Tadeusz Namowicz
O literaturze polskiego i
niemieckiego Oświecenia w ujęciu
porównawczym
Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 19, 67-74
Tadeusz Namowicz
O LITERATURZE POLSKIEGO I NIEMIECKIEGO OŚWIECENIA W UJĘCIU PORÓWNAWCZYM
Rozwój nowoczesnej kom paratystyki w Polsce w ostatnich latach skłania do nowych przem yśleń i do ponownego podjęcia pewnych te m atów należących do tradycyjnych zakresów badań literatu ry porów nawczej. Należy do nich m. in. problem w zajem nych kontaktów między dwoma różnym i literatu ram i narodowymi. W ydaje się jednak, iż ujęcia syntetyczne w inny być poprzedzone refleksją nad określonym zespo łem cech charakteryzujących daną literatu rę w pewnej fazie jej roz woju i pozwalających — przez przeciwstawienie ich porównywalnym zjawiskom w innej literaturze — na sformułowanie kilku uogólniających wniosków, mogących stanowić podstawę dla zasadniczych badań kom- paratystycznych.
Poniższe rozważania m ają na celu dokonanie takiego zabiegu w odniesieniu do literatu ry Polski i Niemiec w okresie Oświecenia. W ybór epoki oraz literatu r m ających być przedmiotem studiów porównawczych w ynika z przekonania, że na tym właśnie obszarze dokonań literackich możemy zaobserwować zjawiska o istotnym znaczeniu dla kom paratysty ki polsko-niemieckiej oraz dla genetycznych i typologicznych badań nad kontaktam i literackim i Polski z innym i krajam i w w ieku XVIII.
W dotychczasowych badaniach nad europejskim i związkami litera tu ry polskiego Oświecenia nie poświęcono wiele miejsca kontaktom z kul tu rą niemiecką. Ponieważ w czasach stanisławowskich w powszechnej świadomości polskich „oświeconych” dominowało bez w ątpienia zainte resowanie k u ltu rą francuską, badacze w ieku XVIII starali się przede wszystkim opisać wszystkie możliwe filiacje między Polską a Francją. N atom iast pytanie, czy w epoce, która niejako programowo chciała po mniejszyć różnice w ynikające z odrębności narodowych, istniały rzeczy wiste różnice między dokonaniami literackim i Polski i Niemiec, pozo staje nadal na marginesie rozważań historycznoliterackich i kom
— 68 —
tystycznych. A przecież stw ierdzenie braku kongruencji im plikuje kon statacje co najm niej tak samo ważne jak opis punktów stycznych.
W ujęciu typologicznym, które oczywiście nigdy nie będzie wolne od pew nych uproszczeń, można zaobserwować w yraźne odrębności w płasz czyźnie ideowej między literatu rą Oświecenia w Polsce i w Niemczech w następujących kręgach zagadnień.
„OŚWIECENI” A PROBLEMY RELIGII
K ultura niemieckiego Oświecenia była pod nieporównanie silniejszym w pływ em spraw w iary niż Oświecenie w Polsce. K ontrow ersje religijne w Niemczech stanow iły nie tylko protest przeciwko zakrzepłym formom staroprotestanckiej ortodoksji, lecz przede w szystkim zakreślały obszar społecznie realnych działań ideologów Oświecenia. Zgodność oświecenio w ych ideałów z zasadami w iary była najlepszą legitym acją ich słuszności, najcelniejszym argum entem wobec zachowawczych postaw przeciw ni ka — aparatu władzy państwowej. Dlatego też Oświecenie niemieckie nie zna radykalnych form kry tyk i religii, nie leżała ona bowiem w in teresie oświeconego mieszczaństwa. Do najbardziej radykalnych postaw należał panteizm typu spinozjańskiego, jednak przez cały niem al wiek X VIII bano się na ogół przyznawać do niego otwarcie (por. spór o pan teizm Lessinga lub H erdera J). N ajpiękniejszym literackim w yrazem tego panteizm u było bez w ątpienia Faustowskie „wyznanie w iary” w roz mowie z M ałgorzatą w I części dram atu. Jakże dalekie jest ono od m a- terialistycznej negacji Boga.
Dla zrozumienia k u ltu ry literackiej niemieckiego wieku XVIII w aż niejszym jednak od panteizm u był pietyzm — ruch religijny w obrębie protestantyzm u o zabarwieniu mistycznym, a skierow any przeciwko dog m atom staroprotestanckiej ortodoksji i postulujący religijne odrodzenie człowieka, którego zew nętrznym w yrazem miał stać się zbiór zachowań rozum ianych jako służba wobec bliźniego i społeczności. Niemal wszyscy w ybitni pisarze niemieckiego Oświecenia znajdowali się przez pewien czas pod przemożnym wpływ em pobożności piety stycznej.
Znaczenie omawianej tu problem atyki dla literatu ry niemieckiej prze jaw iało się nie tylko w ilościowym bogactwie utworów o tem atyce re ligijnej (np. twórczość Klopstocka), lecz także, a może naw et przede wszystkim , w stałej obecności spraw w iary w twórczości poetyckiej i re fleksji teoretyczno-literackiej XVIII w. (twórczość J. G. Hamanna czy J. G. Herdera).
W Polsce rola duchownych w życiu intelektualnym XVIII w. była ogromna, lecz jednak nie spraw y w iary stanow iły o ich znaczeniu dla k u ltu ry Oświecenia. Indyferentyzm religijny, jaki obserwujem y w
poi-skim Oświeceniu, w ynikał po pierwsze z faktu, że w drugiej połowie XVIII w. katolicyzm stanowił niczym nie zagrożony, a tym samym nie skłaniający do głębszej refleksji stały elem ent codziennego życia pol skiego społeczeństwa. Ponadto pozycja społeczna polskich „oświeconych” czyniła zbędną jakąkolw iek „religijną legitym ację” żądań reform ator skich. Dlatego litera tu ra religijna była w swej przytłaczającej większości w yrazem „kolektyw nych w yobrażeń” polskiego katolicyzmu (Karpiński) albo prób reform niektórych instytucji kościelnych (Krasicki). Nie w y dała ona utw orów o charakterze przełomowym dla rozwoju lite ra tu ry i jej języka (porównywalnych np. z Messiasem Klopstocka w Niem czech), nie stanow iła również istotnej inspiracji dla kreow ania modelu polskiego „oświeconego” 2.
„OŚWIECENI” A PROBLEMY SPOŁECZEŃSTWA
Naszkicowany wyżej stosunek do spraw w iary był bez w ątpienia pochodną pojmowania roli jednostki w społeczeństwie i nakreślenia jej możliwości działania. Dla nikogo nie ulegało wątpliwości, iż oświece niowe samourzeczywistnienie się człowieka mogło dokonać się jedynie w ram ach pewnej społeczności. Ale z tego aksjom atu wysnuwano w polskiej i niemieckiej literaturze bardzo różne wnioski. Dla Niemiec pojęcie „społeczności” sprowadzało się przede wszystkim do „kręgu p ry w atnego”. Problem atyka państw a zeszła na daleki plan, chociaż jeszcze we wczesnym Oświeceniu działali teoretycy o europejskim znaczeniu (Samuel Pufendorf). Od połowy w ieku XVIII obserwujemy, iż w reflek sji nad „właściwym” społeczeństwem przyszłości zagadnienie instytucji politycznych pom ijane bywa niem al całkowicie. Idea człowieczeństwa — najwyższe osiągnięcie antropologii filozoficznej niemieckiego Oświece nia — nie operuje w praktyce pojęciem państwa. Przypom nijm y tu, iż K ant okresu krytycznego nie wychodzi poza koncepcję „państwa etycz nego” 3, a literatu ra niemiecka końca w. XVIII rysuje apolityczne wizje przyszłych społeczeństw 4. Decydujące znaczenie przypadło w nich kreo waniu odpowiednich stosunków międzyludzkich, opartych na p atriar- chalnym modelu rodziny mieszczańskiej, na kulcie przyjaźni ludzi, którzy uznają podobny system wartości m oralnych w ynikający z przekonania 0 nadrzędności społeczności nad jednostką. Jeśli pisarze ukazywali naw et bunt bohatera wobec tej społeczności, bunt subiektyw nie uzasadniony 1 zrozumiały, to prowadził on nieuchronnie do katastrofy (dram aty J. M. R. Lenza czy Cierpienia młodego Wertera J. W. Goethego). Powieść rozwojowa, w której wspomniane wyżej aspekty stosunku jednostki do społeczeństwa znalazły swą najpełniejszą formę, nie zna zaangażowania bohatera w życie polityczne, w rozstrzygnięcia aparatu władzy (Goethe —~
— 70 —
Lata nauki Wilhelma Meistra oraz Lata wędrówki Wilhelma Meistra).
Było to niewątpliwie odzwierciedleniem bardzo ograniczonych możli wości oddziaływania mieszczaństwa i jego oświeceniowych ideologów na feudalną stru k tu rę rządów.
W polskim Oświeceniu nie istniał tak zdecydowany podział na „pry w atn y ” i „publiczny” zakres działalności. Na ogół oba te zakresy prze nikały się wzajemnie, życie domowe było częścią życia społecznego, a spraw y publiczne nie stanowiły domeny niedostępnej polskim „oświe conym ”. Najlepszym tego przykładem jest literatu ra powstała w atmosfe rze przygotowań do K onstytucji 3 Maja. Fakt, że w Oświeceniu polskim w łaśnie problem atyka polityczna zaczęła się z czasem wysuwać na plan pierwszy, wyznacza istotną różnicę między literatu rą niemiecką a polską. W yraża się to m. in. w nieporównanie mniejszej roli, jaką problem atyka rodziny, przyjaciół itd. — jako w artości autonomicznych — odgrywa w polskiej literaturze oświeceniowej.
Droga ku „właściwemu” społeczeństwu przyszłości miała wieść przez w yraźnie określone rozstrzygnięcia polityczne: w zajem ny stosunek króla i sejm u, status praw ny miast, reorganizację armii, budowę nowoczesne go szkolnictwa itd. W rozstrzyganiu tych spraw polscy „oświeceni” mieli na mocy swego statusu prawnego lub dostępnych im stanowisk (Staszic, K ołłątaj) głos decydujący lub przynajm niej o istotnym znaczeniu 5. Stąd też w literaturze polskiej nie w ytw orzył się typ bohatera, dla którego św iat zew nętrzny stanow iłby przede wszystkim problem moralny. Po
stacie literackie polskiego Oświecenia nie m usiały szukać rozwiązań jed nostkowych, mogły one działać w pełni w kategoriach „wyobrażeń ko lektyw nych”, tzn. odnoszących się do całej społeczności. Świat zew nętrz ny w niewielkim stopniu narzucał konieczność refleksji etycznej, w y m agał on bowiem przede wszystkim działania i czynu.
„OŚWIECENI” A STOSUNEK DO NATURY
Rozważania nad miejscem człowieka w rodzącym się nowym społe czeństwie w ym agały określenia stosunku do naturalnego otoczenia, w którym przyszło mu żyć i działać. Tym otoczeniem dla niemieckich „oświeconych” było miasto. Szczególną rolę odgryw ały tu małe miasta, z n atu ry rzeczy ułatw iające większą identyfikację z otoczeniem. K ultura niemieckiego Oświecenia jest k u ltu rą m iasta p ar excellence, podczas gdy polskie Oświecenie jedynie w niewielkim stopniu potrafiło utożsa mić się z rytm em życia miejskiego. W prawdzie W arszawa staje się cen tru m ruchu oświeceniowego, ale stosunek do niej jest przecież najw y raźniej am biwalentny: miasto to fascynuje, ale zarazem odstrasza.
stosunki międzyludzkie zdają się nie ulegać w ynaturzeniu, nie pojawia się niebezpieczeństwo alienacji. Miasto może zapewnić bezpieczeństwo i społeczną stabilizację (por. Herman i Dorota Goethego). Ale mieszkań cy m iasta są jednocześnie narażeni na samowolę autokratycznej władzy, borykają się z narastającym i problem ami ekonomicznymi. Dlatego sto sunek do przyrody nie ma tu jednolitego charakteru. Z jednej strony m am y, jak wszędzie, do czynienia z niepohamowaną chęcią eksploatacji przyrody. Dobrobyt, jako jeden z celów nowej społeczności, w ym agał całkowitego podporządkowania ziemi i bogactw naturalnych produkcji dóbr m aterialnych. Tę postawę obserw ujem y również i w polskim Oświe ceniu. Z drugiej jednak strony zaczęto w Niemczech przypisywać z cza sem przyrodzie wartości, które dla polskiego Oświecenia nie m iały istotniejszego znaczenia. Przyroda pojawia się jako korektyw a w rytm ie życia miejskiego, w którym coraz silniej dochodzą do głosu napięcia społeczne (tak należy odczytywać sielanki Gessnera); w przeżyciu n atu ry poszukuje się autonomicznych wartości estetycznych (twórczość niektó ry ch poetów „burzy i nap o ru ”).
Dla polskich „oświeconych” n atu ralny obszar życia człowieka stano wiło jeszcze w dużej mierze życie na wsi. Nie szukano identyfikacji
z miastem, z jego rytm em życia i jego problem ami (Warszawa była prze de w szystkim siedzibą dworu królewskiego). W tradycyjnym modelu k u ltu ry ziemiańskiej nie m iały racji bytu jakiekolwiek próby poszuki w ania innego, nowego kontaktu z przyrodą. Zżycie się z nią było czymś ta k naturalnym , że w literaturze polskiej nie mogła się zrodzić w iara w istnienie odosobnionego, wyidealizowanego kręgu dobra i harmonii, z jakim w innych literatu rach utożsamiano społeczność pasterek i pa sterzy. U tylitarystyczny stosunek do otaczającego świata, tak charakte rystyczny dla polskiego Oświecenia (eksploatacja ziemi była przecież podstawą potęgi ekonomicznej szlachty), hamował ponadto rodzenie się abstrakcyjnego, wyłącznie estetycznego przeżycia natury. Stąd funkcja polskiej sielanki (Karpiński) odbiega zasadniczo od funkcji tego gatunku w literaturze niemieckiej, a obrazy wsi są obrazami życia wiejskiego, nie zaś kontem placją n a tu ry jako fenomenu estetycznego (por. Pieśni
wiejskie J. P. Woronicza).
„OŚWIECENI” A SZTUKA I LITERATURA
Oświecenie polskie i niemieckie łączy przekonanie o służebnej roli sztuki (w tym także literatury) wobec nadrzędnego celu wszelkich dzia łań społecznych, jakim miało być zbudowanie nowoczesnego społeczeń stw a opartego na „właściwym” porządku spraw ludzkich.
— 72 —
ceniu przede w szystkim jako działanie praktyczne, oparte na wiedzy empirycznej i ogólnych zasadach ideowych epoki. Lecz zakres tych dzia łań nie był identyczny w rzeczywistości społecznej omawianych tu państw. W Niemczech na plan pierwszy w ysuw ały się spraw y gospo darcze, a ponadto szeroko pojmowane problem y kształcenia (szkolnictwo, w tym szczególna rola kościoła protestanckiego) oraz wychowania przez literatu rę i sztukę. W Polsce dominowały reform y i decyzje polityczne.
Silniej niż sztuki plastyczne i architektura przejęła literatu ra (także teatr) zadanie w spierania tych poczynań, które w ynikały bezpośrednio z program u działań praktycznych. Realizowała to przez bezpośredni dy daktyzm utworów pisanych niejako na zamówienie społeczne. Ten typ piśmiennictwa zdominował niemal całość literatu ry polskiego Oświece nia, w której jedynie w utworach zaliczanych do rokoka niektórzy ba dacze dostrzegają przezwyciężenie programowego d y d ak ty zm u 6. Ewo lucja literatu ry w Polsce odzwierciedla rozwój w ydarzeń społecznych i wypadków politycznych w kraju w sposób zdecydowanie bardziej jed noznaczny, niż ma to miejsce np. w Niemczech, gdzie mniej więcej od połowy XVIII w. programowy dydaktyzm schodzi na plan dalszy, a ce lem literatu ry staje się oddziaływanie na czytelnika w duchu ogólnych zasad moralnych. Po roku 1750 w literaturze niemieckiej czytelnik rzad ko odnajdywał „wzory do naśladowania”. Sens literatu ry (pomijam tu literatu rę tryw ialną) zawierał się w formule mówiącej o przygotowaniu jednostki do urzeczywistnienia idei człowieczeństwa, która, jak już wspo mniałem, nie postulowała określonych rozwiązań politycznych, lecz prze de wszystkim pragnęła kształtować wrażliwość m oralną i estetyczną czytelnika. Dlatego też literatura niemiecka drugiej połowy XVIII w. prezentuje tak szerokie spektrum opisu spraw ludzkich, nie tracąc jed nak z pola widzenia swego nadrzędnego celu: chęci moralnego oddzia ływania. Obszarem tych penetracji jest głównie sfera życia prywatnego. Tu dostrzegamy chyba najw yraźniej rozejście się dróg niemieckiego i polskiego piśmiennictwa końca XVIII w.: w Niemczech przeważał opis zachowań jednostki w bardzo jeszcze niedoskonałym, lecz ustabilizowa nym świecie, który m iał się powoli zmieniać ku lepszemu pod wpływem moralnego oddziaływania coraz wartościowszych jednostek, w Polsce do m inuje literatu ra opisująca „kolektywne zachowania” jednostek mające prowadzić do kontynuacji działań politycznych (walka zbrojna), do za chwiania rysującej się na horyzoncie stabilizacji stosunków politycznych (porozbiorowe status quo Europy). Celem tych działań ma być odrodze nie bytu państwowego i dlatego pytanie o „porządek” świata, jaki m a się wyłonić w w yniku tej walki, schodzi na plan dalszy. Czyn w yprze dza refleksję, celom zbiorowym podporządkowują się zachowania jed nostkowe.
Dodajmy, że przytoczone tu przeciwstawienie głównych tendencji lite ra tu ry niemieckiej i polskiej pod koniec epoki Oświecenia odnajdziemy również w sposobie naw iązania do tradycji antycznej: niemiecki neo- hellenizm poszukujący w dem okracji ateńskiej i w ideale wszechstron nie wykształconego człowieka modelu kształtow ania przyszłości nie znaj duje większego oddźwięku w Polsce, w której o wiele chętniej eksponuje się cnoty rzymskie — służbę dla państw a i poświęcenie dla ojczyzny.
Przedstaw iona powyżej próba typologii literatu ry niemieckiej i pol skiej w okresie Oświecenia, typologii opartej na odpowiedzi na zasad nicze pytania, jakie antropologia filozoficzna XVIII w. staw iała przed każdym „oświeconym”: pytanie o stosunek do Boga, do społeczeństwa, do natury, wreszcie do nauki i sztuki — w skazuje, że obok wielu wspól nych płaszczyzn w ynikających z niew ątpliw ej jedności ruchu oświece niowego w Europie odnotowujem y także bardzo istotne, nieraz zasad nicze różnice. W skazuje to ponownie na fakt, iż niemożliwe jest określe nie Oświecenia w Europie za pomocą jednej tylko formuły, a przecież ciągle się to jeszcze c z y n i7.
W powyższym opisie nie było mowy o społecznych uw arunkow aniach w spom nianej opozycji między literatu rą polską a niemiecką. Nie ulega jednak wątpliwości, iż spraw ą o znaczeniu podstawowym jest dominacja szlachty i arystokracji w polskim oraz dominacja mieszczaństwa w nie mieckim Oświeceniu. Opozycja obu literatu r to nic innego jak opozy cja między mieszczańskim o szlacheckim Oświeceniem 8. Stąd też wszel kie rozważania nad kontaktam i literackim i między Polską a Niemcami muszą przyjąć tę konstatację jako pu nkt wyjścia dla dalszych badań szczegółowych.
Badania takie w ydają się ważne nie tylko dla ukazania jednego z mniej znanych aspektów życia literackiego polskiego Oświecenia. Są one konieczne, gdyż ułatw ią zerwanie z absolutyzacją określonych zja wisk literatu ry narodowej i przenoszeniem własnego punktu widzenia na obszary innych literatu r i inaczej ukształtow anych kultur. Badając k ontakty między dwoma porów nywalnym i literatu ram i narodowymi po trafim y ponadto dokładniej opisać to, co szczególnie nurtow ało ludzi danej epoki i wskazać, w jaki sposób potrafili i mogli oni nadać swym problemom określony kształt artystyczny. Nie chodzi tu bowiem w y łącznie o stwierdzenie pewnych em pirycznych faktów i tylko o sprawę kontaktów między życiem literackim Polski i Niemiec. Spraw ą decydu jącą jest możliwość odtworzenia na podstawie takich jednostkowych zja wisk pewnej globalnej stru k tu ry w yjaśniającej w zajem ne relacje między kulturam i, jak i literatu rą a życiem społecznym.
— 74 —
P r z y p i s y
1 Por. E. Adler, Herder i oświecenie niemieckie. W arszawa 1965, s. 254 i nast. 2 Pom ijam tutaj literaturę konfederacji barskiej, a także widoczne już w X V III w. początki polskiego mesjanizmu (por. J. Ujejski, Dzieje polskiego m esja-
nizm u do powstania listopadowego włącznie. Lw ów 1931) jako nie należące do
głów nego nurtu m yśli ośw ieceniow ej.
3 Por. I. Kant, Idee zu einer allgemeinen Geschichte in w e ltbü rgerlicher
A bsich t (1784), a także Die Metaphysik der Sitten (1797) i Die Religion innerhalb d er Grenzen der blossen Vernuft 01793).
4 Charakterystyczne są w tym zakresie rozważania Herdera o realizacji idei człow ieczeństw a, np. w odniesieniu do ludów słow iańskich w 16 księdze Myśli o filo
zofii dzie jó w (wyd. polskie, Warszawa 1962, t. 2, s. 324 i nast.), jak też końcowy
monolog Fausta (część II dramatu, scena: Dziedziniec pałacowy).
5 Pom ijam tutaj interw encję zewnętrzną, nie wynikającą im m anentnie z kon stelacji polskiego Oświecenia.
6 Por. T. K ostkiewiczowa, K lasycyzm , sentymenta lizm, rokoko. Warszawa 1975. 7 Np. w próbach globalnego określenia Oświecenia jako ruchu emancypacyjnego m ieszczaństwa, którego treścią była walka z feudalizmem .
8 T. Namowicz, Deutsche Literatu r des 18. Jahrhunderts in Polen. H au ptten
denzen der Rezeption und ihre soziologischen A spekte w: Probleme der L iteratu r soziologie und der literarischen Wirkung. Halle 1978, s. 28 - 46.
