O wczesnych społeczeństwach Mezopotamii : (na marginesie pracy Zarożdienie driewniejszych kłassowych obszczestw i pierwyje oczagi rabowładieczielskoj cywilizacji cz. I, Mesopotamia red. I. M. Diakonow, Moskwa 1983)

Stępień, Marek

O wczesnych społeczeństwach

Mezopotamii : (na marginesie pracy

Zarożdienie driewniejszych kłassowych

obszczestw i pierwyje oczagi

rabowładieczielskoj cywilizacji cz. I,

Mesopotamia red. I. M. Diakonow,

Moskwa 1983)

Przegląd Historyczny 77/2, 291-303

1986

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

P

R

Z

E

G

L

Ą

D

Y

M A R E K S T Ę P IE Ń

O wczesnych społeczeństwach M ezopotamii*

(n a m a r g in e s ie p r a c y : Z a r o ż c l ie n i e d r i e w n i e j s z y c h k ł a s e o w y c h o b s z c z e s t w і p i e r - i c y j e o c z a g i r o b o w l a d i e l c z e s k o j c y w i l i z a c j i , cz. I, M e s o p o t a m i a , r e d . I. M. D i a - k o n o w . I s t o r i j a d r i s w n i e g o W o s t o k a , r e d . M. A . K o r o s t o w c e w , I z d a t ie ls t w o „ N a u k a " , M o s k w a 1983, s. 534) N in ie j s z a n o w a s y n te z a d z ie j ó w M e z o p o ta m ii s t a n o w ić m a p ie r w s z ą c z ę ś ć p r z y ­ g o t o w y w a n e j o b e c n ie w Z S R R , w ie lo t o m o w e j „ H is to r ii s t a r o ż y t n e g o W s c h o d u ”. W p r e z e n t o w a n y m to m ie z n a jd u je się t e ż o b s z e r n y w s tę p , d o ty c z ą c y c a ło ś c i s e r ii. K o le g iu m r e d a k c y jn e , k tó r e m u p r z e w o d n ic z y M . A . K o r o s t o w c e w , p r z e d ­ s t a w iło w n im n ie ty lk o g łó w n e p r z y c z y n y i c e le n o w e g o o p r a c o w a n ia d z ie j ó w s ta r o ż y tn e g o W sc h o d u , le c z r ó w n ie ż p o d s t a w o w e z a ło ż e n ia m e to d o lo g ic z n e i m e ­ r y to r y c z n e . O s ta tn i p o d r ę c z n ik t e g o r o d z a ju u k a z a ł s ię w Z S R R w la ta c h 1955— 1956 1. P u ­ b lik o w a n y o b e c n ie p r z e z n a c z o n y j e s t d la s z e r o k ie g o k r ę g u o d b io r c ó w — s t u d e n ­ tó w , n a u c z y c ie li s z k ó ł w y ż s z y c h i w s z y s t k ic h z a in te r e s o w a n y c h . P o d p o ję c ie m „ s ta r o ż y tn y W s c h ó d ” w y d a w c y r o z u m ie ją t e t e r e n y A z ji i A f r y k i P ó łn o c n e j, g d z ie w o k r e s ie o d k o ń c a IV t y s . p .n .e. d o p o ło w y I tv s . n .e. w y t w o ­ r z y ły s ię s p o łe c z e ń s t w a k la s o w e i p o w s t a ły o r g a n iz a c je p a ń s tw o w e . P o za o b r ę b e m z a in t e r e s o w a ń p o z o s ta ły K o r e a i J a p o n ia , g d y ż w s p o m n ia n e p r o c e s y r o z p o c z ę ły s ię ta m d o p ie r o w k o ń c u t e g o o k r e s u (s. 23). Z g o d n ie z p o w y ż s z y m i z a ło ż e n ia ­ m i se r ia d z ie lić s ię m a n a tr z y k s ię g i. P ie r w s z a s k ła d a s ię z d w ó c h c z ę ś c i o b e j­ m u ją c y c h d z ie je M e z o p o ta m ii (c zę ść 1) o r a z E g ip tu , d o lin y I n d u s u i C h in (c zę ść 2) d o X I w . p .n .e. D r u g a m a d o ty c z y ć „ p o w s ta n ia i r o z w o ju w c z e s n y c h im p e r ió w s '.a r o w s c h o d n ic h ” od p r z e ło m u X I і X d o p r z e ło m u V і IV w . p .n .e., p r z y c z y m d ia B lis k ie g o W sc h o d u g r a n ic ą tą je s t u p a d e k p a ń s tw a A c h e m e n id ó w . O s ta tn ia , tr z e c ia k s ię g a , r ó w n ie ż w d w ó c h c z ę ś c ia c h o b e jm u ją c y c h o k r e s od IV w . p .n .e. d o II I — IV w . n .e . p o ś w ię c o n a z o s ta n ie te r e n o m B lis k ie g o W sc h o d u n a le ż ą c y m , b ą d ź b ę d ą c y m w s t r e f ie w p ły w ó w ś w ia t a a n t y c z n e g o (c zę ść 1) o ra z p ó ź n y m im p e ­ r io m I n d ii i C h in (c z ę ść 2). B io r ą c p od u w a g ę o b s za r i r a m y c z a s o w e j e s t to o g r o m n e p r z e d s ię w z ię c ie w y d a w n ic z e . * W y k a z s k r ó tó w : А Ю — „ A r c h iv fü r O r ie n tfo r s c h u n g ”, B e r lin — G ra z— W ie n ; A H w — W . v o n S o d e n , A k k a d i s c h e s H a n d w ö r t e r b u c h , W ie s b a d e n 1959— 1981; A n O r — „ A n a le c ta O r ie n ta lia ”, R o m a ; A rO r — „ A r c h iv O r ie n t á ln í”, P r a h a ; C A D — T h e A s s y r i a n D i c t i o n a r y o f t h e O r i e n t a l I n s t i t u t e o f t h e U n i v e r s i t y o f C h i c a g o , C h ic a g o — G lü c k s ta d t 1956; J A O S — „ J o u r n a l o f th e A m e r ic a n O r ie n ta l S o c ie t y ”, N e w H a v e n — B a ltim o r e ; P O — „ P r z e g lą d O r ie n t a lis t y c z n y ”, WTa r s z a w a ; R H A — „ R e v u e H it t it e e t A s ia n iq u e ”, P a r is ; R I A — R e a l l e x i c o n d e r A s s y r i o l o g i e , B e r lin — L e ip z ig — N e w Y o r k 1932; S M S — „ S y r o -M e s o p o ta m ia n S t u d ie s ”, M a lib u ; W D I — ..W ie s tn ik D r ie w n ie j I s t o r ii”, M o sk w a . 1 W s i e m i r n a j a I s t o r i j a t. I, r ed . J u . P . F r a n c e w , I. M. D i a к o n o w , G. F. 1 1 i n , S. W . K i s i e l ó w , W. W . S t r u w e, M o sk w a 1955. P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T O M L X X V II , 1986, Z E S Z . 2

P r z e k ła d a ją c k r y t e r ia g e o g r a fic z n e i s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z e n a d p o lity c z n e o r a z p r a g n ą c u tr z y m a ć d la c a ło ś c i in te r e s u ją c y c h ich t e r e n ó w t e s a m e r a m y c z a ­ s o w e , w y d a w c y w łą c z y li w z a k r e s h is to r ii s t a r o ż y t n e g o W sc h c d u (c z ę ść 1 k s ię g i III) d z ie je ś w ia t a h e lle n is t y c z n e g o i c z ę ś c io w o p a ń s tw a r z y m s k ie g o . N a s u w a ją s ię tu w ą t p liw o ś c i. C zy z r o z w a ż a ń t y c h z o s ta n ie w y łą c z o n a G r e c ja r a z e m z m o n a r ­ c h ią A n ty g o n id ó w ? W j a k i s p o só b a u to r z y z a m ie r z a ją w y c z e r p a ć p r o b le m a ty k ę h e lle n iz m u , z w ła s z c z a w z a k r e s ie h is to r ii p o lity c z n e j, k u ltu r y i s z tu k i, a b y to m t e n d o ty c z y ł w p r a k ty c e h is to r ii s t a r o ż y tn e g o W sc h o d u i w ią z a ł s ię z c a ło ś c ią s e r ii? J e ś li z a ś d la o s ią g n ię c ia ta k ie g o c e lu p o ło ż o n y z o s ta n ie n a c is k n a s p r a w y s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z e , to c z y h is t e r ia h e lle n iz m u z o s ta n ie w ła ś c iw ie p r z e d s t a w io ­ n a ? T y m b a r d z ie j w o k r e s ie r z y m s k im ; j a k ik o lw ie k s e le k t y w n y d o b ó r z a g a d n ie ń s p r o w a d z i s ię d o h is t o r ii w s c h o d n ic h p r o w in c j i R e p u b lik i lu b C e s a r s tw a . I n n y m i s ło w y d z iw i, że n p . o p is m o n a r c h ii A t t a lid ó w , b ą d ź s y t u a c j i w e w n ę t r z n e j p r o ­ w i n c j i S y r ii z n a j d u j e s ię w „ H is to r ii s t a r o ż y t n e g o W s c h o d u ”.

W e \v s p o m n ia n y m s ło w ie od k o le g iu m r e d a k c y j n e g o n ie ze w s z y s t k im m o ż n a s ię z g o d z ić . N ie p o k o ją z w ła s z c z a p r z y ję te z a s a d y s t r a t y f ik a c j i s p o łe c z e ń s tw s t a r o ­ ż y tn e g o W sc h o d u , d e f in ic j e p o ję ć „ n ie w o ln ik ” i „ n ie w o ln ic t w o ” o ra z u m ie j s c o w ie ­ n ie r ó ż n y c h g r u p lu d n o ś c i z a le ż n e j w s y s t e m ie d w u k la s o w y m . D o p r o b le m ó w t y c h p o w r ó c ę n iż e j.

P o c z ą t k o w y r o z d z ia ł „ M e z o p o ta m ii” I. M. D i a k o n o w a : „ P r e h is to r ia s t a r o - w s c h o d n ic h c y w i li z a c j i ” p o ś w ię c o n y je s t w r ó ż n y m s to p n iu c a ło ś c i t e r e n ó w b lis k o ­ w s c h o d n ic h . P o z o s ta łe s z e ś ć r o z d z ia łó w to: „ P r o to p iś m ie n n y o k r e s w D w u r z e c z u ’', „ W c z e s n o d y n a s ty c z n y o k r e s w D w u r z e c z u i E la m ie ”, „ P ie r w s z e d e s p o tie w D w u r z e ­ c z u ”, „ S ta r o b a b ilo ń s k i o k r e s w D w u r z e c z u ”, „ Ś r e d n io b a b ilo ń s k i o k r e s w D o ln e j M e z o p o ta m ii i E la m ie ”, „ B a b ilo ń s k a id e o lo g ia i k u ltu r a ”. K a ż d y r o z d z ia ł p o d z ie ­ lo n y je s t n a p o d r o z d z ia ły u p o r z ą d k o w a n e c h r o n o lo g ic z n ie lu b t e m a t y c z n ie . C a ło ść u z u p e łn ia ją ta b lic e c h r o n o lo g ic z n e , o b s z e r n a b ib lio g r a fia , in d e k s y o só b i n a z w g e o ­ g r a f ic z n y c h o r a z sp is sk r ó tó w . W t e k ś c ie u m ie s z c z o n o r ó w n ie ż lic z n e ilu s tr a c je c z a r n o - b ia łe o ra z 6 k o lo r o w y c h w k ła d e k . W s p ó ła u to r a m i „ M e z o p o ta m ii” są W . K . A f a n a s j e w a , W. A. J a k o b s o n , W. M. M a s s o n i K. Ch. K u s z n a r i e w a , le c z p o d s t a w o w a , h is to r y c z n a c z ę ś ć , p o d s u m o w a n ia i u w a g i o g ó ln e są d z ie łe m I. M . D ia k o n o w a . W . M. M a sso n o p r a ­ c o w a ł p r e h is to r ię w ię k s z o ś c i t e r e n ó w s ta r o ż y tn e g o W sc h o d u , K . C h. K u s z n a r ie w a p o d r o z d z ia ł o „ p ie r w s z y c h r o ln ik a c h Z a k a u k a z ia ” , W . K . A f a n a s j e w a k u ltu r ę i sz tu k ę o k r e s ó w od w c z e s n o d y n a s t y c z n e g o d o ś r e d n io b a b ilo ń s k ie g o w łą c z n ie o ra z w s p ó ln ie z W . M. M a s s c n e m p r e h is to r y c z n e k u ltu r y M e z o p o ta m ii i E la m u . W r e s z ­ c ie W. A . J a k o b s o n z a ją ł s ię K o d e k s e m H a m m u r a b ie g o o r a z z e s ta w ił ta b lic e

c h r o n o lo g ic z n e .

C z ęść h is to r y c z n a k s ią ż k i (r o z d zia ły I I — V II) o b e jm u je o k r e s od k o ń c a IV t y ­ s ią c le c ia p .n .e. (za p o c z ą te k o k r e s u p r o to p iś m ie n n e g o I. M . D ia k o n o w p r z y ją ł w a r ­ s t w ę U r u k V ) d o p o ło w y X I I w . p .n .e., c z y li z a k o ń c z e n ia p a n o w a n ia K a s y t ó w w B a b ilo n ii (ok . 1158/5 r. p.n.e.). J a k k o lw ie k w s p o m n ia n a je s t je s z c z e II d y n a s t ia z I s in (o k . 1150— 1027 p .n .e.), je j p r z e d s t a w ic ie l N a b u c h o d o n o z o r I (1126— 1105 p.n .e.) o r a z w s p ó łc z e ś n i m u .w ła d c y E la m u , w ła ś c iw y w y k ła d k o ń c z y s ię w r a z z u p a d k ie m d y n a s t ii ^ casyckiej.

W z a s a d z ie k s ią ż k a d o t3-c z y B a b ilo n ii (S u m e r i A k a d ), E la m u o ra z r e jo n u D ija li. W łą c z e n ie E la m u n ie s t a n o w ią c e g o p o d w z g lę d e m g e o g r a f ic z n y m c z ę ś c i M e ­ z o p o t a m i i' n i e d z iw i. J u ż w e p ip a le o lic ie t w o r z y ł c n z p o łu d n io w ą c z ę ś c ią M e z o ­ p o ta m ii o b s z a r je d n o lit y k u ltu r o w o . N ie k o n s e k w e n t n ie je d n a k p o t r a k to w a n o t e r e ­ n y p ó łn o c n e j i ś r o d k o w e j M e z o p o ta m ii, a ś c iś le j d w ie k r a in y h is to r y c z n e — A s y r ię i o b s za r n a d ś r u d k o w y m E u fr a te m z je g o g łó w n y m i o ś r o d k a m i M a ri i T e r k ą n ie m ó w ią c ju ż o r e j o n ie C h a b u ru , k o le b c e p a ń s t w S z a m s z ia d a d a i M ita n n i. O tó ż o p is

O S P O Ł E C Z E Ń S T W A C H M E Z O P O T A M II

₂₉₃

:ch d o p r o w a d z o n o do p o ło w y III ty s . p .n .e. (rozd z. I, III p o d ro z d z . 8), c z y li w ł a ś ­ c iw ie n ie o b e jm u je h is to r ii ty c h te r e n ó w . T y m c z a s e m d o p ie r o od k o ń c a III ty s . p .n .e. A s y r ia (w ó w c z a s S u b a r tu ) o r a z M a ri z a c z y n a ją o d g r y w a ć is to tn ą ro lę w d z ie ja c h M e z o p o ta m ii, p o c z ą tk o w o w c h o d z ą c t y lk o w s k ła d p a ń s t w S a r g o n a W ie l­ k ie g o , N a r a m s u e n a i III d y n a s t ii z U r , b y p o te m od 1 p o ło w y II ty s . p .n .e. w p ły ­ w a ć n a n ie w r ó w n y m s to p n iu co B a b ilo n ia .

P r o w a d z o n e o s ta tn io b a r d z o in t e n s y w n e s tu d ia n a d s y r y j s k ą E b lą w s k a z u ją n a k lu c z o w ą ro lą M a ri — k o n tr o lu ją c e g o sz la k n a E u fr a c ie , ja k o p o ś r e d n ik a p o ­ m ię d z y p n . S y r ią a p d . M e z o p o ta m ią ju ż w o k r e s ie w c z e s n o d y n a s t y c z n y m J. S z c z e ­ g ó ln ie tr u d n o w y o b r a z ić s o b ie p r z e d s t a w ie n ie o k r e su s t a r o b a b ilo ń s k ie g o b e z p e ł­ n e g o o p isu s y t u a c j i w ś r o d k o w e j i p ó łn o c n e j M e z o p o ta m ii. T o w ła ś n ie M a ri o r a z p a ń s t w o S z a m s z ia d a d a z w a n e t r a d y c y jn ie „ s ta r o a s y r y js k im ”, n a r ó w n i z E sz n u n n ą , B a b ilo n e m H a m m u r a b ie g o i L a r są R im s in a d e c y d o w a ły o r o z w o ju c a łe j M e z o ­ p o ta m ii. P o m in ię c ie M a ri je s t o t y le d z iw n e , że p o d s t a w o w y m ź r ó d łe m d o h is to r ii n ie ty lk o p o lity c z n e j te g o w a ż n e g o o k r e s u (m . in. p o w s t a n ie p a ń s tw a H a m m u r a ­ b ie g o ) są o d k r y te w je g o r u in a c h a r c h iw a p a ła c o w e . W n ie m n ie j s z y m s to p n iu w ią ż ą s ię ze so b ą lo s y k a s y c k ie j B a b ilo n ii i p a ń s tw a ś r e d n io a s y r y j s k ie g o (1365— 935 p.n .e.), n ie m ó w ią c ju ż o s t o s u n k a c h k r a ju K a r d u n ia s z z p ó łn o c n o m e z o p o ta m - s k im M ita n n i. J e d n o z g łó w n y c h ź r ó d e ł n a r r a c y j n y c h d o h is t o r ii o k r e s u ś r e d n io - b a b ilo ń s k ie g o tz w . „ H isto ria s y n c h r o n is t y c z n a ” je s t w ła ś c iw ie o p ise m k o le jn y c h k o n f lik t ó w , u k ła d ó w p o k o jo w y c h i s o ju s z ó w B a b ilo n ii i A s y r ii. Z r e s z tą w t y c h c z a s a c h t e d w a o r g a n iz m y p o lit y c z n e b y ły je d n y m p od w z g lę d e m k u ltu r o w o - c y - w iliz a c y jn y m . T a k w ię c r o z d z ia ły d o ty c z ą c e o k r e s ó w s t a r o - i ś r e d n io b a b ilo ń s k ie g o w y d a j ą s ię n ie p e łn e , s z c z e g ó ln ie w p a r tia c h p o ś w ję c o n y c h h is t o r ii p o lity c z n e j. I n ­ fo r m a c je o p a ń s tw a c h Z im r ilim a lu b S z a m s z ia d a d a m a ją s ię z n a le ź ć w d r u g ie j c z ę ś c i p ie r w s z e j k s ię g i — „E g ip t, w s c h o d n ia c z ę ś ć b a s e n u M. Ś r ó d z ie m n e g o , A z ja M n ie js z a . Ir a n , A z ja C e n tr a ln a , I n d ie , C h in y ” 3. P o d o b n ie m a b y ć z in fo r m a c ja m i o B a b ilo n ii z k o ń ca X I I i X I w ., z c z a s ó w II d y n a s t ii z I s in i II d y n a s t ii K ra ju N a d m o r s k ie g o . P ie r w s z e co u d e r z a p o d c z a s c z y t a n ia „ M e z o p o ta m ii” to n ie z w y k le z r ó ż n ic o ­ w a n y s t o p ie ń s z c z e g ó ło w o ś c i p r z e d s t a w ia n e g o m a te r ia łu , ta k p od w z g lę d e m f a k ­ tó w ja k i p r o b le m a ty k i. O b ok r o z d z ia łó w lu b p o d r o z d z ia łó w o p r a c o w a n y c h n ie ­ z w y k le d o k ła d n ie z n a jd u ją s ię r ó w n ie ż z a w ie r a j ą c e t y lk o n a jb a r d z ie j p o d s ta w o w e in fo r m a c je . P r z e w a ż a ją ta k ie , w k tó r y c h a n a liz a p r o b le m ó w d o m in u je n a d f a k t o ­ g r a fią . P o c z ę ś c i w ią ż e s ię to z e s to p n ie m z a c h o w a n ia i c h a r a k te r e m m a te r ia łu ź r ó d ło w e g o , b a r d z ie j je d n a k d e c y d u ją c ą r o lę g r a ły z a ło ż e n ia m e to d o lo g ic z n e o ra z z a in t e r e s o w a n ia a u to r ó w . O n e to n ie w ą t p liw ie w p ły n ę ły n a d o m in u ją c ą r o lę p r o ­ b le m a t y k i s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z e j, r o z w a ż a ń n a d e w o lu c ją str u k tu r s p o łe c z n y c h , s y s t e m ó w w ła d z y , s t o s u n k ó w w ła s n o ś c i itp .

P o d e j ś c ie ta k ie m a s w o j e d o b re i z łe str o n y . P o z w o liło np. u n ik n ą ć w r o z ­ d z ia le p ie r w s z y m d r o b ia z g o w e g o i n ie p o tr z e b n e g o w s y n t e z ie w y lic z a n ia i c h a ­ r a k te r y z o w a n ia p o s z c z e g ó ln y c h k u ltu r lu b s ta n o w is k p r e h is to r y c z n y c h z t e r e n u B lis k ie g o W sc h o d u . D o k ła d n ie js z e in fo r m a c je c z y t e ln ik m o ż e z n a le ź ć w o p r a c o w a ­ 2 I. J. G e l b , T h o u g h t s a b o u t I b l a : A P r e l i m i n a r y E v a l u a t i o n , M a rch 1977, S M S t. I, 1977, s. 3— 30; J .-P . G r é g o i r e , R e m a r q u e s s u r q u e l q u e s n o m s d e f o n c t i o n e t s u r l ’o r g a n i s a t i o n a d m i n i s t r a t i v e d a n s l e s a r c h i v e s d ’E b la , [w :] L a l i n g u a d i E b la . A t t i d e l C o n v e g n o I n t e r n a t i o n a l e ( N a p o l i , 21— 23 a p r i l e 1980), N a p o li 1981, s. 379— 399; G. P e t t i n a t o , R e l a t i o n s e n t r e l e s r o y a u m e s d ’E b l a e t d e M a r i a u t r o i s i è m e m i l l é n a i r e , d ’a p r è s l e s a r c h i v e s d e T e l l M a r d i k h - E b l a , „ A k k a d ic a ” t. II, 1977, s. 20— 28. Z ob. r ó w n ie ż o g ó ln e p r a c e о E b li: G. P e t t i n a t o , E b la . U n i m p e r o i n c i s o n e l l ’a r y i l l a , M ila n o 1979 o r a z P. M a 11 h i a e, Eb la. U n i m p e r o r i t r o v a t o , T o r in o 1977.

n ia c h a r c h e o lo g ic z n y c h 4, n a t o m ia s t u m ie s z c z e n ie w n im r o z w a ż a ń n a d g o sp o d a r k ą , u s tr o je m s p o łe c z n y m , w ie d z ą i ś w ia d o m o ś c ią ó w c z e s n y c h lu d z i w y d a j e s ię b a r ­ d z iej p r z y d a tn e . S a m m a t e r ia ł a r c h e o lo g ic z n y je s t t y lk o w t e d y d o k ła d n ie j c h a r a k ­ te r y z o w a n y , je ś li s łu ż y ilu s tr a c ji k o n k r e tn y c h p r o b le m ó w . P r z y k ła d e m te g o je s t a n a liz a o d k r y te g o w w a r s t w a c h U r u k V— IV b tz w . „ c z e r w o n e g o b u d y n k u ” — k o m ­ p le k s u b u d o w la n e g o o to c z o n e g o m u r e m z d w ie m a b r a m a m i i o b s z e r n y m p la c e m . I. M. D ia k o n o w p r z e d s t a w ił z u p e łn ie p r a w d o p o d o b n ą h ip o te z ę , iż m o g ło to b y ć m ie j s c e z e b r a ń s ta r s z y c h w s p ó ln o t y . „R ad a S ta r s z y c h '’ w r a z z w ła d c ą - k a p ła n e m o b r a d o w a ła w e w n ą t r z b u d y n k u , a p o d ję te d e c y z j e p r z e d s ta w ia n o do a k c e p ta c ji z g r o m a d z o n e j n a p la c u i w o k ó ł n ie g o lu d n o ś c i (s. 111).

W b r a k u te g o k o m p le k s u w n a s tę p n e j w a r s t w ie — U r u k IV a a u to r w id z i d o ­ w ó d o s ła b ie n ia z n a c z e n ia o r g a n ó w k o le g ia ln y c h w s p ó ln o t y . T a k ie p o d e jś c ie w y ­ d a j e się ze w s z e c h m ia r s łu s z n e w r o z d z ia ła c h p o ś w ię c o n y c h p r e h is to r ii. J e d n a k ż e d la o k r e s ó w p ó ź n ie js z y c h , k ie d y n a s z a w ie d z a o k o n k r e tn y c h w y d a r z e n ia c h w y ­ r a ź n ie w z r a s ta , k o n c e n tr o w a n ie u w a g i n a z a g a d n ie n ia c h p r o b le m o w y c h o d b y w a s i ę c z ę s to ze s z k o d ą d la f a k tó w . P r z y k ła d e m m o g ą tu b y ć f r a g m e n ty p o ś w ię c o n e h is to r ii p o lit y c z n e j d r u g ie g o o k r e s u w c z e s n o d y n a s t y c z n e g o (s. 170— 174), s t a r o b a - b ilo ń s k ie g o (s. 320— 324, 340— 342, 361— 363, 385— 391) i ś r e d n io b a b ilo ń s k ie g o (s. 415— 429). J e s t to c d c z u w a ln e s z c z e g ó ln ie d la p ie r w s z e j fa z y o k r e s u s t a r o b a b ilo ń s k ie g o z w a n e j I s in -L a r s a .

O ile w p r z y p a d k u d w ó c h p o z o s ta ły c h z p o w o d u n ie w ie lk ie j ilo ś c i ź r ó d e ł c h o ­ d z i w r ó w n y m s t o p n iu o p r z y to c z e n ie f a k tó w , co o ich h ip o te ty c z n ą r e k o n s tr u k c ję , to d la w ie k ó w X X . X I X i 1 p o ło w y X V I I I p .n .e. w y s t a r c z y u p o r z ą d k o w a ć k o n ­ k r e tn e w y d a r z e n ia , w y k o r z y s t u j ą c b e z c e n n e lis t y o k r e ś le ń r o c z n y c h , p r o w a d z o ­ n e w ó w c z a s d o ś ć r e g u la r n ie w w ie lu o ś r o d k a c h B a b ilo n ii. P r z y k ła d e m m o ż e b y ć k la s y c z n a ju ż p r a c a D . O. E d z a r d a 5.

S a m t y t u ł k s ię g i „ N a r o d z in y n a js ta r s z y c h s p o łe c z e ń s t w k la s o w y c h i p ie r w s z e o g n is k a c y w iliz a c j i n ie w o ln ic z e j ” w s k a z u j e n a s t o s u n e k a u to r ó w d o p o d s ta w o w y c h z a g a d n ie ń s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z y c h . M a m y p r z ed so b ą p r a c ę p is a n ą z p o z y c ji m a ­ te r ia liz m u h is to r y c z n e g o . Z d a n ie m k o le g iu m r e d a k c y jn e g o p o w in n a o n a , p o d o b n ie ja k c a ła s e r ia w y k a z a ć , iż s p o łe c z e ń s tw a lu d z k ie od n a j d a w n ie j s z y c h c z a s ó w m ia ły c h a r a k te r k la s o w y , za ś c y w iliz a c j e s t a r o ż y t n e g o W sch o d u , p o d o b n ie ja k ś w ia t a a n ty c z n e g o b y ły c y w iliz a c j a m i n ie w o ln ic z y m i. T e r m in y „ k la s a ”, „ s p o łe c z e ń ­ s tw o k la s o w e ” są w s z e c h o b e c n e w tr e ś c i, p o c z ą w s z y od d r u g ie j s tr o n y w s t ę p u (s. 18), g d z ie c z y ta m y : „ H is to ria s ta r o ż y tn e g o W sc h o d u — to h is to r ia n a js ta r s z y c h s p o łe c z e ń s t w k la s o w y c h n a n a s z e j p la n e c ie ” . P ie r w s z e s y m p to m y w y o d r ę b n ia n ia s ię k la s w id z i I. M. D ia k o n o w ju ż w s p o łe c z e ń s t w ie o k r e s u p r o to p iś m ie n n e g o p i e r w ­ sz e g o (P P I), z p r z e ło m u IV i III ty s . p .n .e., c h o c ia ż d a ją c e s ię w y o d r ę b n ić g r u p y lu d n o ś c i n a z y w a n a r a z ie „ k a te g o r ia m i s p o łe c z n y m i”, z a z n a c z a ją c , że p e w n ie j s z e d a n e p o c h o d zą d o p ie r o z o k r e s u P P II (s. 120— 121). C z ę ś c io w o a u to r o p ie r a s ię n a ź r ó d ła c h p is a n y c h , c z ę ś c io w o n a o g ó ln y c h te n d e n c j a c h r o z w o ju s p o łe c z e ń s tw , co z r e sz tą n ie z a w s z e je s t w y r a ź n ie z a z n a c z o n e . N p . n a s. 129 r o z w a ż a ją c s tr u k tu r ę w ła d z y , w s p o m in a o k a p ła n ie - w ła d c y e n w y m ie n ia n y m p r z e z t e k s t y g o s p o d a r ­ c ze o ra z o h ip o te t y c z n e j r a d z ie s ta r s z y c h , b e z p o d k r e ś le n ia te j r ó ż n ic y . P o m im o lic z n y c h z a s tr z e ż e ń , j a k ie b u d zą po d z iś d z ie ń p r ó b y o d c z y ta n ia i in te r p r e ta c ji 4 C z y te ln ik p o ls k i m a do d y s p o z y c ji p r a c ę P . B i e l i ń s k i e g o , S t a r o ż y t n y B l i s k i W s c h ó d . O d p o c z ą t k u g o s p o d a r k i r o l n i c z e j d o w p r o w a d z e n i a p i s m a , W a r ­ s z a w a 1985.' 5 D. O. E d z a r d , D i e „ Z w e i t e - Z w i s c h e n z e i t ” B a b y l o n i e n s , W ie s b a d e n 1957. O lis ta c h o k r e ś le ń r o c z n y c h zob . A . U n g n a d, „ D a t e n h s t e n ’, R IA t. II, B e r lin 1933— 1935, s. 131— 194 ( s ta r o b a b ilo ň s k ie zob. s. 147— 192).

O S P O Ł E C Z E Ń S T W A C H M E Z O P O T A M II

₂₉₅

N ie c h c ia łb y m w ty m m ie j s c u z a s t a n a w ia ć się n a d ta k s k o m p lik o w a n ą k w e s t ią ja k s łu s z n o ś ć lu b n ie ta k ie g o s to s o w a n ia t e r m in ó w ..k lasa" , ,.s p o łe c z e ń s t w o k la ­ s o w e ” . P r a g n ę w t y c h s p r a w a c h s k ie r o w a ć c z y t e ln ik a do k r ó tk ie g o , a cz n ie z w y k le c ie k a w e g o a r t y k u łu p o le m ic z n e g o W . L e n g a u e r a l O p in ie G. E. M. d e S t e C r o i x , z k tó r y m i p o le m iz u je L e n g a u e r w y d a j ą s ię b liź n ia c z o p o d o b n e do ty c h , j a k ie z n a jd u ją się w „ M e z o p o ta m ii” I. M. D ia k o n o w a . W y d a je s ię w ą t p liw e , c z y w s to s u n k u d o ta k w c z e s n e g o s p o łe c z e ń s t w a ja k to z o k r e su P P II, d y s p o n u ją c t a k sk r o m n ą i n ie p e w n ą p o d s ta w ą ź r ó d ło w ą , m o ż n a s to s o w a ć r o z u m o w a n ie p r z e d ­ s t a w io n e p r z e z I. M. D ia k o n o w a . P r z e d e w s z y s t k im b ra k ź r ó d e ł n ie p o z w o lił a u t o r o w i w y r a ź n ie s p r e c y z o w a ć o j a k ie k la s y c h o d z i i ja k ie g r u p y lu d n o ś c i je tw o r z y ły . S k o r o z a ś n ie w ie m y ja k k o n k r e tn ie w y g lą d a ła o r g a n iz a c ja p r a c y i p r o ­ d u k c j i o r a z d y s t r y b u c j i d ób r, to c z y m o ż n a od r a z u o c e n ia ć ją w k a t e g o r ia c h e k s ­ p lo a t a c j i i w y z y s k u . S a m a u to r p r z y z n a je iż n ie w ia d o m o np. k to k o n k r e tn ie p r a c o w a ł n a p o la c h k a p ła n ó w i u r z ę d n ik ó w (s. 127), co u p r a w ia n o (s. 129), jak p r z e b ie g a ła d y s tr y b u c ja p lo n ó w (s. 127). A p r z e d e w s z y s t k im n ie z n a m y „ n a d a w c y " o w y c h p r z y d z ia łó w — ś w ią t y n ia , czy w s p ó ln o ta te r y to r ia ln a (s. 127), n ie w ie m y ta k ż e c z y p r a c o w n ic y b y li o k r e s o w o w y z n a c z a n i p r z e z sa m ą w s p ó ln o tę sp o śró d c z ło n k ó w , c z y te ż s t a n o w ili p e r s o n e l z a le ż n y (s. 127— 128). J a k i o d s e te k o g ó łu l u d ­ n o ś c i s t a n o w ili c i „ n ie p r o d u k c y jn i”, „ ż y ją c y z p r a c y in n y c h ”?. T r u d n o z ty m p o ­ g o d z ić p o g lą d p r z e d s ta w ia n y p r z e z S . L . U t c z e n K ę i I. M. D ia k o n o w a n a X I I I M ię d z y n a r o d o w y m K o n g r e s ie H is to r y k ó w , ż e m o g ą is tn ie ć s p o łe c z e ń s t w a o s p r e ­ c y z o w a n e j h ie r a r c h ii s p o łe c z n e j i w y o d r ę b n io n y c h w a r s tw a c h , w o b e c k t ó r y c h n ie m o ż n a s t o s o w a ć t e r m in ó w „ s p o łe c z e ń s tw o k la s o w e ” — z r a c ji n ie p e łn e g o u f o r ­ m o w a n ia s ię a n t a g o n is t y c z n y c h k l a s 8. J e ś li s p o łe c z e ń s tw a t a k ie is t n ia ły , to z r e ­ c e n z o w a n e j k s ią ż k i z d a je s ię w y n ik a ć , że n ie na s ta r o ż y tn y m B lis k im W sc h o d zie .

6 I. M. D i a k o n o w . O b s z c z e s t w i e n n y j i g o s u d a r s t w i e n n y j s t r o j d r i e w n i e g o D w u r i e c z j a . S z u m e r , M o sk w a 1959. 7 W . L e n g a u e r , O t r u d n o ś c i a c h m a r k s i s t o w s k i e j a n a l i z y s p o ł e c z e ń s t w s t a ­ r o ż y t n y c h (w z w ią z k u z k s ią ż k ą G. E. M. d e S t e . C r o i x , T h e C l a s s S t r u g g l e in t h e A n c i e n t G r e e k , L o n d o n 1981, s. 732). P H t. L X X V , 1984, z. 1, s. 105— 118. 8 S . L . U t c h e n k o , I. M. D i a k o n o f f. S o c i a l S t r a t i f i c a t i o n o f A n c i e n t S o c i e t y (13th I n t e r n a t i o n a l C o n g r e s s o f H i s t o r i a n s , A u g u s t 16— 37, 1970), M o sc o w 1970, s. 3. Z ob. r ó w n ie ż p o g lą d y I. M. D i a k o n o w a n a k la s y w : R a b y , i l o t y , k r i e p o s t n y j e w r a n n i e j d r i e w n o s t i , W D I 1973, z. 4, s. 4.

S p r ó b u jm y je d n a k p r z e ś le d z ić p r z e d s ta w io n ą w M e z o p o ta m ii” c h a r a k t e r y s t y k ę sp o łe c z e ń s tw s u m e r o -b a b ilo ń s k ic h . A u to r w y c h o d z i od s t o s u n k ó w w ła s n o ś c io w y c h ,, a ś c iś le j od w s k a z a n ia w ła ś c ic ie li z ie m i — p o d s t a w o w e g o „ śro d k a p r o d u k c ji”. W e w s z y s t k ic h s w o ic h p r a c a c h I. M. D ia k o n o w p o d k r e ś la ł is t n ie n ie w M e z o p o ta m ii i n a c a ły m B lis k im W sc h o d z ie d w ó c h s e k t o r ó w g o sp o d a r c z y c h : p a ń s t w o w o - ś w ią - t y n n e g o i g m in n o - p r y w a t n e g o 9 W z a le ż n o ś c i od w a r u n k ó w p o lity c z n o - u s t r o j o w y c h i s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z y c h , z m ie n ia ły s ię m ię d z y n im i j e d y n ie p r o p o r c je. T r u d n o ść w ich u s t a le n iu w y n ik a z c h a r a k te r u ź r ó d e ł, m . in. w s e k t o r z e g m in n o - p r y w a t n y m n ie p r o w a d z o n o d o k u m e n ta c ji g o s p o d a r c z e j ( w y j ą t e k to a r c h iw a p r y w a tn e o k r e s u sta r o b a b ilo ń s k ie g o ). Z w a ż y w s z y , iż o r g a n iz a c je p a ń s t w o w e w t e d y d o p ier o s ię k r y ­ s t a liz o w a ły , w y d a j e s ię , że w o k r e s ie P P — w ła s n o ś ć g m in n a m u s ia ła d o m in o w a ć n a d ś w ią t y n n ą i p a ń s tw o w ą . T r u d n o o k r e ś lić n a ile z m ie n iło s ię to w o k r e s ie W D . D la je g o d r u g ie j f a z y a r c h iw a ś w ią t y n n e z S z u r u p p a k (F a ra ) w s k a z u j ą n a r o z w ó j, t e j fo r m y w ła s n o ś c i, je d n a k ż e ju ż in te r p r e ta c ja „ d o k u m e n tu E n h e g a la ” m o ż e b y ć r ó ż n a 10. P o c h o d z ą c e z W D III a r c h iw a ś w ią t y n n e z G ir s u -L a g a s z z d a n ie m D ia - k o n o w a r ó w n ie ż n ie m a ją ś w ia d c z y ć o z d e c y d o w a n e j d o m in a c ji g o s p o d a r k i ś w ią ­ ty n n e j. A u to r w ie lo k r o t n ie p o d k r e ś la n a d a l s iln ą p o z y c ję w s p ó ln o t y t e r y t o r ia ln e j — g m in y (o b s z c z i n y ) (s. 203— 6). S k ą d in ą d s e k to r p a ń s t w o w o - ś w ią t y n n y s t a n o w i j e d ­ n o ś ć t y lk o pod w z g lę d e m ty p u w ła s n o ś c i, sp o s o b u o r g a n iz a c ji p r a c y i s y t u a c j i s p o łe c z n e j p r a c o w n ik ó w . W o k r e s ie W D III m a m y d o c z y n ie n ia z w y o d r ę b n ie n ie m s ię m a ją tk ó w w ła d c y z z ie m ś w ią t y n n y c h . W y r a z e m z w ią z a n y c h z t y m k o n f lik t ó w są „ r efo r m y U r u in im g in y ”. P a n o w a n ie d y n a s t ii a k a d y j s k ie j p r z y n io s ło w ię k s z e z m ia n y w e w n ą t r z s a m y c h s e k to r ó w , n iż p o m ię d z y n im i. I. M. D ia k o n o w p r z y ją ł, ż e S a r g o n W ie lk i w łą c z y ł do z ie m k r ó le w s k ic h 40— 50°,o m a ją tk ó w ś w ią ty n n y c h , (s. 241). J e d n o c z e s n y w z r o s t ilo ś c i d o k u m e n tó w k u p n a -s p r z e d a ż y z ie m i ś w ia d c z y je g o z d a n ie m o w z r o ś c ie z n a c z e n ia g o s p o d a r k i p r y w a t n e j k o s z te m g m in n e j (s. 242). O k res III d y n a s t ii z U r — to o c z y w iś c ie z d e c y d o w a n a d o m in a c ja s e k to r a p a ń s t w o - w o - ś w ią t y n n e g o , c h o c ia ż w ła s n o ś ć g m in n a n ie z n ik a c a łk o w ic ie (s. 272 n.). J a k s łu s z n ie z a u w a ż y ł a u to r g o s p o d a r s tw a ś w ią t y n n e n a d z o r o w a n e p r z ez a d m in is tr a c ję· p a ń s tw o w ą był}· w ty m c z a s ie je d y n ie fo r m ą o r g a n iz a c ji z ie m i k r ó le w s k ie j.

U p a d e k III d y n a s t ii z U r o ra z k o n ty n u u ją c e j je j s y s t e m I d y n a s t ii z I s in z u p e łn ie z m ie n ił s y tu a c ję . W o k r e s ie ty m n a jb a r d z ie j u c ie r p ia ły g o s p o d a r s t w a p a ń s tw o w e ; ich k o s z te m d o s z ło d o n ie b y w a łe g o r o z w o ju s e k to r a g m in n o -p r y w a t ­ n e g o z p r z e w a g ą w ła s n o ś c i in d y w id u a ln e j (s. 325 n .), a le i ze z w ię k s z o n ą n i e ­ z a le ż n o ś c ią e k o n o m ic z n ą ś w ią t y ń (s. 334 п.). D o p ie r o d z ia ła ln o ś ć H a m m u r a b ie g o p o ­ ło ż y ła k r e s o b u ty m p r o c e s o m . O k o ło 1768 r. p .n .e. p o d p o r z ą d k o w a ł on z u p e łn ie a d m in is tr a c ji k r ó le w s k ie j m a ją tk i ś w ią t y n n e (s. 364), a je g o z a k a z s p r z e d a ż y z ie m i n a te r e n a c h d a w n e g o p a ń s tw a R im s in a c h y b a s łu s z n ie D ia k o n o w in te r p r e tu je ja k o d o w ó d is t n ie n ia ta m d u ż y c h ilo ś c i z ie m k r ó le w s k ic h (s. 367) u .

T rzeb a p a m ię ta ć , ż e p a ń s tw o R im s in a z L a r s y o b e jm o w a ło c a łą p o łu d n io w ą i śr o d k o w ą B a b ilo n ię , c z y li o b s za r , n a k tó r y m d o s z ło d o r o z k w itu g o s p o d a r k i in d y ­

* Z ob. n p . c y k l a r t y k u łó w w W D I: 1967, z. 4, s. 13— 35 (z w ła s z c z a s. 27— 35); 1938, z. 3, s. 3— 27; 1968, z. 4, s. 3— 40; I. M. D i a k o n o w , R a b y , W D I 1973 z. 4 , s. 5— 8; T h e S t r u c t u r e o f N e a r E a s t e r n S o c i e t y b e f o r e t h e M i d d l e of t h e 2 n d M i l ­ l e n n i u m В. C., „ O ik u m e n e . S tu d ia a d h is to r ia m a n t iq u a m c la s s ic a m e t o r ie n t a le m s p e c ta n tia ” t. III, B u d a p e s t 1982, s. 23— 28; S . I. U t с h e n k o , I. M . D i a k o n o w , op. cit., s. 11 n. л I. M. D i a k o n o w , O b s z c z e s t w i e n n y j і g o s u d a r s t w i e n n y j s t r o j , s. 47— 51; J. Z a b ł o c k a , H i s t o r i a B l i s k i e g o W s c h o d u w s t a r o ż y t n o ś c i (o d p o c z ą t k ó w o s a d ­ n i c t w a d o p o d b o j u p e r s k i e g o ) , W r o c ła w 1982, s. 9fl n ., 17. 11 Ś w ia d c z y o ty m r ó w n ie ż k o r e s p o n d e n c ja H a m m u r a b ie g o — L . W . K i n g , L e t t e r s a n d I n s c r i p t i o n s of H a m m u i a b i , K i n g o f B a b y l o n t. I— II I, L o n d o n 1898— 1900: F. R. K r a u s , B r i e f e a u s d e m A r c h i v e d e s S a m a š - h ä z i r in P a r i s u n d O x f o r d , A l t b a b y l o n i s c h e B r i e f e i m U m s c h r i f t u n d Ü b e r s e t z u n g t. IV , L e id e n 1968.

O S P O Ł E C Z E Ń S T W A C H M E Z O P O T A M II

₂₉₇

w id u a ln e j, g m in n e j i ś w ią t y n n e j . W r e s z c ie w o k r e s ie ś r e d n io b a b ilo ń s k im g o s p o ­ d a r k a p a ń s t w o w a z n o w u tr a c i z n a c z e n ie , c o ty m r a z e m w ią z a ło s ię z z a s a d n ic z ą z m ia n ą s tr u k tu r y s p o łe c z n o - u s t r o j o w e j p a ń s tw a . S y s t e m m a j ą t k ó w k r ó le w s k ic h z r o z b u d o w a n ą k o s z to w n ą a d m in is tr a c ją s t a ł s ię u c ią ż liw y i n ie o p ła c a ln y w p o ­ r ó w n a n iu z w p r o w a d z o n y m p o r a z p ie r w s z y p r z e z K a s y t ó w s y s t e m e m o g ó ln o p a ń - s t w o w y c h p o d a tk ó w (s. 434). I. M. D ia k o n o w w y r a ź n ie p o d k r e ś la , iż d o ty c h c z a s d w ó r , a p a r a t u r z ę d n ic z y i w o j s k o u t r z y m y w a n e b y ły z p a ń s t w o w o - ś w ią t y n n e g o s e k to r a g o s p o d a r c z e g o , z a ś n ie z w ią z a n i z n im w o ln i c z ło n k o w ie g m in n ie m ie li ż a d n y c h z o b o w ią z a ń p o d a tk o w y c h . T e r a z p o z y c ja ich n ie r ó ż n iła s ię w ty m od p o z y c ji d y s p o n e n t ó w z ie m i p a ń s t w o w e j . O lic z n y c h n a d a n ia c h z ie m i k r ó le w s k ie j o so b o m p r y w a t n y m lu b ś w ią t y n io m ś w ia d c z ą s ły n n e k u d u r r u . I. M. D ia k o n o w s z c z e g ó ln ie m o c n o p o d k r e ś la , iż te o r e t y c z n ie n ie b y ły o n e d z ie d z ic z n e , c h o ć w p r a k ty c e s t a w a ły się n im i p r z e z k o le jn e o d n o w ie n ia u p r a w n ie ń d la p o to m k ó w o b d a r o w a n e g o (s. 432 n.). P o w y ż s z y o p is d o w o d z i, iż p r o c es z m ia n w s tr u k tu r z e w ła s n o ś c i z ie m i n ie p r z e b ie g a ł w je d n y m k ie r u n k u . T o te ż n a w e t z p u n k tu w i ­ d z e n ia e k o n o m ic z n e g o n ie m o ż n a w s z y s t k ic h s y s t e m ó w p a ń s t w o w y c h w M e z o p o ­ t a m ii III i II ty s . p .n .e. n a z w a ć d e s p o tia m i. S a m a u to r u ż y w a te r m in u „ p a ń stw o t o t a lit a r n e ” d la p o d k r e ś le n ia c h a r a k te r u p e w n y c h d z ia ła ń S z u lg ie g o , R im s in a i H a m m u r a b ie g o , m a ją c y c h z a h a m o w a ć s w o b o d n y r o z w ó j e k o n o m ic z n y s p o łe c z e ń ­ s tw a (s. 384). J a k z a te m w y g lą d a ła s t r a t y f ik a c j a s p o łe c z e ń s t w a m e z o p o ta m s k ie g o ? . Z a p e w n e z p o w o d u s t a n u z a c h o w a n ia ź r ó d e ł a u to r p o d a ł p e łn ą k la s y f ik a c j ę j e d y n ie s p o łe ­ c z e ń s tw a s ta r o b a b ilo ń s k ie g o (s. 338). J e d n a k b io rą c p od u w a g ę id e n ty c z n o ś ć te g o m o d e lu z z a m ie s z c z o n y m w in n y c h p r a c a c h D ia k o n o w a s c h e m a te m s p o łe c z e ń s t w b lis k o w s c h o d n ic h n a le ż y u z n a ć g o za o d n o s z ą c y s ię do c a łe g o III i II ty s . p .n .e. Z p u n k tu w id z e n ia p r a w n e g o i s p o łe c z n o - p o lit y c z n e g o a u to r w y r ó ż n ia 3 w a r s tw y : p e łn o p r a w n i o b y w a t e le (sta r o b a b ilo ń s c y a w i l u m ), lu d z ie z a le ż n i z n a jd u ją c y się p od p a tr ia r c h a ln ą w ła d z ą k r ó la , ś w ią t y n i (s ta r o b a b ilo ń s c y m u s z k e n u m ) , n ie w o ln ic y (s ta r o b a b ilo ń s c y w a r d u m ) 12. O tó ż s to s u ją c k a te g o r ie m a t e r ia liz m u h is to r y c z n e g o a u to r d z ie li je n a d w ie a n t a g o n is t y c z n e k la s y (s. 338): k la s ę w ła ś c i c i e l i n ie w o ln i- n ik ó w g o s p o d a r u ją c y c h n a w ła s n e j z ie m i lu b d y s p o n u ją c y c h p a ń s t w o w y m i p r z y ­ d z ia ła m i o ra z k la s ę lu d z i p o z b a w io n y c h śr o d k ó w p r o d u k c ji, z m u s z o n y c h do p r a c y p o p rz e z p r z y m u s p o z a e k o n o m ic z n y — in n y m i s ło w y , p o d le g a ją c y c h e k s p lo a ta c ji t y p u n ie w o ln ic z e g o . D o k la s y p ie r w s z e j , o p r ó c z fa k t y c z n y c h w ła c ic i e l i n ie w o ln ik ó w n a le ż ą w s z y s c y w o ln i o b y w a t e le , b e z w z g lę d u n a to, c z y p o s ia d a ją n ie w o ln ik ó w i c z y w o g ó le w y k o r z y s t u j ą p r a c ę in n y c h , tz n . n a w e t z u b o ż a li c h ło p i p r a c u ją c y s a m o d z ie ln ie n a s w y c h p o la c h . N a t o m ia s t do lu d z i „ p o d le g a ją c y c h e k s p lo a ta c ji ty p u n ie w o ln ic z e g o ” z a lic z o n a z o s ta ła o p r ó c z n ie w o ln ik ó w p r z e w a ż a ją c a (b y u ży ć o k r e ś le n ia a u to r a ) p r a c u ją c a c z ę ś ć lu d z i z a le ż n y c h . W y d a je s ię , ż e r e a lio m s p o łe c z ­ n o -g o s p o d a r c z y m M e z o to p o ta m ii o d p o w ia d a ł ju ż le p ie j p r o p o n o w a n y w c z e ś n ie j p r z ez I. M. D ia k o n o w a p o d z ia ł n a 3 k l a s y 13. P r z e d s t a w io n y d w u k la s o w y p o d z ia ł z a w ie r a je d n ą p o w a ż n ą n ie ś c is ło ś ć . S k o r o p ie r w s z ą k la s ę s t a n o w ią „ w ła ś c ic ie le n ie w o ln ik ó w ”, to d r u g ą p o w in n i t w o r z y ć „ n ie w o ln ic y ” . Z a m ia s t n ic h s p o ty k a m y w ie lo z n a c z n y i n ie d o k ła d n y z w r o t „ lu d z ie p o d le g a j ą c y e k s p lo a t a c j i ty p u n ie w o l­ n ic z e g o ”. J e s t to ś w ia d o m y z a b ie g a u to r a p r a g n ą c e g o p r z y n a jm n ie j c z ę ś c io w o roz­ 12 S. I. U t e h e n k o , I. M . D i a k o n o f f, op. c it., s. 14; I. M. D i a k o n o w , T h e S t r u c t u r e of N e a r E a s t e r n S o c i e t y , s. 94 n. Z ob. r ó w n ie ż o c e n ę p o g lą d ó w I. M. D i a k o n o w a : V. A. J a k o b s o n , D e r V o r d e r e O r i e n t i m B e r e i c h d e r K e i l s c h r i f t s t u d i e n (1978), [w :] D i e G e s c h i c h t e d e s A l t e r t u m s i m S p i e g e l d e r s o - w i e t i s c h e n F o r s c h u n g , h rsg . H. H e in e n , „ E r tr ä g e d e r F o r s c h u n g ” t. 146, D a r m s ta d t 1980, s. 57 n. 13 S. L . U t c h e n к о, I. M. D i a k o n o w , op. c it., s. 15.

r ó ż n ić s y t u a c j ę p r a w n ą g r u p lu d n o ś c i z a le ż n e j i n ie w o ln ik ó w , tw o r z ą c y c h tę sa m ą k la s ę . N ie m o ż n a o p r z e ć się w r a ż e n iu , ż e p o d z ia ł n a 3 k la s y o d z w ie r c ie d la d a n e ź r ó d ło w e , z a ś d w u k ia s o w y p o d p o r z ą d k o w u je je o g ó ln y m z a ło ż e n io m t e o r e ty c z n y m . K lu c z e m d o w ła ś c iw e g o z r o z u m ie n ia s tr u k tu r y s p o łe c z e ń s t w M e z o p o ta m ii o r a z r o li n ie w o ln ic t w a je s t o d p o w ie d n ia k la s y f ik a c j a p o s z c z e g ó ln y c h g r u p lu d n o ś c i z a le ż ­ n e j 14. W stę p r e d a k c y j n y n ie p o z o s ta w ia w ty m w z g lę d z ie ż a d n y c h w ą tp liw o ś c i: lu d n o ś ć z a le ż n a w r o d z a ju h e lo tó w , o ik e tó w , p e n e s t ó w , z o s ta ła u z n a n a za n i e w o l ­ n ik ó w . S tą d id e n t y c z n a k la s y f ik a c j a p o d o b n y c h g r u p lu d n o ś c i z a le ż n e j n a t e r e ­ n a c h s t a r o ż y t n e g o B lis k ie g o W sc h o d u o k r e ś la n y c h ja k o „ n ie w o ln y c h p r a c o w n ik ó w ty p u h e lo t ó w ”, c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d la p a ń s t w o w o - ś w ią t y n n e g o s e k to r a g o s p o ­ d a r c z e g o (s. 22 n.1. W e f e k c ie w s z y s t k ie r o z w in ię t e s p o łe c z e ń s t w a b lis k o w s c h o d n ie z a lic z o n e z o s ta ły d o te j s a m e j f o r m a c j i n i e w o l n i c z e j , co s p o łe c z e ń s t w a ś w ia t a a n ty c z n e g o (s. 21), p o n ie w a ż „ p e łn e n ie w o ln ic t w o lu d n o ś c i z a le ż n e j b y ło o p ty m a ln y m p u n k te m ich r o z w o j u ” (s. 22). P o w y ż s z e o p in ie m o ż n a o d n a le ź ć w o p u ­ b lik o w a n y m w 1977 r. a r t y k u le M. A . K o r o s t o w c e w a „W as is t e in S k la v e ? ” 13. P o g lą d y I. M. D ia k o n o w a c z ę ś c io w o t y lk o o d n ic h o d b ie g a ją . O ile b o w ie m p rzy a n a liz ie ź r ó d ło w e j a u to r r o zr ó żn ia n ie w o ln ik ó w od lu d n o ś c i z a le ż n e j, to p r z y f o r m u ło w a n iu o s t a t e c z n y c h o c e n z p u n k tu w id z e n ia m a t e r ia liz m u h is to r y c z n e g o o d s tę p u je od te g o . N a p o tr z e b ę r o z r ó ż n ie n ia te r m in o lo g ic z n e g o w s k a z u j e f a k t s t o ­ s o w a n ia w t e k s ta c h s u m e r y j s k ic h i a k a d y js k ic h n a o k r e ś le n ie n ie w o ln ik ó w t y lk o d w u z n a k ó w : I R , ( t r a n s lit e r o w a n e g o r ó w n ie ż a r å d , u r d u , i r :t) — „ n ie w o ln ik ” o ra z G E M E j — „ n ie w o ln ic a ” N a w e t je ś li p is a n o po a k a d y j s k u , to o d p o w ie d n ie s ło w a w a r d u m i a m t u m c z ę ś c ie j z a p is y w a n o s u m e r o g r a m a m i n iż s y la b a m i. Ś w ia d c z y to o c ią g ło ś c i tr a d y c ji i w a lze, ja k ą s p o łe c z e ń s t w a m o z o n o ta m s k ie p r z y w ią z y w a ły d o r o z r ó ż n ie n ia w o ln y c h od n ie w o ln y c h . T e r m in u i r , n ig d y w III i II ty s . p .n .e. n ie s to s o w a n o w o b e c j a k ie j k o lw ie k g r u p y lu d n o ś c i z a le ż n e j. I. M. D ia k o n o w w i e ­ lo k r o tn ie p o d k r e ś la , iż n ie w o ln ic y n ig d y n ie o d g r y w a li w M e z o p o ta m ii III i II ty s . p .n.e. w ię k s z e j r o li w p r o c e s ie p r o d u k c ji — z w ła s z c z a w p r a c a c h p o lo w y c h , c h o ­ c ia ż b y z te g o p o w c d u , ż e b y ło ich s to s u n k o w o n ie w ie lu .

W o k r e s ie s ta r o b a b ilo ń s k im w n a jb o g a ts z y c h r o d z in a c h z n a jd o w a ło s ię 5— 10 n ie w o ln ik ó w i n ie w o ln ic ( w y ż s z e lic z b y s ą s p o r a d y c z n e ), a w śr e d n io z a m o ż n y c h 2— 4 (s. 333). P o d s t a w o w e p r a c e p o lo w e n a d a l w y k o n y w a li s a m i g o s p o d a r z e , z a ś b io rą c p od u w a g ę w y s o k ą c e n ę n ie w o ln ik a w p o r ó w n a n iu z z a p ła tą d la n a j e m ­ n ik a . je g o p r a c a p r z y n o s iła z y s k i d o p ier o po 5— 7 la ta c h (s. 328). P r z y c z y n ą m a łe j lic z b y n ie w o ln ik ó w b y ł z je d n e j str o n y r o z p o w s z e c h n io n y z w y c z a j z a b ija n ia j e ń ­ c ó w w o j e n n y c h — m ę ż c z y z n , a z d r u g ie j d o ś ć r e g u la r n ie o g ła s z a n e w o k r e s ie s t a ­ r o b a b ilo ń s k im (p r z y n a jm n ie j je d e n ra z za p a n o w a n ia w ię k s z o ś c i w ła d c ó w ) k r ó ­ le w s k ie e d y k t y o „ u w o ln ie n iu (od d łu g ó w ) ”, c o lik w id o w a ło o k r e s o w o n ie w o lę za d łu g i. W te j s y t u a c j i j e d y n y m s ta ły m ź r ó d łe m n ie w o ln ik ó w b y ły d z ie c i n i e w o l ­ n i c u r o d z o n e w d o m u w ła ś c ic ie la (tzw . w a l i d b i t i m ) . A u to r u w a ż a , ż e p r z y c z y n ą n i e z w ię k s z a n ia lic z b y n ie w o ln ik ó w -m ę ż c z y z n p o p r z e z b r a n ie je ń c ó w w o j e n n y c h b y ła n ie m o ż n o ś ć u tr z y m a n ia w p o s łu c h u w ię k s z e j ic h m a s y s p o w o d o w a n a s ła b y m u z b r o je n ie m w o j s k a w III i II ty s . p .n .e. W y d a je s ię . że a r g u m e n t t e n w ą t p liw y d la o k r e s ó w P P i W D tr a c i s w ą w a r to ś ć d la c z a s ó w d y n a s t ii s t a r o a k a f ly j s k ie j 14 O z r ó ż n ic o w a n iu g r u p y tz w . „ lu d zi k r ó le w s k ic h ” zob . I. M. D i a k o n o w , T h e S t r u c t u r e o f N e a r E a s t e r n S o c i e t y , s. 58— 89. 97 n . 15 „ S c h r ifte n zu r G e s c h ic h te u n d K u ltu r d es A lt e n O r ie n ts ”, A l t o r i e n t a l i s c h e F o r s c h u n g e n t. V , B e r lin 1977, s. 5— 15. 18 I. J. G e l b , T e r m s f o r S l a v e s in A n c i e n t M e s o p o t a m i a , [w :] S o c i e t i e s a n d L a n g u a g e s o f t h e A n c i e n t N e a r East . S t u d i e s in H o n o u r I. M. D i a k o n o f f , W a r ­ m in s te r 1982, s. 81— 98. I. J. G e lb c h a r a k te r y z u je te ż w y s t ę p o w a n ie r za d k o u ż y ­ w a n y c h t e r m in ó w s a g i š u b u r .

O S P O Ł E C Z E Ń S T W A C H M E Z O P O T A M II

₂₉₉

i III d y n a s t ii z U r, za ś d la c k r e s ó w s t a r o b a b ilo ń s k ie g o i k a s y c k ie g o j e s t ju ż z u ­ p e łn y m n ie p o r o z u m ie n ie m . W ła ś c iw a p r z y c z y n a t k w i z a p e w n e w b r a k u z a p o tr z e ­

b o w a ł ia n a w ię k s z ą lic z b ę n ie w o ln ik ó w . ■ W s z y s tk o to d o w o d z i, że n ie w o ln ic t w o w M e z o p o ta m ii III і II ty s . p .n .e. b y ło z p u n k tu w id z e n ia sp o łe c z n e g o i e k o n o m ic z n e g o z j a w is k ie m m a r g in a ln y m i z w ią ­ z a n e b y ło p r a w ie w y łą c z n ie z g o s p o d a r k ą p r y w a tn ą . D la te g o te ż ta k d u ż e z n a c z e ­ n ie m a o c e n a p o z y c ji s p o łe c z n e j r ó ż n y c h g r u p lu d n o ś c i z a le ż n e j, s t a n o w ią c e j o b o k w o ln y c h c h ło p ó w p o d s ta w o w ą s iłę r o b o c z ą p a ń s tw m e z o p o ta m s k ic h . C h o d z i tu m .i n . o w c z e s n o d y n a s t y c z n y c h l ú - s i , ig i- n u - d u s, š u b - l u g a l , il, s ta r o a k a d y j s k ic h i n e o s u m e r y j s k ic h g u r u š , g e m ě , c z y te ż s ta r o b a b ilo ń s k ic h m u š k e n u n i , n a š i b i l t i m , i š š a k k u m . S t o s o w n ie d o p o w a ż n e g o z r ó ż n ic o w a n ia ic h s y t u a c j i e k o n o m ic z n e j a u to r z a lic z a š u b - l u g a l i i g i - n u - d u s d o d w ó c h r ó ż n y c h g r u p p r a c o w n ik ó w ś w ią t y n n y c h (s. 202). J e d n a k s ta n o w ią o n e je g o z d a n ie m je d n ą w a r s t w ę s p o łe c z n ą : z a le ż n y c h r o b o tn ik ó w „ n ie w o ln ic z e g o t y p u ” (s. 277) lu b „ p o d le g a ją c y c h e k s p lo a t a c j i m a ją c e j c h a r a k te r ty p o w o n ie w o ln ic z y ” (s. 271). S t a n o w is k o to n a j p e łn ie j p r z e d s t a w ił D ia ­ k o n o w w j e d n y m z a r t y k u łó w w W D I 17. P r z y jm u ją c w n im od I. J. G elb a 18 p o ­ d z ia ł e k s p lo a t o w a n y c h p r a c o w n ik ó w n a 2 t y p y p o le m iz o w a ł z n a z w a n ie m d r u g ie g o z n ic h s e r f s o b o k p ie r w s z e g o s l a v e s . Z a m ia s t s to s o w a n ia w o b e c s u m e r o - b a b ilo ń s k ie j lu d n o ś c i z a le ż n e j te r m in u s e r f (ro s. k r i e p o s t n y j ) , p r o p o n o w a ł r a c z e j id e n t y f ik a c j ę j e j z e s p a r ta ń s k im i h e lo ta m i. W s k a z a ł j e d n o c z e ś n ie na n ie w i e l k i e z p u n k tu w i ­ d z e n ia e k o n o m ic z n e g o r ó ż n ic e m ię d z y o b y d w o m a t y p a m i p r a c o w n ik ó w , k tó r e s p r o ­ w a d z a j ą s i ę d o r o d z a ju w y k o n y w a n e j p r a c y (d o m o w a — n ie w o ln ic y , p r o d u k c y j ­ n a — „ h e lo c i”) i p r z y n a le ż n o ś c i d o r ó ż n y c h s e k to r ó w g o s p o d a r c z y c h . O s ta te c z n ie D ia k o n o w p r z y ją ł, że m e z o p o ta m s c y „ h e lo c i” i n ie w o ln ic y s t a n o w ili t y lk o d w ie w a r s t w y je d n e j k la s y , a r ó ż n ic e m ię d z y n im i w y n ik a ły z is t n ie n ia d w ó c h s e k ­ to r ó w g o s p o d a r c z y c h , r e p r e z e n tu ją c y c h t e n sa m s p o só b p r o d u k c ji. S ta n o w is k o to o d n a jd u je m y w r e c e n z o w a n e j k s ią ż c e (n p . s. 277). N ic d z iw n e g o , że p r z y t a k ie j k la s y f ik a c j i lu d n o ś c i z a le ż n e j, w o s t a t e c z n y c h o c e n a c h s p o łe c z e ń s t w m e z o p o ta m ­ s k ic h a u to r u ż y w a s f o r m u ło w a n ia „ n ie w o ln ic z e ” — c z y n i to je d n a k w s p o só b n ie w p e łn i k o n s e k w e n tn y . N p . s ta r o b a b ilo ń s k ie s p o łe c z e ń s t w o E s z n u n n y n a z y w a „ n ie ­ w o ln ic z y m ” (s. 360), z a ś w y ż e j od n ie g o r o z w in ię t e e k o n o m ic z n ie s p o łe c z e ń s tw o iL arsy, w ła ś n ie z p o w o d u s ła b o r o z w in ię t y c h s ił w y t w ó r c z y c h i m a ło u p o w s z e c h ­

n io n e j g o s p o d a r k i t o w a r o w o - p ie n ię ż n e j o k r e ś la t y lk o , ja k o z n a jd u ją c e s ię n a „ w s tę p n y m e ta p ie s p o łe c z e ń s tw a n ie w o ln ic z e g o ” (s. 358). J e d n a k ż e w o c e n a c h s w o ic h I. M. D ia k o n o w n ie p o s u w a s ię ta k d a le k o , ja k k o le g iu m r e d a k c y jn e . N i­ g d z ie n ie k w a lif ik u j e s p o łe c z e ń s t w m e z o p o ta m s k ic h d o fo r m a c ji n ie w o ln ic z e j i w o g ó le n ie u ż y w a te g o te r m in u . K la s y c z n y m p r z y k ła d e m r o z b ie ż n o ś c i o p in ii je s t o c e n a s y t u a c j i s u m e r y j s k ic h g u r u š . A u to r łą c z y ic h r a z e m z n ie w o ln ik a m i (u r d u ) w je d n ą k la s ę , je d n a k z e Avzględu n a z a s a d n ic z ą r ó ż n ic ę ic h s t a t u s u p r a w n e g o u w a ż a o k r e ś la n ie s p ło e c z e ń s t w a n e o s u m e r y j s k ie g o ja k o n ie w o ln ic z e za p r a w d z iw e , a l e n ie d o k ła d n e (s. 278). W u m ie s z c z o n y m o b o k p r z y p is ie k o le g iu m r e d a k c y j n e c h y b a s łu s z n ie u z n a je ta k ie s t a n o w is k o ja k o w ą t p liw o ś ć a u to r a d o o k r e ś le n ia c a ­ łe j te j k la s y ja k o n ie w o ln ic z e j, z a r a z e m je d n a k s tw ie r d z a , iż k la s y n ie b ę d ą c n ig d y j e d n o lit e , b io rą s w o j e n a z w y od w a r s t w n a jb a r d z ie j d la n ic h c h a r a k t e r y ­ s t y c z n y c h — n p . n ie w o ln ik ó w , c h ło p ó w p a ń s z c z y ź n ia n y c h , r o b o tn ik ó w . T y m sa m y m n ie z w a ż a ją c n a z d e c y d o w a n ą p r z e w a g ę ilo ś c io w ą g u r u š n a d u r d u w y d a w c y s u ­ g e r u ją k o n ie c z n o ś ć s to s o w a n ia te r m in u „ n ie w o ln ic z a ” w o b e c c a ło ś c i k la s y . B io ­ 17 I. M. D i a k o n o w , R a b y , W D I 1973, z. 4, s. 3— 29. 18 I. J. G e i b, F r o m F r e e d o m t o S l a v e r y , [w :] G e s e l l s c h a f t s k l a s s e n i m A l t e n Z w e i s t r o m l a n d u n d in d e n a n g r e n z e n d e n G e b i e t e n — X V I I I . R e n c o n t r e a s s y r i o - i o g i q u e i n t e r n a t i o n a l e M ü n c h e n , 29 J u n i b i s 3. J u l i 1970, h r sg . D. O. E d z a r d, B a y e r is c h e A k a d e m ie d e r W is s e n s c h a f t e n , p h il.-h is t. K l., A b h a n d lu n g e n . N . F. t. L X X V , M ü n c h e n 1972, s. 81— 92.

rąc pod u w a g ę w y łą c z n ie k r y te r ia e k o n o m ic z n e i o d p o w ie d n io d o te g o in t e r p r e ­ tu ją c ź r ó d ła , r o z u m o w a n ie p o w y ż s z e m o ż n a ^ zn ać za lo g ic z n ie u z a s a d n io n e . W y ­ d a je s ię je d n a k , ż e is t n ie j e in n e , w ła ś c iw s z e z p u n k tu w id z e n ia z g o d n o ś c i z d a ­ n y m i ź r ó d ło w y m i r o z w ią z a n ie , a m ia n o w ic ie , ż e s t o s o w a n ie w y łą c z n ie ta k r o z u ­ m ia n y c h k r y t e r ió w e k o n o m ic z n y c h n ie je s t n a jle p s z ą m e to d ą p o s tę p o w a n ia p r z y u s ta la n iu s t r a t y f ik a c j i s p o łe c z e ń s tw m e z o p o ta m s k ic h . S t o s o w a n ie ich m a w y ł ą c z n ie n a c e lu w y r ó ż n ie n ie k la s s p o łe c z n y c h n ie is t n ie j ą c y c h w ś w ia d o m o ś c i s t a r o ż y t ­ n y c h M e z o p o ta m c z y k ó w i a b s tr a k c y jn y c h z p u n k tu w id z e n ia źró d eł. Z p r o b le m ó w b a r d z ie j s z c z e g ó ło w y c h n a j w a ż n ie j s z ą w y d a j e s ię s p r a w a c h r o ­ n o lo g ii o k r e s ó w w c z e s n o d y n a s t y c z n e g o i s t a r o a k a d y js k ie g o . A u to r p r z y jm u je n a ­ s tę p u ją c ą d a ta c ję : W D I (o k o ło 2750— 2615 p .n .e.), W D II (o k o ło 2615— 2500 p.n.e.),. W D III (o k o ło 2500— 2315 p .n .e.), p a n o w a n ie S a r g o n a (2316— 2261 p.n .e.) z a ś c a łe j d y n a s t ii s t a r o a k a d y j s k ie j (2316— ?). N a j w ię k s z e z a n ie p o k o j e n ie b u d z i d a ta 2316 p .n .e. ja k o p o c z ą tk u p a n o w a n ia S a r g o n a . O d b ie g a o n a od p o w s z e c h n ie u z n a n e g o r o k u 2340 p .n .e., j e d n e g o z p o d s ta w o w y c h f ila r ó w c h r o n o lo g ii ś r e d n ie j. W e f e k c i e c za s p a n o w a n ia I d y n a s t ii z L a g a s z w y n o s ił w e d łu g I. M. D ia k o n o w a o k o ło 188 la t (U r u in im g in a je s t d a t o w a n y n a la ta 2318— 2312 p.n .e.), p o d cz a s g d y p o m im o p e w ­ n y c h r ó ż n ic za m a k s y m a ln y u z n a je s ię o k r e s 170 la t ” . P o d s t a w o w a w k w e s t ii

c h r o n o lo g ii w z g lę d n e j i b e z w z g lę d n e j o k r e s u W D III p r a c a H . J. N i s s e n a p o d a je n a j c z ę ś c ie j p r z y jm o w a n ą lic z b ę 150 la t* 0. E fe k te m ta k ie g o „ w y d łu ż e n ia ” o k r e s u je s t r a ż ą c a sp r z e c z n o ś ć m ię d z y d a to w a n ie m p r z e z I. M . D ia k o n o w a p o c z ą tk u p a ­ n o w a n ia U r n a n s z e (ok . 2500 p.n .e.) i E a n a tu m a (ok . 2400 p .n .e.), g d y ż d a je to n i e ­ p r a w d o p o d o b n ą lic z b ę stu la t r z ą d ó w U r n a n s z e i A k u r g a la (s. 195, 487). R o z b ie ż n o ś c i te są m o ż liw e d o p o g o d z e n ia ze ś c is łą i n ie z m ie n n ą d a ta c ją p o ­ c z ą w s z y od III d y n a s t ii z U r, ze w z g lę d u n a n ie u s t a lo n ą d łu g o ś ć o k r e s u g u t e j - s k ie g o i h ip o te ty c z n ą d a ta c ję II d y n a s t ii z L a g a sz . P o n a d to D ia k o n o w u t r z y m u j e n a d a l p r z e d s ta w io n ą p r z e z s ie b ie w 1959 r. h ip o te z ę o k o le j n o ś c i w y d a r z e ń w c z a ­ s ie p a n o w a n ia L u g a lz a g e s ie g o , U r u in im g in y i S a r g o n a 21. P o d s t a w o w e r ó ż n ic e w s to s u n k u d o o g ó ln ie u z n a w a n e j w e r s j i, to p r z y ję c ie że: U r u in im g in a o b r o n ił G ir su p r z ed L u g a lz a g e s im i p a n o w a ł d a le j ja k o n ie z a le ż n y w ła d c a w p d . c z ę ś c i s w e g o p a ń s tw a , L u g a lz a g e s i p o ty m a ta k u , z a n im p o k o n a ł go S a r g o n , p a n o w a ł t y lk o 1— 2 la ta i to n a d n ie c a ły m śr o d k o w y m i p o łu d n io ­ w y m S u m e r e m , a o s ta te c z n e g o z n is z c z e n ia p a ń s t w a U r u in im g in y d o k o n a ł S a r g o n w rok po p o k o n a n iu L u g a lz a g e s ie g o (s. 214 n ., 236 n.). D a je to n a s tę p u ją c ą k o le j ­ n o ś ć w y d a r z e ń d la p ie r w s z y c h la t p a n o w a n ia S a r g o n a : 4— 5 rok — o s t a t n i a ta k L u g a lz a g e s ie g o n a L a g a s z , 5 r o k — p o k o n a n ie L u g a lz a g e s ie g o , 6 rok — z a j ę c ie L a g a sz i k o n ie c p a n o w a n ia U r u in im g in y (2312 r. p .n .e.). P r z e d s ta w io n a r.rgurr.cn- ta c ja n ie w p e łn i p r z e k o n u je , a z je d n y m z je j z a ło ż e ń — in te r p r e ta c ją „ P ła c z u o z n is z c z e n iu G ir su ” tr u d n o s ię z g o d z ić . Z d a n ie m D ia k o n o w a w y m ie n ie n ie w n im o śr o d k ó w ś w ią t y n n y c h ty lk o z p ó łn o c n e j i ś r o d k o w e j c z ę ś c i p a ń s tw a L a g a s z ś w ia d ­ c z y o ty m , iż L u g a lz a g e s i n ig d y n ie z a ją ł g o c a łk o w ic ie . U r u in im ig n a m ia ł p a n o ­ w a ć n a d a l w p o łu d n io w e j je g o c z ę ś c i, m a ją c za s t o lic ę E n in m a r , a ż do c z a s u p o k o ­ n a n ia g o p r z e z S a r g o n a . J e ś li n a w e t p r z y jm ie m y , ż e U r u in im g in a p r z e ż y ł n a ja z d 15 F i s c h e r W e l t g e s c h i c h t e t. II, F r a n k f u r t /M a in 1965, s. 59 n. 20 H. J . N i s s e n , Z u r D a t i e r u n g d e s K ö n i g s f r i e d h o f e s v o n U r u n t e r b e s o n d e r e B e r ü c k s i c h t i g u n g d e r S t r a t i g r a p h i e d e r P r i v a t g r ä b e r , B o n n 1966, s. 119, 121 n . Z ob . r ó w n ie ż : T h e C a m b r i d g e A n : i e n t H i s t o r y , e d . 3rd t. I, cz. 2, C a m b r id g e 1971, s. 998 — o k o ło 160 la t. 11 I. M . D i a k o n o w , O b s z c z e s t w i e n n y j і g o s u d a r s t w i e n y j s t r o j , s. 198— 211.