Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. VIII, 2006
Jo l a n t a Ba g i ń s k a, Ha l i n a Ta r a s
K u r h a n k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j n a s t a n o w i s k u n r 8 w K l e k a c z u , POW . T O M A SZO W SK I
W sierpniu 2005 roku Instytut Archeologii UMCS w Lublinie i M uzeum Regionalne w Tomaszowie Lu belskim przeprowadziły badania ratow nicze zniszczo nego kurhanu w Klekaczu, pow. tomaszowski, woj. lu belskie, stan. 8. Kurhan w obecnym stanie zachowania, położony na lokalnej kulm inacji południow ego garbu Grzędy Sokalskiej (ryc. 1), był całkowicie pozbawiony nasypu. Podczas inspekcji terenowej, przeprowadzonej wiosną 2002 roku, stwierdzono jeszcze resztkę czarnej ziemi, pochodzącej z rozoranego nasypu oraz w ystępo wanie na pow ierzchni ceram iki związanej z kultura ce ramiki sznurowej. Poczynione obserwacje wskazywały już wówczas na duży stopień destrukcji stanowiska. W trakcie badań wykopaliskowych, którym i objęto pow ierzchnię ponad 2,5 ara okazało się, że nie tylko nasyp uległ zniwelowaniu ale rów nież ewentualne, wy stępujące zazwyczaj pod nim obiekty, takie jak rowek, groby, a także jam a przykurhanow a (np. W. Koman
Ryc. 1. Klekacz, pow. Tomaszów Lubelski, lokalizacja stan. 8 (fragm ent m apy pow iat Tomaszów Lubelski. W ojewództwo lubelskie, skala 1 : 25 000. W ydawca - Z arząd Topogaficzny Szt[abu], G en[eralnego]. W arszawa 1965).
1990, ryc. 16). Nieckowaty układ orsztynów w zachod niej części profilu W-E oraz w północnej i południowej części profilu m iedzy (ryc. 2) m oże jednak oznaczać, że właśnie nad nim i znajdowało się dno „glinianki”, a wtedy jam a przykurhanow a byłaby położona po południow o-zachodniej stronie kurhanu. O prawie całkowitym zniszczeniu stanowiska świadczy również fakt, że większość spośród 69 fragm entów ceramiki i 10 krzem ieni znaleziono w dzisiejszej warstwie ornej lub tuż p od nią. W trakcie prac odkryto ponadto czte ry bardzo zniszczone obiekty pradziejowe, z których praw dopodobnie jeden, m ógł się znajdować w obrębie przypuszczalnego zasięgu nasypu.
Ma t e r i a ł y
Ob i e k t n r i (ryc. ЗА) - tuż p o d warstwą orną zacho
wał się tylko jego spąg o miąższości 0,35 m. Okrągła jam a o średnicy 1,9 m - w przekroju trapezow ata - miała czytelny zarys i wypełnisko intensywnie czar ne, z drobnym i węgielkami drzewnymi. W jam ie zna leziono: 15 fragm entów ceramiki kultury sznurowej, w tym zdobiony m otywem rytej jodełki oraz 2 paciorki ceram iczne barw y pom arańczow ej, w ykonane z gliny bez użycia domieszki, z których pierwszy był walcowa ty - długość 1,4 cm, średnica 0,8 cm, średnica otw oru 0,1 cm, a drugi jajowaty - zachowana długość 1,5 cm, średnica 0,9 cm, średnica otw oru 0,1 cm (ryc. 3B: 1,2).
O b i e k t n r 2 (ryc. 4A) - tuż p o d warstwą orną zacho wał się tylko jego spąg o miąższości 0,25 m. Niewielka, owalna jam a o rozmytych i nieregularnych krawę dziach, zorientow ana wzdłuż osi NE-SW m iała bru nat- no-szare w ypełnisko i w ym iary 0,7 x 1 m. W jam ie i jej bezpośrednim sąsiedztwie znaleziono: 6 fragm entów ceram iki kultury ceram iki sznurowej i asym etryczny grocik o prawie prostych bokach, z podciętą podstawą, wykonany z krzem ienia wołyńskiego barw y oliwkowej (położony w warstwie naruszonej pługiem , w odległo ści 0,2 m od krawędzi jamy); wymiary: długość - 2 cm, szerokość - 1,4 cm, grubość - 0,3 cm.
Зб Jo l a n t a Ba g i ń s k a, Ha l i n a Ta r a s
Ryc. 2. Klekacz, pow. Tomaszów Lubelski, stan. 8. Plan sytuacyjno-wysokościowy. Legenda: a - granica zbadanego obszaru; b - d om niem any zasięg pierw otnego nasypu kurhanu; с - dom niem ana lokalizacja jam y przykurhanow ej; d - ceram ika; e - krze mień; f - grocik krzem ienny; g - paciorek gliniany; h - obiekty 1-4. Rys. H. Taras, R. Galej.
Ku r h a n k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e jn a s t a n o w i s k u n r 8 w Kl e k a c z u 37
Ryc. 3. Klekacz, pow. Tomaszów Lubelski, stan. 8. O biekt n r 1: A - rzu t poziom y i przekrój jam y; a - czarna ziem ia z drobnym i w ę gielkami drzew nym i; В - paciorki gliniane (1,2). Rys. H. Taras, R. Galej.
38 Jo l a n t a Ba g i ń s k a, Ha l i n a Ta r a s
Ryc. 4. Klekacz, pow. Tomaszów Lubelski, stan. 8. O biekty n r 2-4: A - rzu t poziom y i przekrój obiektu n r 2 oraz grocik krzem ienny; В - rzu t poziom y i przekrój obiektu n r 3; С - rzu t poziom y i przekrój obiektu n r 4. Legenda: a - jasnobrunatno-szara ziemia; b - ja snoszare rozmycia; с - czerw ono-pom arańczow a polepa; d - ru d o -b ru n atn a ziemia; e - żółto-rude rozmycia. Rys. H. Taras, R. Galej.
Ku r h a n k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e jn a s t a n o w i s k u n r 8 w Kl e k a c z u 39
Ob ie k t n r 3 (ryc. 4B) - tuż pod warstwą orną za chował się tylko jego spąg o miąższości 0,10-0,15 m. Owalna jam a o rozmytych, nieostrych krawędziach 1 wym iarach 1,1-1,2 x 0,6-0,7 m zorientow ana była wzdłuż osi NW-SE. W centralnej części wypełniska wystąpiła czerw ono-pom arańczow a polepa, ziemia na obrzeżach jam y m iała barwę rudo-bru natną. W obiek cie nie odnotow ano obecności innych materiałów.
O b i e k t n r 4(ryc. 4C) - tuż pod warstwą o rną zacho wał się tylko jego spąg o miąższości 0,10-20 m. Owalna jam a o rozmytych, nieostrych krawędziach i w ym ia rach 0,6 x 0,9 m zorientow ana była wzdłuż osi NW-SE. Jej jasnobrunatno-szare wypełnisko pozbawione było m ateriałów zabytkowych.
An a l i z a
Badania wykazały całkowitą destrukcję nasypu k u rh a nu i obiektów związanych z jego budow ą (jama przy kurhanow a, rowek) oraz prawie całkowite zniszczenie dom niem anych jam grobowych. Jedynym archiwalnym potw ierdzeniem obecności w tym m iejscu kurhanu jest zapis w karcie ewidencji stanowiska archeologicznego Wojewódzkiego Urzędu O chrony Zabytków w Z a mościu, sporządzonej w 1989 roku, w której czytamy, że zniszczony kurhan m iał wówczas nasyp wysokości około 30 cm i średnicę podstaw y około 20 m.
Znalezione w obiekcie n r 2 i w jego sąsiedztwie fragm enty ceram iki oraz grocik krzem ienny kultury ceram iki sznurowej m ogą sugerować, że obiekt ten jest pozostałością grobu. Zarejestrowany w trakcie badań kształt dna jam y nie musi jednak oddawać jej pierw ot nej form y w wyższych partiach. Próba rekonstrukcji nasypu przy założeniu, że obiekt n r 2 był grobem cen tralnym , a nasyp m iał średnicę 8-9 m (tj. przeciętną średnicę innych kurhanów kultury ceram iki sznurowej zbadanych na Grzędzie Sokalskiej) odpow iada hipote tycznej lokalizacji jam y przykurhanowej (ryc. 2). G ro cik krzem ienny znaleziony w pobliżu obiektu 2, p o ch o dzący być m oże ze zniszczonej, górnej części jamy, m a liczne analogie w m ateriałach kultury ceram iki sznuro wej. Na Grzędzie Sokalskiej podobne ostrza znaleziono w Łubczu, pow. tomaszowski, na stan. 1 - w grobie n r 2 pod kurhanem II (W. Koman 1991, s. 10, ryc. 2:4) i na stan. 25 (J. Bagińska 1999, s. 63, ryc. 6: 2). Analogicz ne g ro d k i wystąpiły także na stanowiskach tej kultury w innych regionach, m.in. w grobie 2 w Krzyżu, pow. kazim ierski (K. Tunia 1997, s. 187, ryc. 10), w grobie 3 w Zielonej, pow. proszowicki, stan. 3 (P. W łodarczak 2004, s. 322, ryc. 12) oraz w zespole grobowym kultury środkowodnieprzańskiej w M łodowie-Zakąciu, pow. lubaczowski (J. M achnik, A. Pilch 1997, s. 150, ryc. 6). Zabytki kultury ceram iki sznurowej mające analogie
w m ateriałach kultury środkowodnieprzańskiej są sta łym elem entem inwentarzy synkretycznej grupy sokal skiej.
Trudna do ustalenia jest funkcja obiektu n r 4. Owalny kształt i niewielkie w ym iary - jeśli takie też były w pierw otnym stropie jam y - są porównyw alne z kształtem i wielkością grobów dziecięcych, odkryw a nych wcześniej w kurhanach na Grzędzie Sokalskiej, np. grób n r 6 na stan. 31 w Werszczycy, pow. to m a szowski (J. Bagińska, J. M achnik 2003, s. 42) m a niem al identyczne rozm iary i orientację. Brak jakiegokolwiek m ateriału zabytkowego u tru d n ia jednak interpretację funkcji jamy, tym bardziej, że na całym stan. 8 w Kleka czu nie znaleziono ani jednego fragm entu kości.
Pozostałe dwie jam y - n r 1 i 3 - należy uznać za osadowe. Obiekt n r 1 to praw dopodobnie pozostałość jam y trapezowatej. Intensyw nie czarne wypełnisko sugeruje, że elem enty konstrukcyjne piwniczki uległy spaleniu. Jeżeli orsztyny z zachodniej części profilu W-E i południow ej części profilu m iedzy wskazują na miejsce lokalizacji jam y przykurhanowej, to jam a ta wraz z obiektem n r 1 m ogły tworzyć układ straty graficzny, umożliwiający poznanie wzajemnych relacji osady i kurhanu. Niestety, wskutek prawie całkowitego zniszczenia badanego kurhanu wiele cennych danych zostało bezpow rotnie utraconych.
W obiektach n r 3 i 4 nie znaleziono m ateriałów ceramicznych, poniew aż jednak na tym stanowisku wystąpiła wyłącznie ceram ika kultury ceramiki sznu rowej m ożna przyjąć, że wszystkie odkryte obiekty związane są z tą kulturą. O biekty n r 1 i 3 byłyby pierw szymi jam am i osadowym i kultury ceram iki sznurowej odkrytym i n a Grzędzie Sokalskiej. Lokalizacja osady w bezpośrednim sąsiedztwie cm entarzyska nie jest zja wiskiem wyjątkowym. Sytuację taką zaobserwowano również w Luckaer Forst w Niemczech (J. Kruk, S. Mi- lisauskas 1999, s. 243), w Brestov-Dielňa na Słowacji (P. Valde-Novak, I. Strakošová 2001, s. 57-68) i w Side koło Sam bora na Ukrainie (J. Machnik, E. Sosnowska, V. Cyhylyk 1997, s. 5, ryc. 2).
Interesującym znaleziskiem są dwa paciorki gli- nane, które wystąpiły w obiekcie n r 1. Zabytki te nie mają na razie analogii w m ateriałach kultury ceramiki sznurowej.
Z analizy wyników badań wykopaliskowych w Kle kaczu, stan. 8 m ożna wyciągnąć wniosek, że proces niszczenia kurhanów na Grzędzie Sokalskiej przebiega niezwykle szybko. W ciągu szesnastu lat jakie upłynęły od zarejestrowania stanowiska, kurhan przeszedł od fazy zachowania resztek rozoranego nasypu o wy sokości 30 cm do jego całkowitego zaniku, a nawet ewentualnej jam y przykurhanowej, której rozległość i głębokość sprawia, że zazwyczaj pozostaje czytelna m im o zniszczeń pozostałych elementów. Zagrożone
40 Jo l a n t a Ba g i ń s k a, Ha l i n a Ta r a s
są także dwa kurhany położone w odległości kilku dziesięciu m etrów na SW od stanowiska 8. Obiekty te, wpisane do rejestru zabytków, znajdują się jednak na
intensywnie użytkowanym polu ornym . Ich nasypy są dziś jeszcze widoczne, lecz przy tym tem pie destrukcji już za kilka lat m ogą przestać istnieć.
Li t e r t a t u r a
B a g i ń s k a Jolanta
1999a Badania kurhanów kultury ceramiki sznurowej na Grzędzie Sokalskiej - kurhan nr 3 na stan. 25 w Łubczu, pow. Tomaszów. A rcheologia Polski Środkow ow schodniej 4, s. 57-66.
B a g i ń s k a Jolanta, M a c h n i k Jan
2003 W yniki ratowniczych badań zniszczonego kurhanu na stanowisku 31 w Werszczycy, pow. Tomaszów Lubelski na Grzędzie Sokalskiej. Wyodrębnienie grupy sokalskiej kultury ceramiki sznurowej. A r cheologia Polski Środkow ow schodniej 6 (2001), s. 38-57.
K o m a n W iesław
1990 Badania mikroregionalne na Grzędzie Sokalskiej. Cmentarzysko kurhanowe kultury ceramiki sznu rowej w Łubczu na stan. 2, gm . Jarczów. W: Spra w ozdania z b adań terenow ych w w ojew ództw ie zam ojskim w 1990 roku, red. Z espół W o je w ó d z kiego] O [środka] A [rch eo lo g iczn o -] K o n s e r w a torskiego] . Zam ość, s. 11-19.
K o m a n Wiesław, M a c h n i k Jan
1991 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych kurhanu nr II w Łubczu na stan. 1, gm . Jarczów. W: Spra w ozdania z bad ań terenow ych w w ojew ództw ie zam ojskim w 19901 roku, red. Z espół W ydziału A rcheologicznego Państwowej Służby O chrony Zabytków w Zam ościu. Zam ość, s. 8-12.
K r u k Janusz, M i l i s a u s k a s Sarunas
1999 Rozkw it i upadek społeczeństw rolniczych neolitu. Kraków.
M a c h n i k Jan, P i l c h Agata
1997 Zaskakujące odkrycie zabytków kultury środkowo dnieprzańskiej w Młodowie-Zakąciu koło Lubaczo wa w woj. przemyskim. Spraw ozdania A rcheolo giczne 49, s. 143-168.
M a c h n i k Jan, S o s n o w s k a Ewa, C y h y ł y k W ołodym yr 1997 Osada ludności kultury ceramiki sznurowej z p o
czątku III tysiąclecia przed Chr. w Side koło Sam bora (w świetle badań archeologicznych w 1996 r.). Rocznik Przem yski 33: 5. Archeologia, s. 3-27. T u n i a Krzysztof
1997 Groby kultury ceramiki sznurowej w Krzyżu, woj. Kiel ce. Sprawozdania Archeologiczne 49, s. 181-190. V a l d e - N o w a k Paweł , S t r a k o š o v á Ivana
2001 Homestead Stone Processing Site o f the Corded Ware Culture at Brestov-Dielňa within the Ondava Upland, Slovakia. W: Archaeology and N atural Background o f th e Lower Beskid M ountains, C ar pathians, Part I, ed. J. M achnik. Kraków, s. 57-68. Prace Komisji Prehistorii K arpat/Polska A kade m ia U m iejętności 2.
W ł o d a r c z a k Piotr
2004 Cemetery o f the Corded Ware Culture in Zielona, Koniusza Commune, Małopolska. Spraw ozdania A rcheologiczne 56, s. 307-339.
Jo l a n t a Ba g i ń s k a, Ha l i n a Ta r a s
Ba r r o w o f t h e Co r d e d Wa r e c u l t u r e a t s i t e 8 i n Kl e k a c z, To m a s z ó w Lu b e l s k id i s t r i c t ( Gr z ę d a So k a l s k a)
Su m m a r y
Investigations proved a total destruction o f the tum ulus and ob jects related w ith a process o f its building (like a pit adjacent to the barrow and a ring-ditch) and alm ost com pleted destroying o f som e other structures uncovered in this place. M aybe two of them are rem ains o f grave pits (no 2 and 4), tw o others are p rob
ably associated with a settlem ent (no 1 and 3).
At the site there were discovered ceramics an d flint materials con nected only w ith the C orded Ware culture, so supposed grave pits as well as rem nants o f the settlement, ought to be also linked with this cultural unit.
Mgr Jolanta Bagińska
Muzeum Regionalne im. Janusza Petera Ul. Zamojska 2
22-600 Tomaszów Lubelski m uzeum .3@ go2.pl
Dr Halina Taras
Instytut Archeologii UMCS PI. M. Curie-Skłodowskiej 4 20-031 Lublin
