186 dzieci w wieku od 11 do 13 lat, pokaza y, !e regulacja emocji odbywa si# za po%rednictwem poznawczej oceny wyda-rze". Negatywna ocena poznawcza sytuacji lub wyolbrzy-mianie jej znaczenia jako niesprzyjaj$cej (katastroÞ zowa-nie) przyczynia o si# do wzrostu negatywnych emocji u m odzie!y. W przypadku pozytywnej oceny zdarzenia lub uruchomienia strategii odseparowania si# lub unikania my%lenia o danej sytuacji jako zagra!aj$cej wykluczeniem zaobserwowano obecno%& emocji pozytywnych i neutral-nych (Reijntjes, Dekovic, Vermande, Telch, 2008).

U dzieci, które przejawia y niski poziom negatywnej emocjonalno%ci, stwierdzono wysoki poziom funkcjo-nowania spo ecznego. Trudno%ci w kontaktach z rówie-%nikami powodowa y ograniczone szanse dziecka na na-uczenie si# radzenia sobie z gniewem. Natomiast deÞ cyty w zakresie regulacji gniewu sprzyja y przynale!no%ci do grupy ryzyka zwi$zanego z problemami behawioralnymi (Eisenberg i in., 1997).

W %wietle licznych bada", zagro!enie wykluczeniem spo ecznym oraz sytuacje zwi$zane z deprywacj$ potrze-by przynale!no%ci powoduj$ wzrost agresji. Ameryka"ski

m odzie!y (2001), wykaza , !e spo eczne wykluczenie (zoperacjonalizowane jako „s abe wi#zi spo eczne”) by o najsilniejszym predyktorem przemocy w%ród nastolat-ków, o du!o wi#kszej sile wp ywu ni! przynale!no%& do gangu, ubóstwo czy narkomania. Garbarino (1999) wyja-%nia, !e m odzie! reaguje na wykluczenie spo eczne swo-istym rodzajem depresji atypowej, przejawiaj$cej si# nie tyle uczuciami smutku, ile sk onno%ciami do zachowa" destrukcyjnych i agresywnych.

Autorzy eksperymentalnych bada" nad wyklucze-niem spo ecznym potwierdzili, !e agresja wyst#puje na wy so kim poziomie zw aszcza w%ród osób, które s$ od-rzucane lub pomijane (Twenge i in., 2001). Zachowania agre sywne s$ opisywane jako mechanizm zwalczania poczucia wykluczenia (Williams, 2007) przez odwet na osobach b#d$cych bezpo%rednio )ród em wykluczenia (Leary, Kowalski, Smith, Philips, 2003), ale tak!e jako przejaw ogólnego wzrostu wrogo%ci, z o%ci i gniewu wo-bec innych ludzi (Buckley, Winkel, Leary, 2004; Leary, Twenge, Quinlivan, 2006).

Ostatnie kilkadziesi$t lat bada" pokaza o, !e wzrost liczby zachowa" agresywnych i przest#pczych jest ade-kwatny do liczby rozwodów, !ycia w samotno%ci i innych zjawisk zwi$zanych z dekonstrukcj$ wi#zi spo ecznych (Twenge i in., 2001).

E

Empatia jest ró!nie rozumiana. Ickes (1997) spostrze-ga empati# wy $cznie jako proces poznawczy. Wed ug Davisa (1994), empatia obejmuje zarówno afekt, jak i podstawowe procesy poznawcze. Eisenberg (2005), po-dzielaj$c powy!sze rozumienie, uznaje, i! empatia obej-muje zarówno poznawcze spostrzeganie i rozumienie sta-nu emocjonalnego innej osoby, jak i sk adniki afektywne. Podobnie Cohen i Strayer (1996) deÞ niuj$ empati# jako proces obejmuj$cy afekt i procesy poznawcze. Wed ug autorów, empatia to umiej#tno%& zrozumienia i uczestni-czenia w stanie emocjonalnym innej osoby. Empatia rozu-miana jako rozpoznawanie emocji jest wskazywana jako jeden z wymiarów inteligencji emocjonalnej (Goleman, 1977; Mayer, Salovey, 1999; Wojciszke, Doli"ski, 2008).

W badaniach eksperymentalnych stwierdzono, !e em-patia i zwi$zane z ni$ zachowania prospo eczne s$ znacz-nie bardziej ograniczone u osób, które do%wiadczaj$ wy-kluczenia spo ecznego. Badanie Twenge i wspó pracow-ników (Twenge, Ciarocco, Baumeister, DeWall, Bartels, 2007) pokaza o, i! wykluczenie spo eczne prowadzi do silnego spadku liczby zachowa" prospo ecznych, w tym ogranicza udzielanie wsparcia Þ nansowego czy pomocy i wspó pracy. Oceniono, !e spo%ród osób zagro!onych samotn$ przysz o%ci$ jedynie 20% podejmowa o si#

wolontariatu w porównaniu do grupy niezagro!onej po-wy!szym wykluczeniem, natomiast 90% spo%ród osób niezagro!onych deklarowa o wspó prac#.

Badacze sugeruj$, !e brak empatii, jaki cz#sto wy-st#puje w zwi$zku z wykluczeniem spo ecznym, jest skutkiem konieczno%ci radzenia sobie z bolesnym do-%wiadczeniem. Cz owiek staje si# wówczas odporny za-równo na psychiczne, jak i na Þ zyczne odczuwanie bólu. Eisenberger i wspó pracownicy (2003) potwierdzili przy u!yciu rezonansu magnetycznego (fMRI), !e wyklucze-nie spo eczne i ból Þ zyczny aktywuj$ te same struktury w mózgu. Wyniki badania DeWalla i Baumeistera wska-zuj$ na to, !e sposobem radzenia sobie z bólem jest po-padanie w stan emocjonalnego odr#twienia. Osoby, które poddawano wykluczeniu, wykazywa y wi#ksz$ toleran-cj# na Þ zyczny ból oraz ot#pienie emocjonalne w postaci obni!onej umiej#tno%ci do odczuwania empatii (DeWall, Baumeister, 2006).

Zwi$zek mi#dzy wykluczeniem spo ecznym a reduk-cj$ zachowa" prospo ecznych odnotowano tak!e w ba-daniach z udzia em dzieci (Gest, Graham-Bermann, Hartup, 2001). Badanie Kaukiainen i wspó pracowni-ków (Kaukiainen, Björkqvist, Österman, Lagerspetz, Niskanen, 1995) wykaza o, !e wzrost inteligencji ecznej u dzieci powy!ej 11. roku !ycia jest pozytywnie powi$zany z nabyciem umiej#tno%ci odczuwania empatii, a negatywnie zwi$zany z agresj$. Negatywna korelacja pomi#dzy empati$ i agresj$ zosta a potwierdzona tak!e w innych badaniach, w grupie dzieci i m odzie!y (Asher, Coie, 1990; Gest i in., 2001; Wentzel, McNamara, 1999).

Szczególny rodzaj empatycznego wspó odczuwania w sytuacjach obserwowanego odrzucenia innych odno-towano w badaniach prowadzonych z udzia em nauczy-cieli. Badacze oceniali sposób, w jaki reaguj$ osoby b#-d$ce %wiadkami emocjonalnego prze%ladowania innych. Wyniki pozwoli y wnioskowa&, !e nauczyciele, którzy do%wiadczyli wcze%niej bólu, potraÞ li realnie oszacowa& rozmiar odczuwanego przez innych cierpienia w porów-naniu z osobami, które nie mia y takich do%wiadcze" (Nordgren, Banas, MacDonald, 2011).

H

Badanie mia o na celu weryÞ kacj# g ównej hipotezy, zgodnie z któr$ m odzie! cechuj$ca si# wysokim wska)-nikiem zagro!enia wykluczeniem spo ecznym ró!ni si# pod wzgl#dem empatii oraz nasilenia i ukierunkowania gniewu od m odzie!y z niskim wska)nikiem zagro!enia wykluczeniem spo ecznym. Mimo !e literatura przedmio-tu wydaje si# sugerowa& kierunkowy charakter hipotez (osoby zagro!one wykluczeniem spo ecznym wykazuj$ deÞ cyt empatii), to jednak z uwagi na wielowymiarowy

czy raczej wieloczynnikowy charakter empatii przyta-czane wyniki bada" nie pozwalaj$, zdaniem autorek, na przeprowadzenie spójnej metaanalizy. Bowiem czy w ka!dym aspekcie empatii osoby zagro!one wyklucze-niem spo ecznym b#d$ wykazywa& deÞ cyt w stosunku do grupy niezagro!onej? Trudno postawi& jednoznaczn$ hi-potez# badawcz$, nie nara!aj$c si# na „b $d III rodzaju” przy weryÞ kacji hipotez statystycznych (Kimball, 1957). Dlatego zdecydowano si# postawi& hipotez# bezkierun-kow$ dotycz$c$ empatii (hipoteza 1) oraz dwie hipotezy kierunkowe (hipoteza 2 i 3) dotycz$ce gniewu:

Hipoteza 1: M odzie! silniej zagro!ona wykluczeniem spo ecznym ró!ni si# poziomem empatii od m odzie!y s abiej zagro!onej wykluczeniem.

Hipoteza 2: M odzie! silniej zagro!ona wykluczeniem spo ecznym wykazuje wy!szy poziom gniewu kierowa-nego na zewn$trz ni! m odzie! s abiej zagro!ona wyklu-czeniem.

Hipoteza 3: M odzie! silniej zagro!ona wykluczeniem spo ecznym wykazuje ni!szy poziom gniewu kierowane-go do wewn$trz ni! m odzie! s abiej zagro!ona wyklu-czeniem.

M

Osoby badane

Badanie zosta o przeprowadzone w%ród nastolatków ze szkó podstawowych oraz gimnazjalnych, którzy zg osili si# do poradni psychologiczno-pedagogicznej ze wzgl#du na trudno%ci szkolne, problemy emocjonalne i/lub wy-chowawcze. Wzi# o w nim udzia 70 losowo wybranych osób w wieku od 11 do 17 lat (wiek: M = 14,1; SD = 1,34), w tym 44 dziewcz#ta i 26 ch opców, którzy wyrazili zgo-d# na udzia w badaniu.

Rodzice osób badanych, a tak!e osoby badane podpi-sali zgod# na udzia w badaniach oraz zostali poinformo-wani, i! przeprowadzane badanie jest anonimowe, a jego wyniki b#d$ s u!y& celom naukowym.

Narz"dzia

Pomiar empatii. Poziom empatii zosta zbadany z wy-korzystaniem dwóch kwestionariuszy: Kwestionariusza

in te ligencji emocjonalnej (INTE) oraz Interpersonal Re-acti vity Index (IRI).

Kwestionariusz inteligencji emocjonalnej (INTE) zosta

stworzony przez Schutte, Malouffa, Hall, Haggerty’ego, Coopera, Goldena i Dornheima (1998). Autorkami pol-skiej adaptacji s$ Anna Ciechanowicz, Aleksandra Jaworowska i Anna Matczak (2008). INTE s u!y do po-miaru inteligencji emocjonalnej. Kwestionariusz INTE sk ada si# z 33 pozycji, które maj$ charakter stwierdze". Ich prawdziwo%& w stosunku do w asnej osoby badany

ocenia na pi#ciostopniowej skali (od 1 – zdecydowanie nie

zgadzam si$ do 5 – zdecydowanie zgadzam si$). Oprócz

wyniku ogólnego mo!na uzyska& dwa osobne wyniki czynnikowe. Czynnik I to zdolno%& do wykorzystywania emocji w celu wspomagania my%lenia i dzia ania, czyn-nik II to zdolno%& do rozpoznawania emocji. Zgodno%& wewn#trzna kwestionariusza INTE jest zadowalaj$ca. Wspó czynniki % Cronbacha dla prób normalizacyjnych zawieraj$ si# w granicach 0,82–0,91. Zewn#trzn$ trafno%& sprawdzono, odnosz$c wyniki kwestionariusza INTE do wyników kwestionariusza DINEMO, PKIE oraz SIE-T (Ciechanowicz i in., 2008).

Interpersonal Reactivity Index (IRI). Autorem

kwestio-nariusza jest Mark H. Davis (1980). Kwestionariusz jest przeznaczony do badania poziomu empatii. Pozyskano go wprost od autora i uzyskano zgod# na jego wykorzystanie bezpo%rednio przed rozpocz#ciem bada". Kwestionariusz sk ada si# z 28 twierdze", które badana osoba ma oceni& na podstawie 5-stopniowej skali Likerta (0 – nie opisuje

mnie dobrze, 4 – opisuje mnie bardzo dobrze). Za pomoc$

kwestionariusza mo!liwe jest opisanie empatii w obr#bie czterech podskal (siedem pozycji w ka!dej podskali): Skala 1 Perspective Taking/PT – przyjmowanie perspek-tywy/PP – ocenia zdolno%& do spontanicznego przyjmo-wania psychologicznego punktu widzenia innych w !yciu codziennym.

Skala 2 Fantasy/F –fantazja/F – ocenia zdolno%& do ro-zumienia emocji postaci Þ kcyjnych, wyobra!ania sobie siebie w uczuciach i zachowaniach bohaterów np. Þ lmo-wych.

Skala 3 Empathic Concern/EC – empatyczna troska/ET ocenia zdolno%& do%wiadczania uczu& ciep a, sympatii i wspó czucia osobom b#d$cym pod wp ywem negatyw-nych zdarze".

Skala 4 Personal Distress/PD – osobista przykro%&/OP – ocenia zdolno%& do%wiadczania uczu& zwi$zanych z przykro%ci$ (dyskomfortem) lub/i l#kiem w konfronta-cji z cierpieniem i negatywnymi emocjami innych.

IRI w oryginalnej wersji j#zykowej ma wysok$ trafno%& i rzetelno%&. Rzetelno%& kwestionariusza zosta a ocenio-na ocenio-na podstawie wspó czynnika zgodno%ci wewn#trznej

% Cronbacha. Wyniki te prezentuj$ si# nast#puj$co: skala

fantazja: m#!czy)ni – % = 0,78; kobiety – % = 0,75; skala przej#cie perspektywy: m#!czy)ni – % = 0,75; kobiety –

% = 0,78; skala empatyczna troska: m#!czy)ni – % = 0,72;

kobiety – % = 0,70; skala osobista przykro%&: m#!czy)ni – % = 0,78; kobiety – % = 0,78 (Davis, 1980).

Dla podskal obu narz#dzi obliczono macierz korelacji. Podskale INTE, jak mo!na by o oczekiwa& (Ciechanowicz i in., 2008), s$ ze sob$ silnie skorelowane: r = 0,662. Dla niniejszego badania jednak bardziej interesuj$ce od

interkorelacji okaza y si# wspó zale!no%ci mi#dzy pod-skalami INTE a podpod-skalami IRI. W tym obszarze zazna-czy y si# dwie prawid owo%ci. Odnotowano, !e podskale IRI przyjmowanie perspektywy oraz empatyczna troska istotnie, mimo !e s abo, koreluj$ z obiema skalami INTE – na poziomie r , 0,4 (dok adnie w zakresie 0,386–0,421). Pozosta e podskale IRI – fantazja i osobista przykro%& s$ ze sob$ skorelowane (r = 0,357), a oprócz tego nie wy-kazuj$ !adnych istotnych wspó zale!no%ci z jak$kolwiek z pozosta ych skal IRI, jak i INTE. Aby nieco wyostrzy& obraz tych zale!no%ci przeprowadzono analiz# g ównych sk adowych (z rotacj$ VARIMAX), w której liczba (2) sk adowych zosta a ustalona statystycznie (& > 1). Wyniki prezentuje tabela 1. Jak pokazuj$ wyniki oblicze", mo!-na wyodr#bni& dwa niezale!ne od siebie czynniki. Jeden tworz$ skale INTE i podskale IRI: przyjmowanie per-spektywy oraz empatyczna troska, drugi czynnik to pod-skale IRI – fantazja i osobista przykro%&. Mo!na zatem oczekiwa&, !e istotno%& ró!nic b#dzie uk ada& si# odpo-wiednio do uzyskanych czynników.

Rzetelno%& polskiej wersji kwestionariusza IRI a w obecnym badaniu wst#pnie oceniona na podstawie wspó czynnika zgodno%ci wewn#trznej % Cronbacha (wspó czynnik obliczono $cznie dla obu p ci). Uzyskano nast#puj$ce wyniki w poszczególnych skalach: wynik ogólny % = 0,818; osobista przykro%& % = 0,571; przyj-mowanie perspektywy % = 0,376; empatyczna troska

% = 0,552; fantazja: % = 0,545.

Pomiar gniewu. Do pomiaru nasilenia i kierunku gnie-wu wykorzystano skal# ekspresji gniegnie-wu (SEG) skonstru-owan$ przez Nin# Ogi"sk$-Bulik i Zygfryda Juczy"skiego

(2001). Skala zawiera 20 stwierdze" (10 dla ka!dej pod-skali) i s u!y do pomiaru sposobu wyra!ania gniewu u dzieci i m odzie!y. Skala oceny wyników uzyskanych na skali SEG – gniew ukierunkowany na zewn$trz i SEG – gniew ukierunkowany do wewn$trz dokonuje si# po przekszta ceniu wyników surowych na jednostki standa-ryzowane w skali stenowej. Wspó czynnik % Cronbacha mie%ci si# w granicach od 0,73 do 0,83 dla gniewu kiero-wanego na zewn$trz i od 0,67 do 0,84 dla gniewu ukierun-kowanego do wewn$trz (dla poszczególnych grup wieko-wych od 11 do 17 lat). Do opisu ró!nic mi#dzy osobami z wysokim i z niskim wska)nikiem zagro!enia wyklucze-niem spo ecznym u!yto wyników surowych.

Skala s u!y do pomiaru gniewu, który odnosi si# do ogólnych sytuacji oraz reakcji zazwyczaj przejawianych. Gniew jest uto!samiany z zachowaniami wrogimi i agre-sywnymi, ale tak!e z formami zachowa" akceptowanych spo ecznie. Wyniki analiz (Ogi"ska-Bulik, 1998, za: Juczy"ski, 2001) wskazuj$, !e im silniejsza tendencja do ujawniania gniewu (gniew ukierunkowany na zewn$trz), tym wi#ksza sk onno%& do zachowa" agresywnych (m.in. napastliwo%& Þ zyczna, s owna) oraz tym wi#ksze nega-tywizm i dra!liwo%&. Korelacje przeprowadzone mi#-dzy wynikami na skali SEG – gniew ukierunkowany do wewn$trz (odpowiada reakcji kontrolowania i t umienia gniewu) – a tendencj$ do zachowa" agresywnych (takimi jak napastliwo%& Þ zyczna, s owna) by y ujemne.

Pomiar wska#nika zagro$enia wykluczeniem spo-%ecznym. Pomiaru poziomu zagro!enia wykluczeniem spo ecznym dokonano za pomoc$ ankiety Wska'nik

za-gro#enia wykluczeniem spo ecznym (WZWS).

Tabela 1

Wyniki analizy g ównych sk adowych* podskal INTE i IRI

Narz dzie Nazwa podskali !adunki czynnikowe

!

INTE Zdolno"# do rozpoznawania emocji 0,832

Wykorzystywanie emocji w celu wspomagania my"lenia i dzia$ania 0,823

IRI Przyjmowanie perspektywy 0,698

Empatyczna troska 0,679

Fantazja 0,821

Osobista przykro"# 0,811

Wariancja wyja"niona 39,0% 22,9%

* Rotacja VARIMAX; liczba sk adowych wg kryterium & > 1. Nie zamieszczono adunków - 0,2 na pozosta ych czynnikach. .ród o: opracowanie w asne.

Pierwotna posta& ankiety zawiera a 60 pyta", uwzgl#d-niaj$cych 12 czynników zagro!enia wykluczeniem ecznym, na które badani udzielali odpowiedzi „tak” lub „nie”.

Czynniki sk adaj$ce si# na wska)nik zagro!enia wy-kluczeniem spo ecznym wyodr#bniono w oparciu o przy-j#t$ deÞ nicj# zagro!enia wykluczeniem spo ecznym. Wyró!niono w%ród nich: bezrobocie opiekuna/rodzica, ubóstwo, brak dost#pu do dodatkowych zaj#&/us ug zwi$-zanych z kultur$ i sztuk$, u!ywanie alkoholu, palenie papierosów, wizyty policji w domu rodzinnym, wagaro-wanie, niepe nosprawno%& Þ zyczn$ i/lub psychiczn$ lub uci$!liw$ chorob#, konß ikty w domu, rozwód rodziców, konß ikty w szkole, konß ikty z rówie%nikami.

Na ka!dy czynnik sk ada o si# od 2 do 7 pyta". W osta-tecznym wariancie, po badaniach pilota!owych, do an-kiety WZWS w $czono po jednym pytaniu dla ka!dego z dwunastu czynników.

Ostatecznie zakres teoretyczny mo!liwych punktów WZWS wynosi od 0 (brak wyst#powania czynników zagro!enia wykluczeniem) do 12 (obecno%& wszystkich czynników zagro!enia wykluczeniem spo ecznym).

Wst#pna ocena w asno%ci psychometrycznych WZWS zosta a przeprowadzona na 63 osobach, w grupie 20 ch opców i 43 dziewczyn, w wieku od 13 do 17 lat (M = 16,97). Rzetelno%& narz#dzia ustalono na podsta-wie wspó czynnika zgodno%ci wewn#trznej % Cronbacha (% = 0,612).

Trafno%& kryterialn$ WZWS oceniono na podsta-wie porównania wyników WZWS z ocen$ s#dziów

kompetentnych (trzech psychologów i dwóch pedagogów oceniaj$cych stopie" zagro!enia wykluczeniem spo ecz-nym na 6-stopniowej skali Likerta).

Uzyskano wysoki wspó czynnik korelacji (wspó czyn-nik korelacji Pearsona r = 0,838; p < 0,01) mi#dzy %red-ni$ miar$ oceny s#dziów kompetentnych a wska)nikiem zagro!enia wykluczeniem spo ecznym WZWS, co wska-zuje na wysok$ trafno%& WZWS jako narz#dzia pomiaru zagro!enia wykluczeniem spo ecznym.

W

Wyniki pomiaru za pomoc$ WZWS zagro!enia wyklu-czeniem spo ecznym zosta y zdychotomizowane w punk-cie mediany, tj. uczestnicy badania (N = 70) zostali po-dzieleni na dwie grupy na podstawie warto%ci mediany (Mdn = 5) WZWS. Osoby ze wska)nikiem zagro!enia nie wi#kszym ni! 5 zosta y okre%lone jako grupa z ni-skim wska)nikiem zagro!enia, natomiast osoby, których wska)nik zagro!enia wynosi wi#cej ni! 5 (6–12), zosta y okre%lone jako grupa z wysokim wska)nikiem zagro!e-nia. 'redni wska)nik zagro!enia w badanej grupie wyno-si M = 5,4 z odchyleniem SD = 2,29.

Aby zweryÞ kowa& hipotezy, wykorzystano test t-Stu-denta dla grup niezale!nych. Porównane zosta y %rednie wyniki poziomu empatii (wg. INTE i IRI) i nasilenia odczuwanego gniewu w grupach z niskim i z wysokim wska)nikiem zagro!enia wykluczeniem spo ecznym.

Przed przeprowadzeniem testu t-Studenta sprawdzono za pomoc$ testu Shapiro-Wilk za o!enie o normalno%ci rozk adu. Potwierdzi on (na poziomie p > 0,10) rozk ad Tabela 2

Porównanie grup z wysokim i niskim WZWS pod wzgl$dem wyników w podskalach IRI, INTE oraz SEG (test t-Studenta)

Niski WZWS (n = 39) Wysoki WZWS (n = 31) test t-Studenta (df = 68*) Wielko"# efektu M SD M SD t p d Cohena r Cohena

Wykorzystywanie emocji w celu wspomagania my"leniu (INTE)

062,11 07,69 062,03 07,04 00,05 < 0,96 0,01 0,00

Zdolno"# do rozpoznawania emocji (INTE) 042,20 05,47 041,60 05,36 00,46 < 0,64 0,11 0,05

Ogólny wynik w INTE 119,80 13,23 117,86 13,32 00,61 < 0,55 0,15 0,07

Empatyczna troska (IRI) 016,24 03,94 016,21 04,28 00,03 < 0,97 0,01 0,00

Przej cie perspektywy (IRI) 016,30 04,30 015,76 03,59 00,56 < 0,58 0,14 0,07 Osobista przykro"# (IRI) 012,99 04,21 015,82 03,28 –3,07 < 0,01 0,75 0,35

Fantazja (IRI) 014,25 05,57 017,71 04,94 –2,72 < 0,01 0,66 0,31

Gniew ukierunkowany na zewn%trz (SEG) 026,63 08,78 031,70 06,36 –2,70 < 0,01 0,66 0,31 Gniew ukierunkowany do wewn%trz (SEG) 030,78 07,89 027,48 05,36 02,07 < 0,05 0,49 0,24 * W przypadku analizy zmiennej gniew ukierunkowany do wewn$trz (SEG) df = 66,53.

normalny wyników wszystkich zmiennych poddanych analizie.

Za o!enie homogeniczno%ci wariancji sprawdzono te-stem Levene’a. Tylko w przypadku wyniku SEG – gniew ukierunkowany do wewn$trz nie potwierdzono homoge-niczno%ci wariancji. W przypadku testu dla tej zmiennej wprowadzono korekt# ze wzgl#du na brak spe nienia tego za o!enia (korekta warto%ci stopni swobody – patrz ta-bela 2).

Wyniki testu (statystyki opisowe, warto%ci t, prawdopo-dobie"stwa oraz wielko%ci efektu) przedstawia tabela 2.

Na podstawie danych zaprezentowanych w tabeli 2 mo!na stwierdzi&, !e osoby z wysokim wska)nikiem za-gro!enia wykluczeniem spo ecznym wykazuj$ wy!szy %redni poziom w warto%ciach podskal IRI – osobista przy-kro%& i fantazja, w skali gniewu ukierunkowanego na ze-wn$trz oraz ni!szy poziom w skali gniewu kierowanego do wewn$trz. W przypadku pozosta ych analizowanych zmiennych nie uzyskano istotnych statystycznie ró!nic nawet w kategoriach tendencji (p < 0,1). Wska)nik wiel-ko%ci efektu d i r-Cohena w przypadku istotnych ró!nic kszta tuje si# na poziomie efektów przeci#tnych, z wy-j$tkiem zmiennej gniew ukierunkowany do wewn$trz, w przypadku której efekt nale!y okre%li& jako s aby (por. Cohen, 1992).

Podsumowuj$c: uzyskane wyniki analizy statystycz-nej potwierdzaj$ hipotezy 2 i 3. W przypadku hipotezy 1 w zakresie pierwszego czynnika empatii nie wykaza-no !adnych istotnych ró!nic w analizowanych grupach. Natomiast w przypadku zmiennych czynnika 2 test wy-kaza istotne ró!nice, ale w kierunku, który jest pewnym zaskoczeniem dla badaczy (patrz: adunki czynnikowe – tabela 1). Zaprezentowane efekty pokazuj$ bowiem, !e w przypadku czynnika, na który sk adaj$ si# wyniki w podskalach IRI: osobista przykro%& i fantazja mo!emy mówi& o istotnie wy!szym poziomie empatii u osób sil-niej zagro!onych wykluczeniem spo ecznym.

D

Wyniki przeprowadzonego badania pokaza y istotne z punktu widzenia dzia a" praktycznych ró!nice w spsobie wyra!ania gniewu oraz poziomie empatii u m o-dzie!y korzystaj$cej z pomocy poradni psychologiczno--pedagogicznej. W badaniach, w których wzi# o udzia 70 osób, wyró!niono dwie grupy m odzie!y: w wysokim i niskim stopniu zagro!one wykluczeniem spo ecznym. Uzyskane wyniki nie potwierdzi y ró!nic mi#dzy %redni-mi poziomu empatii w obu grupach w zakresie skal INTE oraz podskal IRI: przyjmowanie perspektywy i empa-tyczna troska. Wykazano natomiast istotne ró!nice w za-kresie empatii dotycz$cej podskal: osobista przykro%&

i fantazja w kwestionariuszu empatii IRI autorstwa Marka H. Davisa. Wyniki pokaza y tak!e, !e m odzie!, która jest w wysokim stopniu zagro!ona wykluczeniem spo ecz-nym, przejawia zdecydowanie wy!sze nasilenie gniewu ukierunkowanego na zewn$trz. Ten rodzaj gniewu mo!e by& zwi$zany ze sk onno%ci$ do reagowania agresj$ Þ -zyczn$ i s own$. Uzyskany w badaniach s abszy efekt, lecz wci$! istotny statystycznie, potwierdzi , !e m odzie! w mniejszym stopniu zagro!ona wykluczeniem spo ecz-nym przejawia wy!sze nasilenie gniewu ukierunkowane-go do wewn$trz ni! grupa bardziej zagro!ona. Wynik ten wskazuje na mniejsze umiej#tno%ci grupy silniej zagro-!onej wykluczeniem w obszarze kontroli emocji gniewu (Ogi"ska-Bulik, Juczy"ski, 2001).

Analiza powy!szych wyników w %wietle teorii frustra-cji–agresji pozwala wnioskowa&, !e m odzie! zagro!ona wykluczeniem spo ecznym reaguje gniewem ukierunko-wanym na zewn$trz w obliczu ograniczonego lub nie-mo!liwego dost#pu do zasobów i dóbr dost#pnych innym (Berkowitz, 1990; Leary i in., 2006). Ju! klasyczny eks-peryment Bakera, Dembo i Lewina (1941) pokazywa , !e dzieci, które mia y ograniczony dost#p do zabawek b#-d$cych w zasi#gu ich r#ki, reagowa y zdecydowanie bar-dziej destrukcyjnie i agresywnie w porównaniu do dzieci, które nie wiedzia y o mo!liwo%ci skorzystania z zabawek. Na tej zasadzie mo!na wnioskowa&, !e im bardziej ogra-niczane s$ mo!liwo%ci i zasoby m odzie!y, tym wi#k-sze prawdopodobie"stwo, !e b#dzie ona manifestowa& gniew, a nawet agresj# s own$ lub Þ zyczn$.

Mo!na tak!e s$dzi&, !e reagowanie agresj$ bywa wy-korzystywane do wywierania wp ywu lub sprawowa-nia kontroli w otoczeniu. Na tak$ interpretacj# zwrócili uwag# inni badacze. Analiza dokonana przez Leary’ego, Twenge i Quinlivana (2006) ukazuje kilka mo!liwych wyja%nie". Autorzy podaj$, !e odrzucenie mo!e by& za-równo )ród em frustracji (spowodowanej deprywacj$ potrzeb), jak i niskiej samooceny (spadek samooceny jako czynnik uruchamiaj$cy wzrost agresji i przemocy). Agresywne zachowania s$ uruchamiane tak!e wówczas, gdy jednostka jest przekonana o spo ecznym wp ywie agresji (jako interpersonalnej taktyce wywierania wp y-wu) albo te! mog$ by& wynikiem pragnienia przywróce-nia kontroli (np. agresywna reakcja jako lepsza ni! brak reakcji). Agresja mo!e by& równie! sposobem na popra-w# nastroju (katharsis) lub wyrazem rewan!u (kara za uczynki). Wed ug autorów, poczucie bycia odrzuconym mo!e powodowa& agresj#, która z kolei mo!e by& ograni-czana przez jednostk# w sytuacji, gdy inne osoby s$ spo-strzegane jako )ród o akceptacji w przysz o%ci.

Reagowanie gniewem ukierunkowanym na zewn$trz mo!e by& tak!e wyrazem nasilenia odczuwanego bólu/

dyskomfortu. W niniejszych badaniach zaobserwowano, !e m odzie! silnie zagro!ona wykluczeniem spo ecznym ma wysokie wyniki w zakresie empatii w skali osobista przykro%&, a tak!e przejawia wy!szy poziom gniewu zwi$zanego z manifestowaniem agresji. Wed ug wspo-mnianych Leary’ego, Twenge i Quinlivana (2006), ból spo eczny, podobnie jak ból Þ zyczny nasila sk onno%& do reagowania agresj$.

Inne przywo ywane wyt umaczenie podkre%la zna-czenie niskiej samokontroli jako czynnika sprzyjaj$ce-go uleganiu agresywnym impulsom (Leary i in., 2006). Interpretacja ta wydaje si# w a%ciwa równie! w stosunku do badanej grupy, w której osoby z wysokim wska)ni-kiem zagro!enia wykluczeniem spo ecznym pochodz$ ze %rodowisk dysfunkcyjnych, skonß iktowanych, w których zwykle brakuje wzorców kontrolowanego radzenia sobie z emocjami (Garbarnio, 1999; Janke, 2006). Wyniki ba-da" pokazuj$ tak!e, !e wykluczenie lub odrzucenie pro-wadzi do agresji w sytuacjach stosowania wrogich atry-bucji (Reijntjes i in., 2011).

Otrzymane wyniki mog$ równie! sugerowa&, i! oso-bista przykro%& do%wiadczana w sytuacjach konfrontacji z cierpieniem innych mo!e by& powi$zana z konß ikto-w$ atmosfer$ panuj$c$ w domu rodzinnym. Otrzymany wynik pozwala s$dzi&, !e jednostki, które do%wiadczaj$ utrudnie" lub bólu zwi$zanego z w asn$ sytuacj$, bardziej wspó odczuwaj$ i lepiej rozumiej$ ból innych. Rezultaty potwierdzaj$ce kierunek takiej interpretacji przynios y badania Nordgren i wspó pracowników (2011), w których pokazano, !e osoby, które nie do%wiadczy y bólu, y jego si # i znaczenie dla innych (Nordgren i in., 2011). Osoby do%wiadczaj$ce osobistej przykro%ci mog$ z jednej strony próbowa& pomaga& cierpi$cym, aby zredukowa& intensywno%& w asnych prze!y&, ale tak!e, jak pokazuj$ inne badania, mog$ wycofywa& si# z sytuacji dyskomfor-towej (Batson, 1991, za: Wojciszke i Doli"ski, 2008).

Analiza wyników pozwoli a tak!e zidentyÞ kowa& is-totnie wy!sze wyniki w skali fantazja u m odzie!y w wy-sokim stopniu zagro!onej wykluczeniem spo ecznym. Wysoki wynik w tej skali wskazuje na wi#ksze zdolno-%ci do rozumienia stanów emocjonalnych postaci Þ kcyj-nych, a tak!e wspó prze!ywania z postaciami literacki-mi, Þ lmowymi czy bohaterami gier komputerowych. Lepsze rozpoznawanie i podzielanie emocji z postaciami Þ kcyjnymi mo!e spe nia& okre%lon$ funkcj# – fantazjo-wanie jest bowiem jednym z mechanizmów obronnych (Grzego owska-Klarkowska,1986) i mo!e by& rozumiane jako zaspokojenie pragnie" w wyobra)ni, zw aszcza doty-cz$cych bycia potrzebnym i przynale!nym (Singer,1980). Bywa tak!e sposobem radzenia sobie z frustracj$ przez dostarczenie zast#pczej gratyÞ kacji i sposobem ucieczki

od trudnej rzeczywisto%ci. Podobne wyniki uzyskano w badaniach przeprowadzonych w%ród 122 uczniów szkó gimnazjalnych, w których wykazano, !e im wy!szy po-ziom zagro!enia wykluczeniem spo ecznym, tym cz#%ciej m odzie! wybiera ucieczkowe sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych (Wilczy"ska-Kwiatek, 2009).

Uzyskane wyniki pozwalaj$ wnioskowa&, !e wysoki poziom zagro!enia wykluczeniem spo ecznym jest sytu-acj$ budz$c$ u badanej m odzie!y intensywne prze!ycia i gwa towne reakcje, zw aszcza dotycz$ce wyra!anego gniewu. Otrzymane rezultaty mog$ stanowi& baz# dla dalszych poszukiwa" badawczych, zw aszcza w obr#bie sposobów radzenia sobie m odych ludzi z sytuacj$ zagro-!enia wykluczeniem spo ecznym. Opisane wy!ej rezul-taty dotycz$ce wyra!ania gniewu i do%wiadczania em-patii mog$ pos u!y& do formu owania psychologicznych za o!e" pracy proÞ laktycznej z m odzie!$, obejmuj$cej na przyk ad wspieranie ujawniania uczu& lub trenowa-nie umiej#tno%ci kontrolowania gtrenowa-niewu. Ponadto dalsze efektywne rozwi$zania instytucjonalno-systemowe w za-kresie ograniczania wp ywu czynników zagro!enia wy-kluczeniem spo ecznym, okazuj$ si# wci$! niezb#dne.

L

:

Asher, S. R., Coie, J. D. (1990). Perceived social support mediates between prior attachment and subsequent adjust-ment: A study of urban African-American children. Develop-mental Psychology, 35, 1210–1222.

Barker, R., Dembo, T., Lewin, K. (1941) Frustration and aggression: An experiment with young children. University of Iowa Studies in Child Welfare, 18, 1–314.

Baumeister, R. F., Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117 (3), 497–529. B$ba, S., Dziamska, G., Liberek, J. (1998). Podr$czny s ownik

frazeologiczny j$zyka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Berkowitz, L. (1989). Frustration-aggression hypothesis: Exa-mination and reformulation. Psychological Bulletin, 106 (1), 59–73.

Buckley, K., Winkel, R., Leary, M. R. (2004). Reactions to acceptance and rejection: Effects of level and sequence of relational evaluation. Journal of Experimental Social Psy-chology, 40, 14–28.

Budzia owska, K. (2010). Poradnictwo zawodowe m odzie!y zagro!onej wykluczeniem spo ecznym z powodu zachowa" przest#pczych w %wietle teorii dewiacji spo ecznej. W: D. Kukla, +. Bednarczyk (red.), Poradnictwo zawodowe dla osób z grupy szczególnego ryzyka (s. 232–246). Warszawa: Wydawnictwo DiÞ n.

Cacioppo, J. T., Hawkley, L. C., Berntson, G. G. (2003). The anatomy of loneliness. Current Directions in Psychological Science, 12, 71–74.

Cassidy, J., Parke, R. D., Butkovsky, L., Braungart, J. M. (1992). Family-peer connections: The roles of emotional expressiveness within the family and children’s understanding of emotions. Child Development, 63, 603–618.

Ciechanowicz, A., Jaworowska, A., Matczak, A. (2008). Kwes tionariusz Inteligencji Emocjonalnej INTE (wyd. 2). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.

Cohen, J. (1992). A power primer. Psychological Bulletin, 112, 155–159.

Cohen, D., Strayer, J. (1996). Empathy in conduct – Disordered and comparison youth. Developmental Psychology, 32, 988– 998.

Davis, M. H. (1980). A multidimensional approach to individual differences in empathy. JSAS Catalog of Selected Documents in Psychology, 10, 85–103.

Davis, M. H. (1994). Empathy: A social psychological approach. Madison: Brown & Benchmark.

DeWall, C.N., Baumeister, R. F. (2006). Alone but feeling no pain: Effects of social exclusion on physical pain tolerance and pain threshold, affective forecasting, and interpersonal empathy. Journal of Personality and Social Psychology, 91, 1–15.

Duffy, K. (1995). Social exclusion and human dignity in Europe. Strasbourg: Council of Europe.

Eisenberg, N., Fabes, R. A., Shepard, S. A., Murphy, B., Guthrie, I., Jones, S., Friedman, J., Poulin, R., Maszk, P. (1997). Contemporary and longitudinal prediction of children’s social functioning from regulation and emotionality. Child Deve-lopment, 68, 642–664.

Eisenberg, N. (2005). Empatia i wspó czucie. W: M. Lewis, J. M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji (t um. M. Kacmajor; s. 849–862). Gda"sk: Gda"skie Wydawnictwo Psychologiczne.

Eisenberger, N. I., Liebermann, M. D., Williams, K. D. (2003). Does rejection hurt? An fMRI study of social exclusion. Science, 302, 290–292.

Fr$ckiewicz, L. (2005). Przeciwdzia anie wykluczeniu spo ecz-nemu. Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Garbarino, J. (1999). Lost boys. New York: A Division of

Random House, Inc.

Gardner, W. L., Pickett, C. L., Jeffries, V., Knowles, M. (2005). On the outside looking in. Loneliness and social monitoring. Personality and Social Psychology Bulletin, 31, 1549–1560. Gest, S. D., Graham-Bermann, S. A., Hartup, W. W. (2001).

Peer experience: Common and unique features of number of friendships, social network centrality, and sociometric status. Social Development, 10, 23–40.

Goleman, D. (1977). The varieties of the meditative experience. New York: Irvington Publishers.

Gore, C., Figueiredo, J. B. (2003). Wykluczenie spo eczne i polityka przeciwdzia ania ubóstwu. Problemy Polityki ecznej, 5, 18.

Graham, S., Hudley, C., Williams, E. (1992). Attributional and emotional determinants of aggression among African--American and Latino young adolescents. Developmental Psy chology, 28 (4), 731–740.

Grzego owska-Klarkowska, H. (1986). Mechanizmy obronne osobowo(ci. Warszawa: Pa"stwowe Wydawnictwo Naukowe. Ickes, W. (1997). Introduction. W: W. Ickes (red.), Emphatic

accuracy (s. 1–16). New York: Guilford.

Janke, A. (2006). Marginalizacja i wykluczenie spo eczne ro -dziny – perspektywa pedagogiczna. W: K. Bia obrzeska, S. Ka wula (red.), Cz owiek w obliczu wykluczenia i marginalizacji spo ecznej (s. 149–157). Toru": Wydawnictwo Edu -ka cyjne A-kapit.

Juczy"ski, Z. (2001). Narz$dzia pomiaru w promocji i psycho-logii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicz-nych PTP.

Kaukiainen, A., Björkqvist, K., Österman, K., Lagerspetz, K. M. J., Niskanen, L. (1995). Social intelligence and the use of indirect aggression. Aggressive Behavior, 21, 188–189. Kimball, A. W. (1957). Errors of the Third Kind in statistical

consulting. Journal of the American Statistical Association, 52 (278), 133–142.

Kiselbach, T. (2003). Long-term unemployment among young people: The risk of social exclusion. American Journal of Community Psychology, 32 (1–2), 69–76.

Krzesi"ska-*ach, B. (2006). Wykluczenie i marginalizacja spo eczna jako zagro!enie cz owieka wspó czesnego. W: K. Bia obrzeska, S. Kawula (red.), Cz owiek w obliczu wyklu-czenia i marginalizacji spo ecznej (s. 71–76). Toru": Wydaw-nictwo Edukacyjne Akapit.

Krzyszkowski, J. (2005). Dla kogo inkluzja, dla kogo ekskluzja. Instytucja pomocy spo ecznej wobec problemu wykluczenia spo ecznego. W: L. Fr$ckiewicz (red.), Wykluczenie spo eczne (s. 43–58). Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Kuziak, K. (2006). Matki samotnie wychowuj$ce dzieci –

marginalizacja czy wykluczenie spo eczne? W: K. obrzeska, S. Kawula (red.), Cz owiek w obliczu wyklu czenia i marginalizacji spo ecznej (s. 159–165). Toru": Wy daw-nictwo Edukacyjne Akapit.

Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation. New York: Oxford University Press.

Leary, M. R., Kowalski, R. M., Smith L., Phillips, S. (2003). Teasing, rejection, and violence: Case studies of the school shootings. Aggressive Behavior, 29 (3), 202–214.

Leary, M. R., Twenge, J. M., Quinlivan, E. (2006). Interpersonal rejection as a determinant of anger and aggression. Personality and Social Psychology Review, 10 (2), 111–132.

Levitas, R., Pantazis, C., Fahmy, E., Gordon, D., Lloyd, E., Patsios, D. (2007). The Multi-dimensional Analysis of Social Exclusion. Bristol: Department of Sociology and School for Public Policy, University of Bristol.

Lewis, M., Haviland-Jones J. M. (2000). Psychologia emocji (t um. M. Kacmajor). Gda"sk: Gda"skie Wydawnictwo Psy-cho logiczne.

+osiak, W. (2007). Psychologia emocji. Warszawa: WAiP. Mahler, F. (1993). Marginality and maldevelopment. W: J. Da

-necki (red.), Insights into maldevelopment (s. 193). Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

Maner, J. K., DeWall, C. N., Baumeister, R. F., Schaller, M. (2007). Does social exclusion motivate interpersonal

recon-nection? Resolving the “porcupine problem”. Journal of Per-sonality and Social Psychology, 92, 42–55.

Mayer, J. D., Salovey, P. (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna? W: P. Salovey, D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna (t um. M. Karpi"ski; s. 21–70). Pozna": Dom Wydawniczy Rebis.

Nordgren, L. F., Banas, K., MacDonald, G. (2011). Empathy gaps for social pain: Why people underestimate the pain of social suffering. Journal of Personality and Social Psycho-logy, 100 (1), 120–128.

Ogi"ska-Bulik, N. (1998). Zachowania typu A u dzieci i m o-dzie#y: geneza, charakterystyka i modyÞ kacja. +ód): Wy daw-nictwo Uniwersytetu +ódzkiego.

Ogi"ska-Bulik, N., Juczy"ski, Z. (2001). Skala ekspresji gniewu – SEG. W: Z. Juczy"ski (red.), Narz$dzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia (s. 47–54). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Paw owska, R., Jundzi , E. (2000). Pedagogika cz owieka sa -motnego. Gda"sk: GWSH.

Pospiszyl, I. (2008). Patologie spo eczne. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.

Ranschburg, J. (1993). L$k, gniew, agresja. Warszawa: Wydaw-nictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Reijntjes, A. H. A., Dekovic, M., Vermande, M. M., Telch, M. J. (2008). Predictive validity of the Children’s Attributional Styles Questionnaire: Linkages with reactions to an in vivo peer evaluation manipulation. Cognitive Therapy and Research, 32, 247–260.

Reijntjes, A. H. A., Thomaes, S., Kamphuis, J. H., Bushman, B. J., de Castro, B. O., Telch, M. J. (2011). Explaining the para-doxical rejection-aggression link: The mediating effects of hostile intent attribution, anger, and decreases in self-esteem on peer rejection-induced aggression in youth. Personality and Social Psychology Bulletin, 37, 955.

Schutte, N. S., Malouff, J. M., Hall, L. E., Haggerty, D. J., Coo-per, J. T., Golden, C. J., Dornheim, L. (1998). Development and validation of a measure of emotional intelligence. Personality and Individual Differences, 25, 167–177. Semmelroth, C. (2010). Spokojnie, bez nerwów! Sprawdzone

metody rozwi"zywania konß iktów rodzinnych. Kielce: Wy -daw nictwo Jedno%&.

Silver, H. (1995). Reconceptualizing social disadvantge: Three paradigms of social exclusion. W: G. Rogers, C. Gore, J. Figueiredo (red.), Social exclusion: Rhetoric, reality, res -ponses (s. 74–75). Geneva: International Institute for Labour Studies.

Singer, J. (1980). Marzenia dzienne. Warszawa: PWN.

Stein, N. L., Levine, L. J. (1990). Making sense out of emotion: The representation and use of goal-structured knowledge. W: N. L. Stein, B. Leventhal, T. Trabasso (red.), Psychological and biological approaches to emotion. (s. 45–73). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Sternberg, R. J. (1999). The theory of successful intelligence. Review of General Psychology, 3, 292–316.

Stillman, T. F., Baumeister, R. F., Lambert, N. M., Cres-cio ni, A. W., DeWall, C. N., Fincham, F. D. (2009). Alone and without purpose: Life loses meaning following social exclusion. Journal of Experimental Social Psychology, 45, 686–694.

Szarfenberg, R. (2007). Ubóstwo, marginalno%& i wykluczenie spo eczne. W: G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka spo eczna (s. 317–331). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Szymczak, M. (1992). S ownik j$zyka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Twenge, J. M., Baumeister, R. F., Tice, D. M., Stucke, T. S. (2001). If you can’t join them, beat them: Effects of social exclusion on aggressive behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 81 (6), 1058–1069.

Twenge, J. M., Catanese, K. R., Baumeister, R. F. (2002). Social exclusion causes self-defeating behavior. Journal of Perso-nality and Social Psychology, 81 (3), 606–615.

Twenge, J. M., Ciarocco, N.J., Baumeister, R. F., DeWall, N. C., Bartels, M. J. (2007). Social exclusion decreases prosocial behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 92 (1), 56–66.

Verona, E., Sullivan, E. (2008). Catharsis and aggression revi-sited: Heart rate reduction following aggressive res ponding. Emotion, 8, 331–340.

Wentzel, K. R., McNamara, C. C. (1999). Interpersonal rela-tionships, emotional distress, and prosocial behavior in mid-dle school. Journal of Early Adolescence, 19, 114–125. Wilczy"ska-Kwiatek, A. (2009). Psychologiczne aspekty

zagro-!enia wykluczeniem spo ecznym m odzie!y. W: L. Szewczyk, E. Talik (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej i osobowo(ci. Psychologia kliniczna nastolatka (s. 149–170). Lublin: TN KUL.

Williams, K. D. (2007). Ostracism. Annual Review of Psy -chology, 58, 425–452.

Wojciszke, B., Doli"ski, D. (2008). Psychologia spo eczna. W: J. Strelau, D. Doli"ski (red.), Psychologia. Podr$cznik akademicki (t. 1, rozdz. 13). Gda"sk: Gda"skie Wydaw nictwo Psychologiczne.

Zbonikowski, A. (2010). Spo eczne oddzia ywania defawory-zuj$ce a poczucie w asnej warto%ci dzieci i m odzie!y. W: K. Hirszel, R. Szczepanik, A. Zbonikowski, D. Modrzejewska (red.), Psychospo eczne uwarunkowania defaworyzacji dzieci i m odzie#y (s. 13–24). Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne Engram.

Zillmann, D. (1979). Hostility and aggression. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Strony internetowe: http://www.surgeongeneral.gov/library/youthviolence http://www.surgeongeneral.gov/library/youthviolence/chapter4/ sec1.html www.warto.eu

Anger and empathy and risk

of social exclusion among young people

Agnieszka Wilczy"ska

_{, Magdalena Mazur}

1 _{University of Silesia, Katowice}

2 _{Psychological and Pedagogical Out-Patient Clinic, Gliwice}

A

The study sought to identify differences in empathy and expression of anger among youth with high and low risk of social exclusion. Youth at higher risk of social exclusion did not differ signiÞcantly in level of empa-thy from those less endangered. However, they scored higher on IRI scales: personal distress and fantasy (as measured by Mark Davis empathy questionnaire). Participants more threatened with social exclusion showed higher level of outward and lower level of inward anger than those less endangered.

Key words: social exclusion risk, anger, empathy, youth

Z o!ono: 15.09.2011

Z o!ono poprawiony tekst: 20.01.2012/7.04.2012 Zaakceptowano do druku: 14.04.2012