Anna Jachnis
Cechy temperamentalne a style
radzenia sobie ze stresem
Studia Psychologica nr 1, 53-68
2000
Studia Psychologica UKSW
1 (2000) 1
ANNA JACHNIS
CECHY TEMPERAMENTALNE A STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM
Procesy radzenie sobie ze stresem interesują badaczy o różnych orientacjach. Pierwsze badania psychologiczne nad procesam i ra dzenia sobie ze stresem życia przeprowadzili Pearlin i Schooler (1978). W drugiej połowie lat 70 uwaga badaczy skoncentrow ała się na radzeniu sobie ze stresem wywołanym przez chorobę som a tyczną (C ohen, Lazarus, 1979; M oos, 1977). Procesy radzenia sobie ze stresem badano również w relacji do stresu zawodowego (La- tack, 1986; M enaghan, M erves, 1984).
Pom im o że badacze stresu rozpatrują radzenie sobie jako głów ny składnik ogólnego procesu stresu (Dewe, Cox, Ferguson, 1993), występują niezgodności co do funkcjonowania i konsekwencji ra dzenia sobie (Edwards, 1988). Potrzeba zrozum ienia procesów ra dzenia sobie ze stresem i czynników warunkujących efektywność tych procesów jest podkreślana przez różnych badaczy, którzy su gerują, że zachowanie w procesie radzenia sobie może pomniejszyć wpływ stresu i łagodzić jego negatywne konsekwencje (Adwin, Re- venson, 1987; Cox, Ferguson, 1991; Lazarus, Folkm an, 1984).
Problem atyka radzenia sobie ze stresem przeżywa renesans na gruncie psychologii polskiej (H eszen-N iejodek, 1996, 1997; Tere- lak, 1997). Badania nad procesam i radzenia sobie ze stresem wy wołanym chorobą som atyczną prowadzi H eszen-N iejodek (1994). Kosztami psychologicznymi, ponoszonym i w trakcie procesów ra dzenia sobie, zajęła się R atajczak (1996). Tematykę radzenia sobie ze stresem podjął w ram ach Regulacyjnej Teorii Tem peram entu Jan Strelau (1996). B adania czynników tem peram entalnych i oso bowościowych, warunkujących efektywność procesów radzenia so bie, prowadzi Jan Terelak (1997). N arastające obciążenia cywiliza
cyjne człowieka, doznaw ane stresy zawodowe i osobiste skłaniają do dalszych b adań nad cecham i i czynnikami warunkującymi p ro cesy radzenia sobie.
1. PROBLEMATYKA BADAŃ
D efiniując stres jako czynnik zakłócający równowagę między wy m aganiam i sytuacji a możliwościami działania w tej sytuacji, tem peram ent rozpatrywany jest jako ważny m oderator relacji człowie ka z otoczeniem . W iele cech tem peram entu m a związek z powsta w aniem i przebiegiem procesów radzenia sobie ze stresem i po m a ga w ich zrozum ieniu (Strelau, 1995,1996).
Badanie tem peram entalnych uwarunkowań radzenia sobie ze stresem jest istotne w pracy zawodowej człowieka, szczególnie w zawodach o wysokim obciążeniu stresem . W iele cech tem p era m entalnych wiąże się z em ocjam i i wpływa na powstawanie reakcji emocjonalnych, działających jako m odyfikatory stanu stresu p o przez wzmaganie lub obniżanie em ocjonalnej reakcji na stresory (Strelau, 1996). W ram ach perspektywy interakcyjnej przyjmuje się, że efektywność działania w w arunkach trudnych uw arunkow a na jest w spółdziałaniem cech tem peram entalnych ze skutecznymi sposobam i radzenia sobie ze stresem (Lazarus, 1980; Lazarus, Folkm an, 1984).
R adzenie sobie ze stresem jest działaniem ukierunkowanym na walkę ze specyficznymi wymaganiami zewnętrznymi i/lub wewnętrz nymi, obciążającymi możliwości adaptacyjne człowieka. Przejawia się w form ie dynamicznej aktywności poznawczej i behawioralnej człowieka, który stanął wobec określonego zagrożenia (Folkman, 1984; Folkman, Lazarus, 1980; Lazarus, Folkman, 1984).
W spółcześnie radzenie sobie ze stresem rozum iane jest jako funkcja regulacyjna, polegająca na utrzym aniu adekwatnej rów no wagi między wym aganiami a możliwościami działania w sytuacji trudnej. E fektem skutecznego radzenia sobie jest uzyskanie rów no wagi między wymaganiami i możliwościami, wpływające na zm niej szenie stanu stresu. W ynikiem nieskutecznego radzenia sobie ze stresem jest narastanie stanu stresu (Vitaliano, et al., cyt. za S tre lau, 1996).
R adzenie sobie ze stresem jest procesem , na który składają się charakterystyczne dla jednostki sposoby radzenia sobie ze stresem , zwane stylami. Indywidualny styl radzenia sobie wyraża się we
względnej stałości przebiegu procesu radzenia sobie u tej samej osoby w różnorodnych kontekstach sytuacyjnych. Styl radzenia so bie ze stresem m a uw arunkow ania osobowościowe. O kreśla on zbiór dyspozycji czy właściwości jednostki, decydujących o różni cach indywidualnych w działaniu w w arunkach stresu. M a on cha
rak ter złożony i wielowymiarowy (E ndler, Parker, 1990;
1993;1994).
E ndler i J. Parker (1990) wyróżniają trzy style radzenia sobie ze stresem , przyjmując za kryterium podziału funkcję, jaką spełnia da na aktywność radzenia sobie ze stresem . Są one następujące: Styl Skoncentrow any na Z ad aniu (SSZ), Styl Skoncentrowany na E m o cjach (SSE), Styl Skoncentrowany na U nikaniu (SSU). Styl Skon centrow any na Z adaniu (SSZ) polega na podejm ow aniu aktywnych działań, mających na celu rozw iązanie problem u przez poznawcze przekształcenie lub próby zmiany sytuacji. Styl Skoncentrowany na Em ocjach (SSE) charakteryzuje się tendencją do koncentrow ania się na sobie i własnych przeżyciach emocjonalnych, skłonnością do myślenia życzeniowego i dystansowania się. Styl Skoncentrowany na U nikaniu (SSU) polega na podejm ow aniu działań, mających na celu blokowanie myślenia o sytuacji stresowej i jej przeżywania. M oże on przejawiać się w dwóch form ach, angażow ania się w czyn ności zastępcze (A CZ) lub poszukiw ania kontaktów towarzyskich (PKT). O prócz pierwszego stylu pozostałe dwa m ają charakter bierny w stosunku do realizowanego zadania.
Procesy radzenia sobie ze stresem , w sytuacjach stresowych, m o gą być modyfikowane przez cechy tem peram entalne. W procesie radzenia sobie aktywność m a ch arakter dwuzadaniowy. Pierwsze polega na redukcji własnego stresu, a drugie m a na celu usunięcie przeszkody. R adzenie sobie ze stresem wymaga zatem korzystania z zasobów energetycznych organizm u, które warunkow ane są przez cechy tem peram entalne. W iele cech tem peram entalnych przejawia się w reakcjach em ocjonalnych człowieka, które powstają w proce sie radzenia sobie ze stresem (Strelau, 1995,1996; Ratajczak, 1996) W spółczesne poglądy na tem at tem peram entu coraz silniej p o d kreślają znaczenie param etrów czasowych zachow ania dla radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Cechy tem peram entalne, dotyczące param etrów czasowych zachow ania, to: Żwawość (ŻW ), Persewe- ratywność (PE), Wrażliwość Sensoryczna (WS), Reaktywność E m ocjonalna (R E ), W ytrzymałość (W T), Aktywność (AK). Cechy
te są m ierzone za pom ocą m etody „Form alna Charakterystyka Z a chowania - K w estionariusz Tem peram entu” (FCZ-K T) (Zawadzki, Strelau, 1995; 1997).
N a gruncie polskim b adania między stylami radzenia sobie ze stresem a cecham i tem peram entalnym i i osobowościowymi p rze prowadzili Szczepaniak, W rześniewski i Strelau (1996) oraz Terelak (1997). W pierwszych badaniach stwierdzono, że skala SSE korelu je ze wszystkimi skalami mierzącymi charakterystyki em ocjonalne - Neurotycznością (E P Q -R i N E O -FFI) oraz Perseweratywnością i Reaktywnością Em ocjonalną (FCZ-K T). Negatywna korelacja skali SSE ze skalam i Ruchliwości i W ytrzymałości jest zrozum iała, jeśli uwzględni się fakt, że oba te wymiary korelują negatywnie z em ocjam i negatywnymi (zob. Zawadzki i Strelau, 1995). Skala SSZ koreluje pozytywnie ze skalami Ekstrawersji, Otwartości i Zwawości.
W badaniach Terelaka (1997) weryfikowano związki między sty lami radzenia sobie ze stresem , m ierzonymi skalą Stylów Behawio ralnych M iller (M BSS), a cecham i tem peram entu, mierzonymi Kw estionariuszem Tem peram entu Strelaua (KTS-Z). Uzyskane wyniki wskazują, że im wyższa Siła Procesów Pobudzenia i N euro- tyczność jednostki, tym wyższa skłonność do poszukiwania infor macji o zagrożeniu (M ). Z kolei im niższa Sita Procesu Pobudzenia i Neurotyzm , tym większa skłonność do unikania informacji (B).
Z przedstaw ionych wyżej rozważań nad wpływem cech tem pera- m entalnych na procesy radzenia sobie wynika, że cechy tem pera- m entale, charakteryzujące energetyczny poziom zachowania, p o winny sprzyjać kształtow aniu się stylu radzenia zorientow anego na rozwiązywanie problem u i działanie. Z kolei cechy tem peram ental- ne, zorientow ane na em ocje (np. Neurotyczność, Reaktywność Em ocjonalna) to charakterystyki, na bazie których kształtuje się styl radzenia sobie oparty na em ocjach (Szczepaniak, Strelau, Wrześniewski, 1996).
W badaniach empirycznych weryfikowano następujące pytanie badawcze: Czy cechy tem peram entalne, dotyczące charakterystki czasowej zachowania, m ają wpływ na styl radzenia sobie ze stresem ?
2. HIPOTEZY BADAWCZE:
H ipoteza 1: Cechy tem peram entu, dotyczące charakterystyki czasowej zachow ania, takie jak Żwawość, Wytrzymałość, Aktyw
ność, wpływają na podjęcie w procesie radzenia sobie ze stresem Stylu Skoncentrow anego na Z adaniu (SSZ).
H ipoteza 2: Cechy tem peram entu, dotyczące charakterystyki czasowej zachowania, takie jak, Perseweratywność, Reaktywność Em ocjonalna, wpływają na podjęcie w procesie radzenia sobie ze stresem Stylu Skoncentrow anego na Em ocjach (SSE) i Stylu Skon centrow anego na U nikaniu (SSU).
3. METODY BADANIA
Do oceny formalnej charakterystyki zachowania zastosowano in wentarz „Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Tem peram entu” (FCZ-KT) Zawadzkiego i Strelaua. Kwestionariusz ten bada param etry czasowe zachowania, takie jak: Żwawość (ŻW ), Perseweratywność (PE), Wrażliwość Sensoryczna (WS), Reaktyw ność Em ocjonalna (R E), Wytrzymałość (WT), Aktywność (AK). Wszystkie skale kwestionariusza charakteryzują się zadawalającą rze telnością pomiaru. Współczynnik alfa Cronbacha waha się w grani cach 0,73-0,85. Kwestionariusz składa się ze 120 pytań, po 20 diagno stycznych dla każdej z badanych skal (Zawadzki, Strelau, 1995; 1997). D o badania stylów radzenia sobie ze stresem zastosowano Kwe stionariusz R adzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych E n dlera i Par- kera, często nazywany CISS (Coping Inventoiy fo r Stressful Situ ations), w polskiej adaptacji (Szczepaniak, Strelau, Wrześniewski,
1996; Wrześniewski, 1996).
Kwestionariusz składa się z 48 prostych stw ierdzeń, opisujących zachow anie ludzi w sytuacjach stresowych. D o oceny własnych za chowań zastosowano 5-stopniową skalę L ikerta, określającą czę stotliwość, z jaką dana aktywność jest podejm ow ana w sytuacji stre sowej. Kw estionariusz służy do pom iaru trzech stylów radzenia so bie ze stresem : Stylu Skoncentrow anego na Z adaniu (SSZ), Stylu Skoncentrow anego na Em ocjach (SSE), Stylu Skoncentrow anego na U nikaniu (SSU).
Skale, do pom iaru poszczególnych stylów radzenia sobie, składa ją się z 16 pozycji, w których badany m oże uzyskać od 16 do 80 punktów. W skali mierzącej Styl Skoncentrowany na Unikaniu (SSU) wyróżnia się podskalę Angażowania się w Czynności Z astęp cze (ACZ) (8 pozycji) oraz podskalę Poszukiwania Kontaktów To warzyskich (PKT) (5 pozycji). Kwestionariusz R adzenia Sobie w Sy tuacjach Stresowych E ndlera i Parkera przeznaczony jest do
bada-nia osób powyżej 18 roku życia. Rzetelność kwestionariusza m ierzo na za pom ocą współczynnika alfa Cronbacha jest bardzo wysoka. Mieści się w granicach od 0,72 do 0,92 dla poszczególnych skal.
Polska adaptacja kwestionariusza CISS charakteryzuje się rów nież wysokimi współczynnikami alfa C ronbacha. W artości dla skal SSZ i SSE wynoszą od 0,82 do 0,88, a dla skali SSU od 0,74 do 0,87. Rzetelność skal m ożna uznać za zadowalającą. Jest ona tylko nieco niższa niż w przypadku wersji oryginalnej (Szczepaniak, Strelau, Wrześniewski, 1996).
4. OSOBY BADANE
W badaniach wzięło udział 55 studentów (48 kobiet i 7 mężczyzn) III roku psychologii UKSW. Osoby te były w wieku 21-24 lata.
5. WYNIKI BADAŃ
Uzyskane wyniki w poszczególnych skalach Kwestionariusza Tem peram entu FC Z-K T Zawadzkiego i Strelaua oraz Kw estiona riusza R adzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS) E ndler a i Parkera, wraz z testem norm alności rozkładu Z Kołm ogoro- wa-Smirnowa, przedstaw iono w Tabeli 1
Tabela 1
Wyniki w skalach FC Z-K T i CISS z testem norm alności rozkładu Z Kołm ogorow a-Sm irnowa
Skale FCZ-KT
i CISS Min Max X SD
Wartość Z Poziom istot. Zwawość 5,00 20,00 15,29 4,00 1,12 0,16 Perseweratywnść 6,00 20,00 14,14 3,37 0,96 0,32 Wrażliwość Sensoryczna 8,00 20,00 16,76 2,74 1,49 0,02* Reaktywność Em ocjonalna 1,00 20,00 11,44 4,71 1,79 0,56 Wytrzymałość 0,00 18,00 8,38 4,57 0,86 0,44 Aktywność 1,00 19,00 11,54 4,36 0,61 0,84 SSZ 46,00 74,00 60,69 6,73 0,68 0,74 SSE 22,00 68,00 44,56 9,17 0,64 0,81 SSU 31,00 73,00 48,89 8,15 0,79 0,55 A CZ 9,00 40,00 20,53 5,34 0,88 0,42 PKD 10,00 25,00 19,14 3,42 0,71 0,69 * p< 0,05 (test dwustronny)
Uzyskane wartości średnie dla poszczególnych skal są zbliżone do wyników uzyskanych przez Zawadzkiego i Strelaua (1995). Wy niki uzyskane za pom ocą testu Z K ołm ogorow a-Sm irnowa wskazu ją, że badane cechy tem peram entalne, oprócz Wrażliwości E m o cjonalnej, oraz style radzenia sobie ze stresem charakteryzują się norm alnością rozkładu. Z daniem Zawadzkiego i Strelaua (1995) wskaźniki param etrów rozkładu wyników skali Wrażliwości Senso rycznej nie są satysfakcjonujące.
Uzyskane korelacje Pearsona pom iędzy cecham i tem peram en- talnymi a stylami radzenia sobie ze stresem przedstaw ia Tabela 2. Tabela 2
Korelacje między stylami radzenia sobie ze stresem a cecham i tem- peram entalnym i Skala ZW P E WS R E W T AK SSZ -0,76 -0,23 0,00 -0,25 0,25 0,23 SSE -1,14 0,64“ 0,16 0,56** -0,29* -0,31* SSU 0,06 -0,02 0,10 -0,28* 0,21 0,12 A C Z -0,00 0,03 0,00 -0,09 0,07 -0,16 PKT 0,01 -0,12 0,16 -0,28* 0,23 0,30* * p< 0,05; **p<0,01
W ysokie pozytywne korelacje stw ierdzono m iędzy Stylem Skoncentrow anym na E m ocjach (SSE) a Persew eratyw nością (r= 0 ,6 4 , p < 0 ,0 1 ) o raz R eaktyw nością E m o cjo naln ą (r= 0 ,5 6 , p < 0 ,0 1 ). P on ad to skala SSE ko relu je negatyw nie z W ytrzym ało ścią (r= -0 ,2 9 , p < 0,05) oraz A ktyw nością (r= -0 ,3 1 , p < 0 ,0 5 ), Styl S koncentrow any na U nik an iu (SSU ) k o relu je negatyw nie z R e aktyw nością E m o cjo n alną (r= -0 ,2 8 , p < 0,05). Z ależność ta p o w tórzyła się w ram ach podskali A C Z . W ram ach podskali PK T stw ierdzono pozytyw ną jej korelację z Aktywnością (r= 0 ,3 0 ; p < 0,05). N ie stw ierdzono korelacji m iędzy Stylem S k o n cen tro wanym na Z ad an iu (SSZ) a badanym i cecham i tem p eram en tal- nymi.
U zyskane wyniki w skazują, że w raz ze w zrostem wyniku w sk a li SSE, tj. skłonności do d ziałan ia em ocjonalnego w sytuacjach rad z e n ia sobie ze stresem , w zrasta ten d e n c ja do kontynuow ania lub p o w tarzan ia działan ia n iead ek w atn ego do sytuacji (Persew
e-ratyw ność) o raz skłonność do intensyw nego reagow ania na bodźce em o cjo naln e (R eaktyw ność E m o cjo n alna). P on adto m o gą w zrastać tru d n o ści z adekw atnym działaniem o ch ara k te rz e wysoko stym ulującej aktyw ności (W ytrzym ałość) oraz zm niej szać się skłonności do podejm ow ania tego typu działań (Aktyw ność).
Wraz ze wzrostem wyniku w skali Stylu Skoncentrow anego na U nikaniu (SSU) zmniejsza się Reaktywność Em ocjonalna, szcze gólnie u osób, któ re poszukują kontaktów towarzyskich (PKT). Wraz ze w zrostem Aktywności wzrasta również skłonności do p o szukiwania kontaktów towarzyskich (PKT).
Z e względu na fakt, że korelacje pom iędzy stylami radzenia so bie ze stresem a cecham i tem peram entalnym i nie wyjaśniają istoty badanej zależności, w dalszej części analizy skoncentrow ano się na różnicach tem peram entalnych pom iędzy osobami posiadającymi podobne style radzenia sobie ze stresem .
W celu w yodrębnienia grup osób podobnych pod względem sty lów radzenia sobie ze stresem , przeprow adzono analizę skupień, o p artą na odległości euklidesowej dla wyników wystandaryzowa- nych. Podstaw ą ustalenia odległości były wyniki uzyskane w skali SSZ, SSE i SSU. A naliza skupień pozwoliła na w yodrębnienie 2 grup osób badanych, różniących się konfiguracją stylów radzenia sobie ze stresem . W grupie I znalazło się 28 osób, w grupie II 17 osób. Pozostałe 10 osób uzyskało wyniki wskazujące na indywidu alny styl radzenia sobie ze stresem i nie zostały uwzględnione w dalszej analizie. Wyniki uzyskane w zakresie skal opisujących styl radzenia sobie ze stresem , uzyskane przez dwie grupy p rze d stawia tabela 3.
Tabela 3
Wyniki w skalach CISS grupy I i II
G rupa I (N = 28) G rupa II (N = 17) Skala Xśr SD Bł.st. Xśr SD BI. st. SSZ 63,93 4,68 0,88 60,29 5,46 1,32 SSE 38,78 6,14 1,16 52,76 5,45 1,32 SSU 45,14 4,87 0,92 51,82 5,15 1,25 A CZ 17,68 3,88 0,73 22,06 3,21 0,78 PKD 18,82 2,99 0,56 20,00 2,76 0,67
Istotność różnic między grupam i w zakresie stylów radzenia so bie ze stresem (skale i podskale CISS) obliczono za pom ocą testu Hom ogeniczności W ariancji Fishera oraz t-testu Studenta dla prób niezależnych. Wyniki przedstaw iono w Tabeli 4.
Tabela 4
Różnice między grupam i w zakresie stylów radzenia sobie ze stre-sem Test Fishera t-test Studenta
Skale CISS F Poz.ist. t df Poz. ist. SSZ 0,35 0,56 2,37 43 0,02* SSE 0,14 0,71 -7,71 43 0,001** SSU 0,05 0,83 -4,37 43 0,001** A CZ 2,00 0,16 -3,91 43 O O O * -X -PKT 0,02 0,89 -1,32 43 0,19 * p< 0,05; **p<0,001 (test dwustronny)
Ja k przed staw io n o w Tabeli 4, różnice m iędzy gru pam i w sk a lach SSZ, SSE, SSU i podskali A C Z były isto tn e statystycznie. Nie stw ierdzono istotnych statystycznie różnic w podskali PKT. W skali SSZ wyższe wyniki uzyskała g ru p a I, k tó ra ujaw niła te n dencja do bardziej zadaniow ego stylu rad z e n ia sobie ze stresem niż g ru p a II (t = 2,37; p < 0,0 5). G ru p a I charak teryzo w ała się w stosun k u do grupy II, zdecydow anie niższym wynikiem w skali SSE (t= 7 ,7 1 ; p < 0 ,0 0 1 ) o raz niższym wynikiem w skali SSU (t = 4,37; p < 0 ,0 0 1 ). G ru p a I m oże być scharak tery zo w an a jak o stosująca Styl S k oncentrow any n a Z a d a n iu (SSZ). G ru p a II ujaw niła ten d en cje do stosow ania rów nie często Stylu S k o n cen trow anego n a E m ocjach (SSE ), ja k też Stylu S koncentrow anego n a U n ik an iu (SSU ). U jaw niły się isto tn e różnice m iędzy g ru p a m i w zakresie podskali A ngażow ania Się w Czynności Z astęp cze (A C Z ), należącej do skali SSU. G ru p a I stosując Styl S k o ncen trow any nas U n ik an iu w m niejszym sto p n iu angażow ała się w czynności zastęp cze niż g ru p a II ( t =3,91; p < 0 ,0 0 1 ). Z e w zglę d u n a stosow an e style rad z e n ia sobie ze stresem g ru p a I zo stała nazw ana Z adan io w ą, n ato m ia st g ru p a II E m o cjo n aln o -U n ik aja- cą.
Różnice między cecham i tem peram entalnym i osób z grup Z a daniowej i E m ocjonalno-U nikającej przedstaw ione są w Tabeli 5.
Tabela 5
Wyniki w cechach tem peram entalnych (FCZ-K T) grupy Z ad an io wej a E m ocjonalno-U nikającą
G rupa Zadaniowa (N =28)
G rupa Em ocjonalno -Unikająca (N =17) Cecha tem peram entalne X SD Bi. st. X SD Bi. st.
Zwawość 15,14 4,29 0,81 14,82 3,99 0,97 Perseweratywność 12,53 2,59 0,49 16,47 2,21 0,54 Wrażliwość Sensoryczna 16,68 2,68 0,51 17,12 2,37 0,57 Reaktywność Em ocjonalna 10,25 4,19 0,79 13,59 3,92 0,95 Wytrzymałość 8,75 4,63 0,87 7,76 4,22 1,02 Aktywność 12,32 4,77 0,90 10,47 3,39 0,82
D la obliczenia istotności różnic w zakresie cech tem peram ental nych między grupą Zadaniow ą i Emocjonalno-Unikającą zastosowa no test Homogeniczności Wariancji Fishera i t-test Studenta Równo ści Średnich dla prób niezależnych. Wyniki przedstawiono w Tabeli 6. Tabela 6
Różnie tem p eram en talne między grupą Zadaniow ą a grupą Emocj onalno-U nikaj acą
Cecha tem peram entalna Test Fishera t-test Studenta F Poz. ist. t df Poz. ist. Zwawość 0,04 0,84 0,25 43 0,80 Perseweratywność 0,13 0,72 -5,21 43 0,001** Wrażliwość Sensoryczna 0,00 0,99 -0,56 43 0,58 Reaktywność Em ocjonalna 0,06 0,81 -2,65 43 0,01* Wytrzymaiość 0,46 0,50 0,71 43 0,48 Aktywność 2,12 0,15 1,40 43 0,17 * p<0,01; ** p<0,001 (test dwustronny)
Wyniki t-testu S tudenta wskazują, że grupa Zadaniow a różniła się od grupy Em ocjonalno-U nikającej istotnie statystycznie pod względem Perseweratywności (t= 5,21, p< 0,001) oraz Reaktywno ści Em ocjonalnej ( t= 2 ,65, p< 0,01). Osoby stosujące Styl Skoncen trowany na Z adaniu (SSZ) charakteryzowały się niższą
Persewera-tywnością i niższą ReakPersewera-tywnością Em ocjonalną od osób stosują cych zarów no Styl Skoncentrowany na Em ocjach (SSE), jak też Styl Skoncentrow any na U nikaniu (SSU).
Uzyskane wyniki wskazują, że wśród osób badanych przeważały osoby stosujące Styl Skoncentrow any n a Z adaniu (SSZ) (N = 28). W śród osób stosujących zarów no Styl Skoncentrow any na E m o cjach (SSE), jak i Styl Skoncentrow any na U nikaniu (SSU) zna lazło się 17 osób. Pozostałe 10 osób ujawniło indywidualny styl ra dzenia sobie ze stresem i nie zostało uwzględnionych w analizie.
Osoby z pierwszej grupy (SSZ), unikając konfrontacji z sytuacją stresową, rzadziej angażowały się w czynności zastępcze (A CZ) niż osoby z drugiej grupy (SSE i SSU). Nie stw ierdzono różnic między grupam i w zakresie unikania sytuacji stresowej przez poszukiwanie kontaktów towarzyskich (PKT).
Osoby wykazujące odm ienne style radzenia sobie ze stresem ujaw niały różnice w zakresie Perseweratywności i Reaktywności Em ocjo nalnej. Osoby stosujące SSZ charakteryzowały się niższą Persewera- tywnością i niższą Reaktywnością Emocjonalną. Nie stwierdzono róż nic w zakresie innych cech tem peram entalnych, mierzonych FCZ-KT.
6. OMÓWIENIE WYNIKÓW
Uzyskane wyniki wskazują na rolę tych cech tem peram ental nych, charakterystykę czasową zachowania, w wyznaczaniu stylu ra dzenia sobie ze stresem .
W eryfikowane hipotezy o zależnościach między cecham i tem pe- ram entalnym i a stylami radzenia sobie ze stresem nie potwierdziły się w zakresie Hipotezy 1. Niezgodny z H ipotezą 1 jest brak wpływu na styl radzenia sobie ze stresem takich cech tem peram netalnych, jak: Zwawość, Wytrzymałość, Aktywność. Zgodnie z definicją Wy
trzymałości i Aktywności (Zawadzki, Strelau, 1995) cechy te powin ny współdziałać w ram ach m echanizm u regulacji stymulacji (Stre lau, 1969, 1985, 1992). Osoby bardziej predysponow ane do działa nia w sytuacjach stresowych powinny charakteryzować się wyższym poziom em tych cech. Spodziewany udział Zwawości w wyznaczaniu Stylu Skoncentrowanego na Z adaniu (SSZ) wynikał z korelacji m ię dzy Zwawością a SSZ (r= 0,38; p< 0 ,0 1 ), uzyskanych przez Szcze pańskiego, Strelaua i W rześniewskiego (1996). W przeprow adzo nych badaniach nie stwierdzono korelacji między cecham i tem pera- m entalnym i a Stylem Skoncentrowanym na Z adaniu (SSZ).
Potwierdziia się H ipoteza 2, dotycząca wpływu cechy tem pera- mentalnych, takich jak Perseweratywność i Reaktywność E m ocjo nalna na podjęcie Stylu Skoncentrow anego na Em ocjach (SSE) i Stylu Skoncentrow anego na U nikaniu (SSU). Perseweratywność jest to tendencja do kontynuow ania i pow tarzania zachowań po za przestaniu działania sytuacji, która wywołała to zachowanie. Wyso ka Perseweratywność m oże utrudniać adaptację do zm ian w o to czeniu i przyczyniać się do pow tarzania nieadekwatnych do nowej sytuacji sposobów działania. Osoby o niższym poziom ie Persewera- tywności preferują Styl Skoncentrow any na Z adaniu w procesie ra dzenia sobie ze stresem , praw dopodobnie ze względu na łatwość adaptacji do otoczenia. Osoby o wyższym poziom ie Perseweratyw- ności mogą mieć trudności z dostosow aniem się do zmian w o to czeniu. Sytuacje stresowe, jako wymagające adekwatnych zm ian za chowania, m ogą wywołać u tych osób podwyższenie poziom u akty wacji i negatywne em ocje typu strach, lęk, obawa, niepokój. K on centrują się one na redukcji swoich emocji i obniżeniu poziom u ak tywacji. W związku ze spodziewanymi trudnościam i w adaptacji do sytuacji stresowej osoby o podwyższonym poziom ie Perseweratyw- ności mogą wykazywać tendencję do redukcji negatywnych emocji i unikania tego rodzaju sytuacji przez stosowanie zarówno Stylu Skoncentrow anego na Em ocjach (SSE), jak i Stylu Skoncentrow a nego na U nikaniu (SSU).
D rugą cechą tem p eram en taln ą odpow iedzialną za wybór o d m iennych stylów radzenia sobie ze stresem jest poziom Reaktyw ności Em ocjonalnej. Osoby ukierunkow ane na rozwiązanie sytuacji stresowej (SSZ) charakteryzują się niższą Reaktywnością E m ocjo nalną od osób stosujących zarówno Styl Skoncentrowany na E m o cjach (SSE), jak i Styl Skoncentrow any na U nikaniu (SSU).
Wpływ cech tem peram entalnych, takich jak Perseweratywność i Reaktywność Em ocjonalna, na preferencje stylu radzenia sobie ze stresem wskazuje, że cechy te współdziałają z m echanizm em regu lacji stymulacji (Strelau, 1969, 1985, 1992). Wybór Stylu Skoncen trow anego na Z adaniu (SSZ) przez osobę tem peram entalnie p re ferującą odm ienny styl radzenia sobie naraża jednostkę na n ad m ierny wzrost poziom u aktywacji, a co za tym idzie nadm ierny koszt psychofizjologiczny w procesie radzenia sobie ze stresem.
Uzyskane wyniki wskazują, że style radzenia sobie ze stresem są m.in. uwarunkow ane tem perem entalnie, przez takie cechy jak
Per-seweratywność i Reaktywność Em ocjonalna. Ludzie wybierają taki styl, który jest zgodny z ich charakterystyką tem peram entalną. W ten sposób pom im o że radzenie nie zawsze prowadzi do rozw ią zania sytuacji stresowej, jednostka ponosi najmniejszy koszt psy chologiczny w konfrontacji z sytuacja stresową. Regulacja ta nasta w iona jest praw dopodobnie na utrzym anie zasobów energetycz nych jednostki. U osób mających trudności w radzeniu sobie ze stresem bardziej przystosowawczym zachow aniem wydaje się za chowanie zasobów energetycznych i wycofanie się z sytuacji streso wej, niż konfrontacja z sytuacją stresową, za cenę wyczerpania się zasobów energetycznych.
Uzyskane wyniki są charakterystyczne dla badanej grupy stu d en tów psychologii, która składała się w większości z kobiet (jest to tendencja charakterystyczna dla zawodu psychologa). D ostarczają one cennych informacji, dotyczących stylu radzenia sobie ze stre sem studentów psychologii. N ie powinny być generalizow ane i o d noszone do całej populacji.
7. WNIOSKI:
1. Styl radzenia sobie ze stresem uzależniony jest od takich cech tem peram entalnych, mierzących charakterystykę czasową zacho wania, jak Perseweratywność i Reaktywność Em ocjonalna.
2. Cechy tem peram entale, m ierzące charakterystykę czasową za chowania, takie jak Zwawość, W ytrzymałość, Aktywność, nie wpły wają na styl radzenia sobie ze stresem .
3. Osoby o Stylu Skoncentrowanym na Z adaniu (SSZ) charakteryzu ją się wysoką zdolnością adaptacji do zmiennego, niestereotypowego otoczenia (niska Perseweratywność) oraz niską wrażliwością i wyso ką odpornością em ocjonalną (niska Reaktywość Em ocjonalna). 4. Osoby stosujące zarówno Styl Skoncentrowany na Emocjach (SSE), jak i Styl Skoncentrowany na U nikaniu (SSU), charakteryzu ją się trudnościam i w adaptacji do zmiennego, niestereotypowego
otoczenia (wysoka Perseweratywność) oraz dużą wrażliwością i niską odpornością em ocjonalną (wysoka Reaktywność Em ocjonalna).
BIBLIOGRAFIA
Adw in, C., R evenson, T. (1978). D o es coping help? A reex am i n a tio n o f th e rela tio n b etw een coping an d m en tal h ealth . Jo urnal o f Personality a n d Social Psychology, 53, 337-348.
C ohen, F., L azaru s R. (1979). C oping w ith stress of illness. W: G .C . S tone, F. C ohen, N.F. A d ler (ed.). H ealth psychology: A handbook. San Francisco, CA: Jossey-Bass.
Сох, T., F erguson, E. (1991). Individual d ifferences, stress and coping. W: C. C o o p er, R. Payne (eds.). Personality a nd stress: Individual differences in the stress process. C hichester: Wiley, S.7- 30.
D ew e, P., Сох, T., F erguso n , E ., (1993), Individual strateg ies for coping w ith stress at work: A Review. Work and Stress, 7, 5-15. E dw ards, J. (1988). T h e d e te rm in a n ts and conseq uen ces of co ping w ith stress. W: C .C o o p er, R .P ayne, (eds.). Causes, coping and consequences o f stress at work. C h ichester: Wiley, s. 233-263.
E n d le r, N.S., P ark er, J.D .A . (1990). Coping Inventory fo r Stres- fu ll Situations (C ISS): M anual. Toronto: M u lti-H ealth System ,
Inc.
E n d le r, N.S., P ark er, J.D .A . (1993). T h e m u tid im en sio nal asses sm en t o f coping: C o n cep ts, issues and m easu rem en t. W: G.L. Van H eck, P. B o n aiu to , I. D eary, W. N ow ak (eds.). Personality psychology in Europe. Tilbur: T ilb ur U niversity Press, vol.4,
s.309-319.
E n d le r, N.S., P ark er, J.D .A . (1994). A ssessm ent of m u ltid im en sional coping: Task, e m o tio n and avoidance strateg ies. Psy chological A ssessm ent, 6, 50-60.
F olkm an, S. (1984). P ersonal c o n tro l an d stress an d coping p ro cesses: A th e o re tic a l analysis. Journal o f Personality and Social Psychology, 46, 839-852.
Folkm an, S., L azarus, R. S. (1980). A n analysis of coping in a m iddle-aged com m u n ity sam ple. Journal o f H ealth and S o cial Behavior, 21, 219-239.
G u ilford, J.P. (1978). N atura inteligencji człowieka. W arszawa: PW N.
H eszen -N iejo d ek, I. (1994). C oping style and coping w ith so m a tic illnes. Polish Psychological Bulletin, 25, 3-13.
H eszen -N iejo d ek , 1.11996). Stres i rad z e n ia sobie: G łów ne k o n trow ersje. W: I. H eszen -N iejo d ek , Z. R atajczak (red.). Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i m etod olo giczne. K atow ice: W ydawnictwo U niw ersytetu Śląskiego, s .12-43.
H eszen-N iejo d ek, I. (1997). Stres i rad z e n ia sobie ze stresem : Fakty i kontrow ersje. C zasopism o Psychologiczne, 3, 7-22. Jachnis, A. (1992). Temperamentalne i sytuacyjne w yznaczniki
efektywności działania w eksperymentalnych sytuacjach trud nych. W rocław: U niw ersytet W rocławski. N ie opublikow ana p rac a do kto rsk a.
L atack, J.C . (1986). C oping w ith job stress: M easures and fu tu re directio n for scale dev elo p m en t. Journal o f A p p lied Psycholo gy, 71, 327-385.
L azarus, R.S., Folkm an S. (1984). Stress, Appraisal, and Coping. New York: S p ringer Publishing C om pany.
M enagh an, E .G ., M erves E.S. (1984). C oping w ith occu pation al problem s: T h e lim its of individual! efforts. Journal o f Health a nd Social Behavior, 25, 106-123.
M oss R .H . (1977). Coping with physical illness. New York: P le num .
P earlin, I.I, S ch ooler C. (1978). T h e s tru c tu re of coping. Journal o f H ealth and Social Behavior, 19, 2-21.
R atajczak Z. (1996) S tres-rad zen ie sobie-koszty psychologiczne. W: I. H eszen-N iejo d ek , Z. R atajczak (red .). C złowiek w sytu acji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. K atow ice: W ydawnictwo U niw ersytetu Śląskiego, s.65-87.
S trelau , J. (1969). Temperament i typ u kładu nerwowego. W arsza wa: PW N.
S trelau, J. (1985). Temperament, osobowość, działanie. W arsza wa: 1982.
S trelau , J. (1992). Badania n a d tem peram entem . Teoria, diagno za, zastosowanie. W rocław: O ssolineum .
S trelau , J. (1995). T em p eram en t an d stress: T em p eram ent as a m o d e ra to r of stressors, em o tio n al states, coping, an d costs. W: C.D . S p ielberg er, I .G. S araso n (ed.). Stress and em otion: Anxiety, anger, and curiosity. W ashington: Taylor & Francis,
vol. 15, s.315- 354.
S trelau, J. (1996). T em p eram en t a stres: T em peram ent jak o czynnik m oderujący stresory, stan i skutki stresu o raz rad z e nie sobie ze stresem . W: I. H eszen -N iejo d ek , Z. R atajczak (red .). C złowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i m e to dologiczne. K atow ice: W ydawnictwo U n iw ersy tetu Śląskiego, s. 88-132.
Szczepaniak, P., S trelau J., W rześniew ski, К. (1996). D iagnoza stylów rad z e n ia sobie ze stresem za po m ocą polskiej wersji kw estionariusza CISS E n d le ra i P ark era. Przegląd Psycholo giczny, 39, 187-210.
Terelak, J. (1997). Studia z psychologii stresu. W arszawa: W ydaw nictw a ATK.
Terelak, J., Jach n is A. (1994). C h aracteristics o f tem p e ra m en t and thinking as re la te d to p sychom otor efficiency in stress. Personality and Individual D ifferences, 16, 989-991.
W rześniew ski, К. (1996). Style a strateg ie rad zen ia sobie ze s tre
sem . Problem y p o m iaru . W: I. H eszen -N iejo dek , Z. R atajczak (red .). Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i m e to dologiczne. K atow ice: W ydawnictwo U niw ersytetu Śląskiego, S.44- 64.
Z aw adzki, B., S trelau , J. (1995). Podstaw y teoretyczn e, k o n stru k cja i właściwości psychom etryczne in w en tarza „ F o rm al na C harak tery sty k a Z achow ania: K w estionariusz T em pera m e n tu ” . Studia Psychologiczne, 33, 49-96.
Zaw adzki, B., S trelau , J. (1997). Formalna Charakterystyka Z a chowania: K w estionariusz Temperamentu (FC Z-K T), Podręcz nik. W arszawa: Pracow nia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.