WPROWADZENIE
W ostatnich czterech dekadach można zaobserwować renesans idei ra
cjonalności w naukach społecznych. Jego wyrazem było pojawienie się i intensywny rozwój orientacji, która polega na zastosowaniu modeli racjonal
nego wyboru do analizy rozmaitych zjawisk społecznych, politycznych, ekonomicznych, prawnych, etycznych itp. Charakterystycznym dla tej orien
tacji sposobem konstruowania teorii jest metoda dedukcyjna, a podstawowy
mi założeniami są: metodologiczny indywidualizm, maksymalizacja użyteczno
ści, racjonalność ocen i decyzji podejmowanych na podstawie analizy kosztów i zysków itp.
Różne nauki, zajmując się różnymi zjawiskami, w odmienny sposób wykorzystują modele racjonalnego wyboru. Najwcześniej zaczęła je stosować ekonomia. M a ona do czynienia ze szczejgólnie racjonalnym wycinkiem życia - rynkiem towarów i usług. Ekonomia analizuje racjonalne zachowania i decyzje podejmowane w sytuacjach rynkowych. W analizach tych na ogół zakłada się istnienie „idealnego rynku” oraz abstrahuje się od społecznych i poznawczych ograniczeń racjonalności, które stanowią częsty przedmiot zainteresowania psychologii poznawczej. Nauki polityczne, a następnie socjo
logia, zaczęły stosować modele racjonalnego wyboru do analizy zachowań ludzi i zbiorowych aktorów (np. partii politycznych) w sytuacjach nierynkowych.
Istotny problem dla nich stanowi potencjalna rozbieżność między optymalnoś- cią indywidualną a optymalnością zbiorową (tzw. paradoksy społeczne).
Twórcy prawa są zainteresowani stanowieniem takich praw, aby zachowania racjonalnych osób i egzekwowanie przez nie posiadanych praw indywidualnych prowadziły do społecznie pożądanych rezultatów. Filozofowie zajmujący się etyką od dawna poszukują racjonalnych podstaw teorii etycznych. Orientacja, nazywana często teorią racjonalnego wyboru, stwarza więc obiecującą moż
liwość teoretycznej integracji nauk społecznych.
Początki tej orientacji wiążą się niewątpliwie z powstaniem w latach czterdziestych naszego stulecia teorii decyzji i teorii gier. Teorie te mają charakter formalny i normatywny. Szybko jednak obok problemów normatyw
nych (np. „jak racjonalna osoba powinna podejmować decyzje”) pojawiły się
8 WPROWADZENIE
problemy opisowe (np. „jak ludzie rzeczywiście podejmują decyzje”) i w kon
sekwencji powstało sprzężenie zwrotne między badaniami empirycznymi a roz
ważaniami teoretycznymi.
Relacje między obu podejściami: normatywnym i opisowym wymagają komentarza. W podejściu normatywnym w centrum zainteresowania znajdują się własności metody (podejmowania decyzji, wyboru strategii, agregowania preferencji indywidualnych, ustalania oceny podziału dóbr itp.) i uzyskiwanego za jej pomocą rezultatu. Celem badania jest na ogół wykazanie, że jedynie pewna metoda lub klasa metod prowadzi do pożądanych rezultatów lub spełnia ustalony zestaw postulatów normatywnych. W konsekwencji teorie normatyw
ne wskazują, jakie powinny być zachowania, podają optymalny sposób osiąga
nia w ustalonych warunkach z góry określonego celu. W podejściu opisowym uwaga koncentruje się głównie na zachowaniach ludzi i zbiorowych aktorów oraz na przebiegu procesu prowadzącego do określonego wyniku. Rozważa się tu zbiory strategii dostępnych uczestnikom tego procesu w zależności od warunków, w jakich on przebiega. Przyjmując założenie o racjonalności podejmowanych decyzji przewiduje się zachowania uczestników procesu, a na
stępnie weryfikuje się hipotezy o przebiegu procesu i o jego rezultatach. Celem teorii opisowych jest wyjaśnienie zjawisk już zaobserwowanych oraz przewidy
wanie tych, które jeszcze nie zaszły lub nie były objęte obserwacją. Charak
teryzuje je pewna istotna własność - zawierają pewne założenia teoretyczne i w konsekwencji są „bogatsze” od danych empirycznych, na podstawie których powstały. Teorie normatywne i teorie wyjaśniająco-predykcyjne są ze sobą ściśle związane. Konstruowane są w sposób dedukcyjny, a różnią się jedynie statusem teoretycznym przyjmowanych aksjomatów i założeń. Pojawiają się więc trudności dokonywania rozróżnień między nimi. Przykładem mogą tu być dwie teorie zajmujące się podejmowaniem decyzji zbiorowych: teoria wyboru społecznego (o charakterze bardziej normatywnym) i teoria wyboru publicz
nego (o charakterze opisowym czy też pozytywnym).
Nie jest możliwe przedstawienie w tym wprowadzeniu wpływu teorii racjonalnego wyboru na rozwój teorii socjologicznej. Nie można jednak nie odnotować kilku faktów. Teoria społecznej wymiany George’a C. Homansa, zwłaszcza przedstawiona w książce Social Behavior: Its Elementary Forms (1961) była bezpośrednią poprzedniczką współczesnych teorii wymiany, które można już zaliczyć do tej orientacji. W szczególności należą do niej sieciowa teoria wymiany i teoria elementarna, której poświęcona jest niedawno wydana książka pod redakcją Tadeusza Sozańskiego, Jacka Szmatki i M ariana Kemp- nego Struktura, wymiana, władza (1993). Ważny impuls dla socjologii stanowiły prace wybitnego ekonomisty, laureata Nagrody Nobla w 1992 roku, Gary S.
Beckera, w tym książka z 1976 roku przetłumaczona na język polski Ekonomicz
na teoria zachowań ludzkich (1990), w których modele racjonalnego wyboru, określane przez niego jako „podejście ekonomiczne”, zostały zastosowane do
bardzo różnorodnych zjawisk: dyskryminacji rasowej, zachowań przestępczych i polityki społecznej w stosunku do przestępstw kryminalnych, małżeństwa i rodziny itp. Wreszcie, do tego nurtu należy większość prac Jamesa S.
Colemana, a zwłaszcza jego najważniejsze dzieło Foundations o f Social Theory (1990), które niewątpliwie zaliczyć trzeba do najwybitniejszych osiągnięć teorii socjologicznej. Obszerną dyskusję o znaczeniu teorii racjonalnego wyboru dla teorii socjologicznej zawiera książka pod redakcją Jamesa S. Colemana i Tho
masa J. Fararo Rational Choice Theory. Advocacy and Critique (1992). N a koniec warto odnotować wydawanie (przez Jamesa S. Colemana od 1989 r.), specjalnego czasopisma socjologicznego, chociaż o ambicjach interdyscyplinar
nych „Rationality and Society”, poświęconego publikacjom należącym do tej orientacji. W arto też dodać, że o intensywności obecności tej orientacji w socjologii w ostatnich latach świadczy powstanie Research Committee on Rational Choice ISA i zorganizowanie szeregu sesji na dwóch ostatnich kongresach Międzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego w Madrycie (1990) i w Bielefeld (1994).
W polskiej literaturze socjologicznej niewiele jest publikacji z zakresu teorii racjonalnego wyboru. Z tym większą satysfakqą należy więc odnotować opublikowanie kilku artykułów należących do tej orientacji w „Studiach Socjologicznych” w 1993 roku (w numerach: 1 (128) i 2 (129)) oraz zgodę Redakcji na przygotowanie numeru poświęconego tej teorii. Warto przy okazji zwrócić uwagę na to, że skandynawskie czasopismo socjologiczne „Acta Sociologica” podjęło niezależnie analogiczną inicjatywę wydawniczą i opub
likowało specjalny numer poświęcony teorii racjonalnego wyboru (Vol. 36 N r 3 z 1993 roku).
Przedstawiany Czytelnikom numer „Studiów Socjologicznych” zawiera sześć obszernych artykułów. Wszystkie zostały napisane przez socjologów polskich lub przynajmniej z ich udziałem. Nie są to artykuły napisane według z góry ustalonej koncepcji. Charakteryzują one raczej aktualny stan prac części osób zainteresowanych tym podejściem. Dokonując wyboru starałem się o to, aby przedstawiona w tym numerze problematyka była możliwie zróżnicowana.
Ponadto, uwzględniając fakt, że teoria racjonalnego wyboru nie jest w Polsce dobrze znana, starałem się, aby w nim znalazły się również artykuły o charak
terze wprowadzającym i przeglądowym, a także aby poziom ich trudności, zwłaszcza związany z wykorzystaniem środków formalnych, nie przekraczał przygotowania matematycznego polskich socjologów.
Numer otwiera artykuł Davida Lalmana, Joe Oppenheimera i Piotra Świstaka. Jest to jedyny artykuł już wcześniej publikowany (w języku angiel
skim w 1993 roku). Decyzja o zamieszczeniu go w tym tomie jest uzasadniona kilkoma względami. Po pierwsze, stanowi on bardzo dobre wprowadzenie do teorii racjonalnego wyboru. Wiele uwagi poświęca się w nim specyficznym własnościom tej teorii (jej celom, sposobowi konstruowania, wykorzystaniu
10 WPROWADZENIE
matematyki, problemom weryfikacji teorii ze szczególnym uwzględnieniem roli eksperymentu) oraz przyjmowanym w niej założeniom. Po drugie, m a on charakter przeglądowy. Szczegółowo omawia się w nim trzy dziedziny zastoso
wań teorii racjonalnego wyboru. Są to: (1) teoria głosowania (rozważa się tu przede wszystkim problemy związane z najpopularniejszym, większościowym sposobem głosowania), (2) problemy zbiorowego działania modelowane za pomocą teorii gier niekooperacyjnych (przede wszystkim związane z dylematem więźnia) i (3) problemy stabilności układów koalicyjnych modelowane za pomocą teorii gier kooperacyjnych. Ponadto, skrótowo charakteryzuje się zastosowania teorii racjonalnego wyboru w innych dziedzinach, takich jak projektowanie instytucji, analiza polityki publicznej i filozofia polityczna (problemy sprawiedli
wości, demokracji, liberalizmu). Wreszcie po trzecie, pomimo tego, że artykuł, zgodnie z tytułem, przedstawia formalną teorię racjonalnego wyboru, nie używa się w nim języka matematycznego i w konsekwencji będzie on zrozumiały również dla Czytelników bez przygotowania matematycznego.
Drugi artykuł, napisany przez M arka Kamińskiego, poświęcony jest meto
dzie aksjomatycznej. Zastosowanie tej metody Autor ilustruje na przykładzie twierdzenia Arrowa, którego opublikowanie w 1951 roku uważa się powszech
nie za początek teorii wyboru społecznego. Twierdzenie Arrowa o niemożliwo
ści głosi, że nie istnieje m etoda wyznaczania społecznej preferencji na podstawie zbioru preferencji indywidualnych spełniająca kilka (cztery lub pięć, w zależno
ści od wersji twierdzenia) formalnych warunków demokracji. M arek Kamiński pokazuje konsekwencje niespełniania aksjomatów sformułowanych przez A r
rowa dla stabilności wyników głosowania i możliwości stosowania strategicz
nych manipulacji. Ponadto, artykuł zawiera bardzo interesujące rezultaty obliczeń przeprowadzonych przez A utora na podstawie wyników głosowania w wyborach do Sejmu RP w 1993 roku. Pokazują one, że bardzo niewielkie różnice metod ustalania podziału mandatów na podstawie wyników głosowania przez wyborców mogą prowadzić do drastycznie różnych sposobów rozdziału m andatów i w konsekwencji - składu parlamentu.
Przedmiotem artykułu Jana Poleszczuka są modele zachowań i procesów rewolucyjnych. Celem tych modeli jest określenie zbioru warunków, w jakich racjonalnie postępujące osoby mogą podejmować decyzje o zaangażowaniu się w działalność rewolucyjną. Zakłada się w nich, że decyzja ta jest wynikiem rachunku korzyści i kosztów związanych z konsekwencjami indywidualnych zachowań. Ważną zaletą tych modeli jest możliwość wyjaśniania i przewidywa
nia dynamiki procesu rewolucyjnego. Przedstawione modele A. Hirschmana, G. Tullocka, M . Olsona, J. Colemana i T. K urana różnią się stopniem skomplikowania i poziomem formalizacji oraz zestawem zmiennych i param et
rów uwzględnionych w modelu. M ogą być one empirycznie weryfikowane.
A utor koncentruje jednak uwagę na ukazaniu ich teoretycznej koherencji i wzajemnym uzupełnianiu się.
Artykuł Tadeusza Sozańskiego poświęcony jest elementarnym systemom społecznym. A utor nazywa w ten sposób dwójkę decydentów, z których każdy wybiera niezależnie jedno z dwóch dostępnych m u działań. Łączny efekt tych wyborów może być oceniany przez każdego z nich, z jego punktu widzenia, jako sukces lub porażka. Systemy takie A utor analizuje w sposób jakościowy, bez wykorzystywania pojęcia użyteczności. Oznacza to, że oceny konsekwencji dokonanych wyborów są charakteryzowane za pomocą indywidualnych relacji preferencji. A utor zakłada, że oceny obu osób są ocenami globalnymi, tj. biorą pod uwagę nie tylko własny wynik, ale również konsekwencje dla drugiej osoby, wartościowane zgodnie z pewnym, indywidualnym wzorcem etycznym. Okazu
je się, że takie elementarne systemy społeczne tworzą bardzo bogaty zbiór wariantów. D la pełnego opisu A utor precyzyjnie definiuje relację preferencji i konflikt między preferencjami, a następnie przedstawia szereg nowych wyników w dziedzinie kombinatoryki systemów preferenq'i. Opracowaną apa
raturę wykorzystuje do badania stopnia konfliktogenności elementarnych systemów społecznych rozpatrywanych jako specjalny rodzaj gier dwuosobo
wych. Szczególnie interesujące są oryginalne wyniki analizy systemów jedno
rodnych, tj. takich, w których obie osoby stosują jednakowy wzorzec etyczny do oceny konsekwencji wyborów. Artykuł Tadeusza Sozańskiego jest kontynuaq'ą jego wcześniejszych publikacji w „Studiach Socjologicznych” i w „Journal of M athematical Sociology” . Jest to najbardziej sformalizowany artykuł w tym tomie. Wykorzystywany aparat matematyczny nie jest wprawdzie szczególnie złożony, ale artykuł wymaga uważnej lektury i jest przeznaczony dla ambitniej
szych Czytelników.
Następny artykuł, napisany przez Grzegorza Lisssowskiego, przedstawia wyniki eksperymentu dotyczącego podziału dóbr. Osoby badane uczestniczyły w pewnej grze o podział zbioru trzech niepodzielnych dóbr między członków trzyosobowej grupy eksperymentalnej. G ra była rozgrywana w dwóch sytua
cjach: (I) bez kooperacji i (II) w warunkach szczególnego rodzaju kooperacji polegającej na zmianie początkowego sposobu podziału. Zmiana sposobu podziału dóbr w tej drugiej sytuacji wymagała jednomyślnej zgody całej grupy eksperymentalnej. Była więc pewną formą umowy społecznej. Przeanalizowano strategie stosowane przez uczestników podziału przy podejmowaniu niezależ
nych decyzji indywidualnych i ustalaniu decyzji grupowej. Były one w znacznym stopniu zgodne z różnymi zasadami sprawiedliwości. Porównano też rezultaty zbiorowych decyzji podejmowanych w różnych warunkach. Okazało się, że sposób podziału dóbr ustalony w warunkach kooperacji był zgodny z „progo
wą” zasadą sprawiedliwości, tj. z zasadą maksymalizacji średniej użyteczności przy zagwarantowanym minimum.
A u to re m o statn ieg o arty k u łu zam ieszczonego w tym num erze, pośw ięconego nowej analizie instytucjonalnej, jest Piotr Chmielewski. N a podstawie bardzo obszernej literatury rekonstruuje on logikę tej analizy oraz przedstawia pod
12 WPROWADZENIE
stawowe jej zasady. Komentarza wymaga fakt publikowania artykułu o nowym instytucjonalizmie w tomie poświęconym teorii racjonalnego wyboru. Po pierwsze, A utor koncentruje uwagę na tej odmianie nowego instytucjonalizmu, której źródła tkwią w teorii gier i teorii racjonalnego wyboru, traktujących instytucje jako formy prowadzonej przez aktorów gry. Po drugie, Piotr Chmielewski, niejako „przy okazji”, referuje główne osiągnięcia teorii racjonal
nego wyboru (prace J. Buchanana, J.S. Colemana, A. Downsa, E. Ostrom, V. Ostroma, P. Ordeshooka, W. Rikera itd.). Po trzecie, większość założeń nowego instytucjonalizmu, analizowanych przez Autora, pokrywa się z założe
niami teorii racjonalnego wyboru. Szczególnie wiele miejsca w artykule zajmuje analiza racjonalności jednostki i racjonalności społecznej oraz roli instytucji w rozwiązywaniu konfliktów między nimi. W okresie transformacji ustrojowej waga instytucji w tworzeniu nowego porządku społecznego jest nie do przece
nienia. M ożna więc przypuszczać, że znaczna część Czytelników zacznie lekturę tego numeru „Studiów Socjologicznych” od artykułu Piotra Chmielewskiego.
N a zakończenie pragnę podziękować The American Political Science Association za zgodę na wydrukowanie polskiego tłumaczenia artykułu Davida Lalmana, Joe Oppenheimera i Piotra Świstaka Formal Rational Choice Theory:
A Cumulative Science o f Politics opublikowanego w książce po redakcją Ady W. Finifter Political Science: The State o f the Discipline I I (The American Political Science Association: Washington DC, 1993, s. 77-104). Markowi Kamińskiemu wdzięczny jestem za trud przetłumaczenia tego artykułu na język polski. Pragnę podziękować wszystkim Autorom, których prace składają się na ten n u m er, za zgodę n a u d z ia ł w tym w spólnym przedsięw zięciu, n ato m iast Redakcji „Studiów Socjologicznych” za umożliwienie jego realizacji.
Warszawa, grudzień 1994 r.
Grzegorz Lissowski
