• Nie Znaleziono Wyników

Pochodzenie kamienia budowlanego w murach bodzentyńskiego zamku

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Pochodzenie kamienia budowlanego w murach bodzentyńskiego zamku"

Copied!
14
0
0

Pełen tekst

(1)

Jerzy Fijałkowski

Pochodzenie kamienia budowlanego

w murach bodzentyńskiego zamku

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 5, 289-301

(2)

JERZY FIJAŁKOW SKI

POCHODZENIE KAMIENIA BUDOWLANEGO

W MURACH BODZENTYŃSKIEGO ZAMKU

WSTĘP

W ydział K u ltu ry P rezydium WRN w K ielcach zlecił m i przeprow adzenie b ad ań archiw alny ch i terenow ych, niezbędnych dla sporządzenia p ro jek tu trw ałeg o zabezpieczenia ru in y oraz uczytelnienia elem entów rozplanow ania założenia zam kow ego i zagospodarow ania przestrzennego. B adania terenow e objęły obszar zam ku i jego najbliższe otoczenie, n atom iast przedzam cze nie było rozpracow yw ane. Przeprow adzone b ad a n ia pozw oliły ustalić zarys histo­ rii zam ku, n astęp n ie określić m ateriały budow lane, jakich użyto przy jego w znoszeniu oraz przy późniejszych rem ontach i przebudow ie. K ierow nictw o naukow e n ad całością p rac spraw ow ał J. A. M iłobędzki, nato m iast terenow e b ad a n ia arch itek to n iczn e nadzorow ała M. B rykow ska. B adania archeologiczne przeprow adził J. K uczyński, a m ateria ły archiw alne i ikonograficzne w raz z b iblio grafią zebrał i opracow ał R. B rykow ski. E kspertyzę pochodzenia su ­ row ców budow lanych w m urach zam kow ych w ykonał J. F ijałkow ski. Doku­ m entację fotograficzną sporządził J. L angda i H. Pieczul.

W niniejszym op racow aniu podaję skrócony rys historyczny zamku w oparciu o m ateriały M. B rykow skiej *, ponadto om aw iam poszczególne ro ­ dzaje budulca i sposoby jego uzyskiw ania dla potrzeb m urarskich. T ra n sp o rt i grom adzenie budulca przedstaw iłem na tle k ształtow ania morfologicznego okolic B odzentyna i budow y geologicznej tej części G ór Św iętokrzyskich. Poza tym om aw iam c h a rak tery sty k ę technologiczną surow ców budow lanych, uży­ tych do budow y zam ku.

ZARYS HISTORII ZAMKU W BODZENTYNIE

W w yniku badań stw ierdzono, że zam ek posiadał w iele etapów budow y, co w pow ażnym stopniu u tru d n iło praw idłow ą in te rp re ta c ję n aw arstw ień i ich podział chronologiczny. M. B rykow ska zakłada hipotetycznie istnienie szczątków m urów gotyckiego zam ku i przyjm uje, że frag m en ty ich użyto w tó rn ie przy przebudow ach późniejszych. R ozw arstw ienie chronologiczne

1 M. B ry k o w sk a R u i n y z a m k u b i s k u p ó w k r a k o w s k i c h w B o d z e n ty n i e . S p r a w o z d a n i e z b a d a ń a r c h i t e k t o n i c z n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h w r o k u 1962 i 1963. „R ocznik M uzeum Ś w ię to k r z y s k ie g o ”, t. 3, K ielce 1965, s. 183— 196.

(3)

290 Je rzy F ija ł k o w s k i

poszczególnych elem entów zam ku dokonane zostało n a podstaw ie zbadania ich pow iązań i o rien ta cji w stosunku do in ny ch frag m en tó w oraz stosow anej tech n ik i budow lanej i sposobów obróbki kam ienia. B adania archeologiczne, polegające na pow iązaniu frag m entów m urów ze s tra ty g ra fią w a rstw k u ltu ­ row ych, z uw agi na stw ierdzone liczne niw elacje w zgórza — w n iektórych tylk o w ypadkach przyniosły rozpoznanie w zakresie kolejności następu jący ch po sobie faz budow lanych. S tąd analiza szczegółowa, przeprow adzona przez w ym ienioną autorkę, i podział historii zam ku na 8 etapów zw iązanych z p ra ­ cam i budow lanym i i zm ianam i architekton iczn ym i o p arły się w dużej m ie­ rze na przekazach archiw aln ych i ikonograficznych.

I. X IV w. — pozostałości baszty w naro żn ik u północno-w schodnim i dol­ n a część m urów północnych zaliczane są w arun ko w o do budow li gotyckiej, nie udokum entow anej historycznie przy przeprow adzonych badaniach. O kreś­ lając ich w iek o parto się na „w izytacji” z r. 1652, k tó ra podaje w zm iankę o baszcie znajdującej się w północno-w schodnim n aro żniku :

Ta p rzy izd eb ce w k ą c ie i w rogu m uru z k a m ien ia m u row an a [...] w tej w ie ż y je st w ziem i głęb o k o w ię z ie n ie , do k tórego na d ół po lin ie spuszczano.

Przypuszcza się, że m urem gotyckim jest dolna część północnej ściany, fo r­ m ow ana z dużych b ry ł piaskowca.

II. Druga’ połowa XV w. — m u ry b u d y n k u m ieszkalnego i forem nego dziedzińca pochodzą z okresu rozbudow y zam ku w k ie ru n k u w schodnim , w edług nowego planu. Nie w yklucza się, że jest to in w esty cja k ard y n ała Z bigniew a z Oleśnicy, fundującego kościół p arafialn y w B odzentynie. Do czasów dzisiejszych z tego okresu zachow ały się m u ry b u d y n k u m ieszkalnego (naroże oraz m u r w ścianie w schodniej).

III. L ata 1488— 1503 — m u ry nowego skrzydła m ieszkalnego o trzech k o n ­ dygnacjach, położonego pom iędzy pałacem i budow lą Zbigniew a z Oleśnicy. N owy b u d ynek posiadał zew nętrzny ganek kom unikacyjny.

IV. W iek XV — ryzalit, dobudow any do m ieszkalnego skrzydła w schod­ niego od strony w schodniej. W tym czasie rozebrano ganek, pozostaw iając ty lk o jego część w narożniku. W zw iązku z tym przejście przerzucono na stro n ę zachodnią. Pom iędzy narożam i (w północno-zachodniej latry n a , a w po­ łudniow o-zachodniej schody) ustaw iono ark ad y na filarach przyściennych. Od­ w rócenie fro n tu spowodowało, że dokonano prac n iw elacyjnych n a obecnym dziedzińcu, a na strom iźnie zbocza wzgórza w zniesiono m u r oporow y ze s k a r­ pam i.

V. W przeciągu XVI w. trw a ły rów nież prace w ykończeniow e w e w n ątrz skrzy d ła wschodniego. Równolegle do tego odnaw iano skrzydło północne p rzy wieży. Zakończenie tych robót przypadało na rok 1581. „W izytacja” z r. 1789 podaje nazw iska biskupów , którzy roboty te kończyli.

VI. W iek XVII — południow e dw ukondygnacjow e skrzydło, w któ ry m m ieściły się: sień i bram a ciosowa z białego piaskowca. W ęgar z niej z n a le­ ziono poza m uram i zam ku i jest to zgodne z inform acją w izytacji z r. 1668. In w e n ta rz z r. 1652 podaje, że w naro żn ik u południow o-zachodnim w y konano fu n d a m e n t z piw nicam i, na którym stał prow izoryczny d re w n ian y bud yn ek. W izytacja z XVII w. m ianem dziedzińca określa przedzam cze, skąd p rz y ­ puszczenie, że dzisiejszy dziedziniec nie posiadał wówczas w jazdu.

(4)

Pochodzenie kam ie nia w m urach bodzentyńskiego z a m k u 291

R yc. 1. R u in y zam ku w B o d zen ty n ie, w id o k od stron y p o łu d n io w ej

R ozebrano wówczas większość m urów gotyckich, używ ając kam ienia rozbiór­ kowego do przebudow y zam ku. Dziedziniec połączono z przedzam czem m ostem na filara ch i ozdobną b ram ą z piaskow ca. Nad bram ą znajdow ała się tablica in fo rm u jąca, że prace te zakończył w r. 1691 biskup Ja n M ałachow ski, o czym podaje też w izytacja z r. 1789.

VIII. Po roku 1720 porządkow ane jest otoczenie zam ku. Na tym kończy się działalność biskupów' krakow skich zajm ujących zamek do roku 1788. W ro k u 1797 budow lę p rzejm u ją A ustriacy, mieszcząc tam szpital w ojskow y i spichlerz. W roku 1815 zam ek zostaje opuszczony i zdew astow any.

SZKIC GEOLOGICZNY I SUROWCE BUDOWLANE OKOLIC BODZENTYNA

Osada B odzentyn położona jest w środkow ej części Gór Ś w iętokrzyskich, na północ od pasm a Ł y so g ó r2 zbudow anego z łupków i piaskowców k w a r­ cowych kam bru. Duża odporność piaskow ców k am b ru na denud ację spow o­ dow ała, że Łysogóry stanow ią obecnie najw yższe w zniesienia Gór Ś w ięto­ krzyskich. Na północ od pasm a łysogórskiego w ystęp ują na znacznej p rz e­ strzen i łu p k i ilaste i szarogłazow e sy luru . M iękkie osady sy lu ru tw orzą w m orfologii te re n u rozległe obniżenie zw ane Doliną W ilkowską.

2 J. C zarnocki Mapa. g.e.ologiczna z a k r y t a ś r o d k o w e j częś ci G ó r Ś w i ę t o k r z y ­

(5)

292 J e r z y F ija łk o w s k i

Dalej ku północy na w a rstw ach sy lu rskich spoczywają iłołupki i piaskow ce dolnego dew onu. W kom pleksie tym obecność piaskowców kw arcytow ych pow oduje, że dew on dolny tw orzy g rzbiet klonow ski. W okolicy B odzentyna poprzeczne uskoki przesu w ają tę jedn ostk ę na południe o 1 km, tw orząc od­ dzielne wzgórza, jak P sarsk a i M ie jsk a 3. Piaskow ce dolnodew ońskie p rze­ chodzą w dolom ity i łupki, a te z kolei w w apienie wyższych ogniw dew onu. Z dolom itów środkow odew ońskich zbudow ane jest wzgórze zam kow e w Bo­ dzentynie. Przełom rzeki P sa rk i w strom ym zboczu tw orzy tu n a tu ra ln e w ychodnie dolom itów, k tó re niegdyś były dorywczo eksploatow ane. Dolo­ m ity są skałą zwięzłą i dość odporną n a w ietrzenie, tw orzącą szereg wzgórz od B odzentyna po Bostów. W zniesienia te są słabiej zaakcentow ane z uw agi na w ystępującą tu pokryw ę lessow ą dochodzącą do k ilk u n astu m etrów g ru ­ bości. Na północny zachód od B odzentyna w rejon ie M ichniowa i Łącznej na u tw orach paleozoicznych leżą iłołupki i piaskow ce dolnego triasu. Wchodzą one w skład utw orów m ezozoiku północnego obrzeżenia Gór Ś w iętokrzyskich. Dalej ku północy, aż po rzekę K am ienną, w kom pleksie mezozoicznym w y­ stępują kolejno coraz m łodsze osady. Na lin ii K am iennej pojaw ia się ju ra dolna, w rejonie Tychow a i M irca ju ra środkow a, a na północ od Iłży i W ierz­ bicy kreda 4.

PIA SK O W C E D O LN O TR IA SO W E

W okolicy B odzentyna najm łodszym w iekow e surow cem budow lanym jest piaskowiec dolnotriasow y. Osady te zw ane p stry m piaskow cem skład ają się z iłów i łupków ilastych oraz z k ilku kom pleksów piaskow cow ych. Seria posiada ch araktery sty czn e zabarw ienie w iśniow e, a n iek tó re w arstw y piaskow ców zn ajd u ją zastosow anie przem ysłow e jako tzw. piaskow ce tum - lińskie. Piaskow iec tu m liń sk i jest skałą zwięzłą, płytow ą, z w yraźn ym cio­ sem pionowym . Je st on przew ażnie śred nio ziarnisty, w iśniow y lub różowy, składający się ze słabo obtoczonych ziaren kw arcow ych o spoiwie ilastym zabarw ionym na czerwono z dom ieszką żelaza. P onadto zaw iera w kładki żw irzaste, zlepieńcow ate i oczkowe z toczeńcam i ilastym i. Częste są także ślady fal i innych s tru k tu r sedym entacyjnych na pow ierzchniach ławic.

Z północnego obrzeżenia G ór Ś w iętokrzyskich piaskowce dolnotriasow e są eksploatow ane do celów hutn iczy ch ogniotrw ałych. Poza tym n a drodze obróbki kam ien iarskiej z piaskow ca tego pro d u k u je się p ły ty chodnikow e, okładzinow e i kraw ężniki, n astęp n ie stopnie, gzymsy, kolum ny, odrzw ia, słupy ogrodzeniow e, kam ienie m łyńskie, p ły tk i posadzkowe i inne. Dla p rzy ­ kładu podać można, że przed rozpow szechnieniem się p ły t cem entow ych m iasto K ielce i okoliczne osady posiadały chodniki w yk ład an e w yłącznie piaskow cem tum lińskim . P iaskow iec ten stosow any jest rów nież w budow ­ nictw ie jako surow iec posiadający korzystn e w łasności izolacyjne. Główne ośrodki eksploatacji skup iały się w okolicy T um lina, W ąchocka, O blęgorka i M ichniowa. Obecnie na obszarze G ór Św iętokrzyskich z n a jd u je się pięć czynnych kam ieniołom ów piaskow ca dolnotriasow ego.

3 J. C zarnocki G eo lo g ia re g io n u ł y s o g ó r s k i e g o , „Prace I. G.”, W arszaw a 1957.

(6)

R y c. 2. B o d zen ty n — zam ek . F ron ton bram y w ja z d o w e j z czerw on ego p iask ow ca

(7)
(8)

Pochodze nie ka m ie n ia w m u ra ch bodzentyńskiego z a m k u 295

D O LO M ITY ŚR O D K O W O D EW O Ń SK IE

Dolom ity środkow odew ońskie są pospolitym surowcem skalnym w K ie- lecczyźnie. Na dolom itach leży osada B odzentyn. Skała ta odsłania się ró w - nież na zboczach doliny rzeki P sark i, a szczególnie na zboczach wzgórza zam ­ kowego. D olom it jest skałą niechętnie stosow aną w budow nictw ie z uw agi na jej złe własności izolacyjne. W B odzentynie dolom it używ any był do w zno­ szenia m urów fo rtyfikacyjnych. Obecnie stosow any jest on głów nie do p ro ­ d u k cji kruszyw a m ineralnego. W G órach Ś w iętokrzyskich są czynne dw a k a ­ m ieniołom y dolom itu.

PIA SK O W C E D O L N O D E W O Ń SK IE

W okolicy B odzentyna stanow ią one najpospolitszy surow iec budow lany. Tu w łaśnie, już od czasów średniow iecza, u podnóża G óry M iejskiej istn ia ł czynny kam ieniołom . W Paśm ie K lonow skim m asow e w ystępow anie luźnych bloków piaskow ca kw arcow ego zw iązane jest z plejstoceńskim i zsuw am i zboczowymi. Zsuw y te składają się z rum oszów skalnych i mimo znacznej po k ry w y lessowej są one łatw o dostępne na strom iznach wzgórz, gdzie duże ilości głazów usuw a się z pól ornych przy pracach rolnych. Piaskow ce te w re jo n ie grzb ietu klonow skiego są zbierane na pow ierzchni jako głazy posiadające zw ykle ciem n o b ru n atn ą korę w ietrzeniow ą. Bloki większe b y ­ w ają rozłupyw an e i z n a jd u ją zastosow anie jako surow iec bu dow lany lu b drogow y.

PIA SK O W C E K A M B R Y JSK IE

Skała ta w Łysogórach nie jest eksploatow ana. Jed y n ie w p rzedłużen iu zachodnim tego pasm a czynny jest kam ieniołom w W iśniówce, gdzie odbyw a się eksploatacja dla celów drogow ych i ogniotrw ałych. Piaskow ce k a m b ry j- skie zw ane są k w arcytem św iętokrzyskim . N iew ielki kam ieniołom tej skały zn a jd u je się na K obylej Górze, daw niej zaś dostarczano te piaskowce z G ór Jeleniow skich.

W m urach zam ku bodzentyńskiego w y stęp u je niew ielka ilość piaskow ca kam bryjskiego, k tó ry pochodzi z głazów zb ieranych na północnym sto ku Łysicy i z luźnych bloków rozw leczonych w Dolinie W ilkow skiej w okolicy Św iętej K atarzy n y , W oli Szczygiełkowej, D ębna i Jeziorka. K w arcyty kam - b ry jsk ie, podobnie jak piaskow ce dew ońskie, nie są obecnie stosow ane w b u ­ dow nictw ie.

R yc. 3. S zk ic w y stę p o w a n ia su ro w có w b u d o w la n y ch w rejo n ie B od zen tyn a (na p o d ­ sta w ie M a p y ge o lo g ic zn e j z a k r y t e j J. C zarnockiego z 1919 r.) 1 — p i a s k i k w a r c o w e r z e c z n y c h t a r a s ó w a k u m u l a c y j n y c h . 2 — z s u w y z b o c z o w e z g ł a z a m i p i a s k o w c a k w a r c o w e g o . 3 — p i a s k o w c e d o l n o t r i a s o w e , w i ś n i o w e w r e j o n i e M i c h n i o w a . 4 — d o l o m i t y ś r o d k o w o d e w o ń s k i e z B o d z e n t y n a i T a r c z k a . 6 — p i a s k o w c e k w a r c o w e d o l n o d e - w o ń s k i e z P a s m a K l o n o w s k i e g o . 6 — p i a s k o w c e k w a r c o w e k a m b r y j s k i e ( k w a r c y t y ś w i ę t o ­ k r z y s k i e ) z Ł y s o g ó r .

(9)

296 J e r z y F ija ł k o w s k i

M A TER IAŁ S K A L N Y ST W IE R D Z O N Y W M U RA CH Z A M K U 5

P i a s k o w c e d o 1 n o d e w o ń s k i e z P a s m a K l o n o w s k i e g o jako głazy polne, dostarczane były z miejscowości P sary, Wzdół, Podgórze i Celiny. S tanow ią je piaskow ce kw arcow e drob noziarniste zlew ne lub cu ­ krow e, rzadziej żw irzaste. Poszczególne bloki o dużej tw ardości i znacznej zwięzłości re p rez en tu ją rum osz zw ietrzelinow y pochodzący głów nie ze zsu­ wów zboczowych ce n traln ej części grzbietu klonowskiego. Większość bloków posiada naroża zaokrąglone oraz bardzo charak tery sty czn ą korę w ietrzeniow ą barw y b ru n a tn e j lu b brudnow iśniow ej. W m urach w ystępu ją głazy o w y­ m iarach od k ilk u n astu do 80 cm średnicy. S tarsza część m urów zaw iera na ogół większe bloki, a n iek tó re z nich m ają przełam świeży i ślady obróbki, polegające na dostosow aniu k ształtu kam ienia do potrzeb m urarskich. P ia s­ kowiec dew oński stanow i c a 50%> ogólnej m asy m ateriału skalnego użytego do budow y zamku.

D o l o m i t y ś r o d k o w o d e w o ń s k i e z e w z g ó r z a z a m k o w e g o w B o d z e n t y n i e napotyka się sporadycznie w m urach zam ku. Je s t to dolom it szary, płytkow y, m atow y w przełam ie, zwięzły, pochodzący z w y ­ chodni n a tu ra ln e j ze stoku wzgórza zamkowego. Uzyskano go także przy p ra ­ cach niw elacyjnych na teren ie zam ku. W m u rach zam kow ych stw ierdza się na ogół ubóstw o łam anych bloków dolom itu. Sporadyczne b ry ły najczęściej niew ielkich rozm iarów m iew ają pow ierzchnie zw ietrzałe, co świadczy, że w ydobyw ano je jako rum osz z k o ry ta rzeki lub z w ykopów pod fu nd am enty. Okoliczność ta przem aw ia, że ściana zachodniego stoku wzgórza nie została uform ow ana w w ynik u eksploatacji skały, ale jest n atu ra ln y m przełom em rzeki P sarki. Również b ra k danych, aby dolom it dowożono na zam ek spoza B odzentyna.

P i a s k o w c e j u r a j s k i e l i a s o w e z r e j o n u K u n o w a użyte jako budulec z daw nej rozbiórki, stanow ią znaczną domieszkę w m urach m łodszych. W yróżnia się kilka odm ian kam ien ia o różnym u ziarn ien iu , od­ cieniu i zwięzłości. G łów nie jest to piaskow iec jasnoszary, dro bn oziarn isty , najczęściej obciosany.

P i a s k o w i e c d e w o ń sk i s p o d G ó r y M i e j s k i e j jest k w a r­ cowy, płytow y, zwięzły i ziarnisty. O dsłania się w szeregu kam ieniołom ów pod Bodzentynem . M ateriał sk aln y spotyk any we w szystkich częściach m u ­ rów zam kow ych był eksploatow any z ław ic oraz częściowo pochodził z r u ­ moszów zw ietrzelinow ych górnych p a rtii przypow ierzchniow ych. Głazy po­ chodzące z n ad kładu w odróżnieniu od rozwleczonych kam ieni polnych nie posiadają b ru n a tn e j kory i zaokrąglonych kraw ędzi.

P i a s k o w c e k a m b r y j s k i e z Ł y s o g ó r są kw arcow e szare, zlew ne, często napoty k an e w różnych częściach m urów zam ku. S tanow ią one głów nie głazy polne pochodzące z północnego zbocza Łysicy. K w arcyt kam - b ry jsk i tw orzy bloki ostrokraw ędziste, nie posiadające tak w yraźnej kory w ietrzeniow ej jak k w arcy ty dew ońskie, nato m iast na przełam ie w ykazuje odcień stalow oszary. S tru k tu ra sk ały zw ykle zlew na, m akroskopow o ziarno nie jest dostrzegalne.

5 J. F ija łk o w sk i E k s p e r t y z a o k r e ś la ją c a p o c h o d z e n ie k a m i e n ia b u d o w la n e g o

w m u r a c h z a m k u w B o d z e n t y n i e o r a z o k r e ś le n ie g e n e t y c z n e w a r s t w w w y ­ ko p a c h b a d a w c z y c h , K ie lc e 1965 (m aszyn op is w W ydz. K u ltu ry PW RN

(10)

Pochodze nie ka m ie n ia w m u ra ch bodzentyńskiego z a m k u 297

Ryc. 4. L o k a liza cja p u n k tó w , z k tórych sp row ad zan o m a teria ły b u d o w la n e dla zam ku w B o d zen ty n ie 1 — t e r e n y l e ś n e . 2 s z l a k i d r o g o w e . 3 — s i e ć r z e c z n a . 4 — m i e j s c o w o ś c i w y m i e n i o n e w t e k ś c i e . P s — t e r e n p r z y p u s z c z a l n y c h d o s t a w p i a s k u b u d o w l a n e g o . W — m i e j s c a p r o d u k c j i w a p n a p a l o n e g o . P I — r e j o n w y s t ę p o w a n i a p i a s k o w c a k u n o w s k i e g o . P t — r e j o n w y s t ę p o ­ w a n i a p i a s k o w c a t r i a s o w e g o . D — o b s z a r w y s t ę p o w a n i a d o l o m i t ó w d e w o ń s k i c h . P d — r e j o n w y s t ę p o w a n i a p i a s k o w c a d e w o ń s k i e g o . P k — r e j o n w y s t ę p o w a n i a p i a s k o w c a k a m b r y j s k i e g o .

(11)

298 Je rzy F ija ł k o w s k i

P i a s k o w c e d o l n o t r i a s o w e z M i c h n i o w a , barw y czerw onej i różowej, pochodzą ze wzgórz m ichniow skich. W m u rach zam ku w y stępu ją sporadycznie, stanow iąc n iew ielki pro cen t dom ieszki. W elem entach s ta r­ szych budow li n ap otyka się bloki w iększych rozm iarów . Są to w yłącznie głazy polne, zaokrąglone i posiadające w yraźn ą korę. Jed y n ie w m urach młodszych oglądać m ożna drobne nagrom adzenia w iśniow ych piaskowców 0 świeżym przełam ie. M ateriał ten pochodzi ze stary c h elem entów ciosanych 1 stanow i odłam ki w tó rn ie użyte do m uru.

W a p i e n i e r n s z y w i o ł o w e s p o d O ż a r o w a , w ieku kredow ego, stanow ią n ajbard ziej in tere su ją cy m ateria ł w m urach zam kow ych. W kilku p u n k tach napotyka się pojedyncze bloki białej skały. Są one obrobione (pro­ stopadłościany sześcioboczne, rozeta, kształtk i w ielościenne stanow iące czę­ ści składow e kolum n) i użyte w tó rn ie w m urze. Część brył zaw iera ślady wysokiej tem p eratu ry . M ateriał skalny pochodzi z m iejscowości Jan ik ó w pod O żarow em , skąd przypuszczalnie sprow adzano gotowe w yroby.

G ł a z y n a r z u t o w e pochodzenia północnego w y stępu ją sporadycznie w m urach. Są to przew ażnie g ra n ity sk an dy naw sk ie o średnicy k ilk u n astu centym entrów . N iew ielka ilość północnych eratyków , w ystępująca w m u­ rach zam ku, tłum aczy się okolicznością, że w rejon ie B odzentyna lessy p rzy ­ kry w ają osady m orenow e o kresu lodowcowego.

P i a s k i k w a r c o w e i w a p n o d o z a p r a w m u r a r s k i c h były używ ane do budow y zam ku w Bodzentynie. Je d n a k pochodzenie ty ch m a­ teriałów nie zostało ściśle u stalone. N ajbliższa okolica p ok ry ta lessem nie odsłania piasków przyd atn y ch do budow nictw a. Nie posiada ich w swym korycie rzeka P sark a , niosąca głów nie m ułek lessowy. N ajbliższym pu n k tem w ystępow ania piasku kw arcow ego jest Wzdół, odległy o 6 km.

W okolicy B odzentyna n ie p ro d u k u je się w apna palonego z b ra k u su­ rowca. W latach P olski przedrozbiorow ej najbliższe w apien n ik i znajdow ały się w G órnie (odległość 14 km), nieco dalej położone były w ap ienn iki w Ł a­ gowie, C egielni i P łuck ach (odległość 25 km) i w reszcie w Iłży (odległość 30 km). Nie jest w ykluczone, że w apno w ypalane też było w rejon ie G rze­ gorzewie (odległość 15 km).

SUROW CE BU D O W L A N E W PO SZCZEG Ó LNY CH C ZĘŚC IAC H M URÓW ZAM K OW YCH

I. Ś c i a n a p ó ł n o c n a , c z ę ś ć d o l n a m u r u (ryc. 5, szczegół A) G rube bloki u k ład an e bardzo chaotycznie. Z re g u ły są to głazy polne z pasm a klonowskiego, w śród nich wiele odłam ków cegły i sporadycznie w ystępujące m niejsze głazy polne z M ichniowa. Dolom it w ystępu je rzadko w pojedynczych odłam kach. Ś rednica głazów w m urze sięga do 80 cm.

II. C z ę ś ć w s c h o d n i a , m i e s z k a l n a , z a m k u , b u d o w a n a w d r u g i e j p o ł o w i e XV w. (ryc. 5, szczegół H)

M ur składa się głów nie z m ateria łu rozbiórkow ego. Są to piaskow ce spod M ichniow a, piaskow ce klonow skie oraz duża ilość cegły użytej po raz <lrugi do budow y. Często w y stęp u ją ciosane b ry ły piaskow ca kunow skiego, k tóre stanow iły niegdyś gzym sy lu b ościeża otw orów w rozebranych m u ­ rach starszej części zamku.

III. M u r y o p o r o w e n a s k a r p i e z a c h o d n i e j w z g ó r z a z a m k o w e g o , b u d o w a n e w l a t a c h 1488—1503 (ryc. 5, szczegół F)

(12)

P ochodzenie ka m ie n ia w m u ra ch b o d zen tyń skieg o z a m k u 299

R yc. 5. B o d zen ty n — zam ek. P la n sy tu a c y jn y m u ró w

zam k ow ych .

M ur oporow y górny posiada fu n d a m e n tację w zglinionym lessie. M ur sk ład a się w w iększej części z m iejscow ych dolom itów. Są to odłam ki raczej d ro bn e, do 30 cm średnicy, obok nich znaczna jest dom ieszka głazów polnych z P asm a K lonowskiego.

M ur oporow y środkow y (ryc. 5, szczegół G) zaw iera głazy z Pasm a K lo­ now skiego, k tó re stanow ią 70% m asy m u ru. Często w ystęp ują piaskowce m ichniow skie. M iejscam i n apo ty ka się piaskow iec łam any pod Górą Miejską. Rzadko w y stęp ują drob ne odłam ki m iejscowego dolom itu, pochodzące ze strefy rum oszow ej, a nie ze skały in situ. Dolomit służył głów nie do uszczel­ n ian ia szpar w m urze.

IV. M u r y w z n o s z o n e w XVI w. d o r o k u 1581 (ryc. 5, szczegół B) Część górn a ściany północnej posiada m ateria ł skalny drobniejszy niż w części dolnej, gotyckiej, średnica głazów nie przekracza 50 cm. Najczęściej są to kam ienie używ ane po raz drugi. N ajw ięcej w y stęp uje piaskow ca ła ­ m anego pod G órą M iejską, dużo też jest kw arcy tu kam bryjskiego, wiele odłam ków i całych cegieł. M iejscam i tk w ią ciosane kam ienie kunow skie użyte w tó rn ie do budow y m uru. Rzadko tra fia ją się piaskow ce m ichniow skie i sporadycznie m iejscow e dolom ity.

V. C z ę ś ć p o ł u d n i o w a , m i e s z k a l n a , b u d o w a n a w XVII w. d o r o k u 1691 (ryc. 5, szczegół C)

Część północna m urów południow ych składa się w 35% z cegły rozbiórko­ w ej. Dużo jest tam także k w a rcy tu łysogórskiego i w iele piaskow ca dew oń- skiego łam anego pod G órą M iejską. Głazy polne z Pasm a K lonow skiego s ta ­ now ią 45%. W śród nich w ystęp u ją sporadycznie piaskow ce m ichniowskie.

(13)

J e rzy F ija ł k o w s k i

W m urze tra fia ją się też piaskow ce kunow skie, stanow iące odłam ki ele­ m entów ciosanych.

Część południow a m urów południow ych (ryc. 5, szczegół D) zaw iera fro n ­ ton b ra m y w jazdow ej w ykonany z piaskow ca zwięzłego, brudnow iśniow ego, dolnotriasow ego z W ąchocka. Ościeża okien w yko nane są z szarego piaskow ­ ca kunow skiego. W m urze tkw i frag m en t rozety z jasnego w apienia m szy- wiołowego, użytego po raz w tóry.

Część zachodnia m urów południow ych (ryc. 5, szczegół E) zbudow ana jest z głazów Pasm a K lonow skiego, k tó re stanow ią 30°/o m asy m uru. W iele jest pokruszonej cegły rozbiórkow ej i dużo piaskow ca łam anego pod G órą M iej­ ską; liczne obrobione bibki sześcienne piaskow ca kunow skiego i k ilk a cio­ sow ych b ry ł w apienia mszywiołowego. Je d n a z b ry ł w ap ienn ych jest czę­ ściowo w ypalona.

1. M ury zam ku w przew ażającej części sk ład ają się z głazów polnych lokalnego pochodzenia (rumosze zw ietrzelinow e). N ajw iększą ilość m ateria łu budow lanego w postaci głazów polnych dostarczono na budow ę zam ku z oko­ lic W zdołu. D okładne pochodzenie piasku kw arcow ego i w ap na palonego do zap raw m urarskich nie jest znane. Przypuszcza się, że piasek mógł pocho­ dzić z tarasów akum ulacyjnych w dolinie rzeki P sark i, głów nie z te re n u W zdołu lub spod Tarczka, a w apno mogło być dostarczane z G órna, Łagow a lu b Iłży. B rak też dowodów na dostaw ę w ap na spod Grzegorzewie.

2. W najstarszy ch częściach zam ku w ystęp ują duże głazy piaskow ca z Pasm a K lonowskiego, dosięgające średnicą 80 cm. Są one uk ład an e dość chaotycznie. Obok nich w ystęp ują odłam ki cegły i niew ielka ilość głazów piaskow ca z M ichniowa. Sporadycznie stosow ano dolom it, uzyskiw any pod­ czas prac niw elacyjnych na placu budow y oraz przy ko pan iu w ykopów fu n ­ dam entow ych.

W m urach pochodzących z drugiej połow y XV w. oraz w m urach m łod­ szych obok głazów polnych z Pasm a Klonow skiego i z re jo n u M ichniow a w ystęp u ją piaskowce łam ane pod G órą M iejską oraz znaczna ilość m a­ te ria łu rozbiórkow ego z m urów starszych. Są to głazy polne, odłam ki cegły i elem enty ciosane z piaskow ca kunow skiego. D robną dom ieszkę stanow i w dalszym ciągu dolom it ze wzgórza zamkowego.

3. W obrębie zam ku znana jest w arstw a rum oszow a, w skazująca, że p ia ­ skowiec kunow ski obrabiano n a m iejscu. Przypuszcza się, że obróbka ta polegała na zm ianie kształtu elem entów rozbiórkow ych, k tó re stosow ano po> raz d ru g i jako szczegóły dekoracyjne. W yroby kam ien iarskie dowożono poza tym spod Ożarowa, K unow a i W ąchocka.

(14)

P ochodzenie ka m ien ia w m urach b o d zen tyń skieg o za m k u 301 П РО И С Х О Ж Д Е Н И Е СТРОИТЕЛЬНОГО К А М Н Я , ИСП О ЛЬЗО ВАН Н О ГО П РИ СТРОИ ТЕЛ ЬСТВЕ БО ДЗЕН ТЫ Н ЬС КОГО ЗА М К А Р азр аботк а проекта консервации дош ед ш и х до нас стен бодзенты ньского зам к а потребовала ком плексн ы х ар хи тек тур н ы х археол оги ч еск и х и архив ны х и сследован ий. В р езул ь тате и ссл едовател ьск и х работ удал ось вы яснить, каковы материалы , и сп ол ьзов ан н ы е при строительстве, рем онтах и перестройке замка. И д ен т и ф и ­ каци я скального материала, использован ного в стен ах зам ка и р аспозн ание к ам ен н ы х элем ентов, п очерп нуты х из бол ее древн ей части зам ка и и сп ол ь зов ан ­ н ы х вторично, проливаю т свет на организацию и технологию строительства зам к а. В итоге наблю дени й было установлено, что основным материалом, п р и ­ м еняем ы м для строительства зам ка являлся камень, собираем ы й на поверхности п очвы в районе К лоновск ой гряды, М ихни ковски х холм ов и гряды Лы согуры . Ч астично и сп ол зов ал ся т а к ж е доломит, добы ваем ы й на склоне замкового х о л ­ ма и, во время нивеляци онны х работ, в п р ед ел а х замка. И з -з а м ногочисленны х п ер естр оек и ремонтов нев озм ож н о сейчас распозн ать самы е древн ие готи ч ес­ кие элем енты зам ка, из которы х, по всей вероятности, происходи т вторично и сп ользован ны й в стен ах скальны й материал. В зам к е был использован т а к ж е тесан ы й камень и з районов Островеца и О ж арув а. А р хеологи ч еск и е и ссл ед о ­ ван ия док азал и , что обработка кам енн ы х глыб п р ои сходи ла на территории за м ­ ка. И сследов ан и я н е дали однако ответа на вопрос, откуда поступали на стройку и зв ест ь и песок. Н еи звестно т а к ж е п р о и сх о ж д ен и е глины, использован ной для изготовлен и я растворной смеси и изразцов.

THE PRO V EN A N C E OF B U IL D IN G STO N E IN THE W A LL S OF THE B O D ZE N T Y N CASTLE

T h e w o rk in g ou t of th e p roject for p erm a n en t p reserv a tio n of e x ta n t w a lls of th e B o d zen ty n c a stle req uired c o lle c tiv e a rch itectu ra l, a rch a eo lo g ica l, and a rch iv a l w o rk s.

A s a resu lt, th e m a teria ls used for co n stru ctin g , rep airin g, and reb u ild in g th e c a s t le w ere also d eterm in ed . The id e n tific a tio n of p etrous m a teria l in th e ca stle w a lls as w e ll as th e recogn ition o f sto n e e lem en ts em p lo y ed for th e second tim e and d eriv ed from th e old er part of th e c a stle th ro w co n sid era b le lig h t on th e o rg a n iz a tio n and th e tech n ica l sid e o f th e co n stru ction . T he ob serv a tio n s b ein g su m m ed up, it has b een esta b lish ed th a t th e co n stru ctio n of th e ca stle had been b ased on sto n es c o lle c te d frcm th e su rfa ce of th e ground in th e v ic in ity o f th é K lo n o w sk i range, th e M ich n iów h ills, and th e Ł ysogóry range. T here w a s also e m p lo y e d , b u t on ly as a seco n d -ra te m a teria l, d o lo m ite q u arried on th e ca stle h ill slo p e and ob tain ed d uring th e le v e llin g w ork s. N u m erou s rep airs and reb u ild in g s T endered n o w im p o ssib le th e reco g n itio n of th e o ld e st G othic e lem en ts from w h ich th e seco n d a ry p etrou s m a teria l fou n d in th e w a lls p resu m a b ly cam e. Cut sto n e fr o m th e region of O strow iec and O żarów w a s id e n tifie d as w e ll. A rch a eo lo g ica l in v e s tig a tio n s esta b lish ed th a t th e d ressin g o f ra w sto n e b lock s took also p la ce w ith in th e ca stle. T he in v e stig a tio n s did not settle, h o w ev er, th e p ro v en a n ce of lim e an d sand n ecessa ry for the co n stru ctio n of th e ca stle. T he origin of c la y used for m a so n r y m ortars and tile s is n ot k n o w n eith er.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Wyznaczyć cztery liczby, z których 3 pierwsze tworzą ciąg geometryczny, 3 ostatnie ciąg arytme- tyczny oraz suma wyrazów skrajnych wynosi 14, zaś środkowych

Co więcej, powyższe rozwinięcia przyjmiemy za definicję funkcji sin i cos dla argumentów

El enchus cleri

Pow stanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi t... przy okazji lustracja zam ków

Opiekuj się pan mym chłopcem, daj mu możność pójść w życiu naprzód, jeżeli rząd nie zechce tego uczynić... Zaremba przedstaw ia rozprawę

rządów i t. Komisya rozporządza następującemi środkami: a) sumą, przeznaczaną corocznie na badania fizyograficzne przez Zebranie ogólne Towarzystwa, b) wpływami

Kronika

Udowodnić, że złożenie homomorfizmów jest homomorfizmem i że funkcja odwrotna do izomorfizmu jest