RECENZJE 203
ich działaniach „wznosi się” ponad to, co ważne tu i teraz. Stąd też racjonalność zachowań społeczności wiejskich okazuje się trwalsza od ideologii i ustrojów.
Na podkreślenie w odniesieniu do omawianej rozprawy zasługuje także ascetyzm Autora w zakresie wyciągania wniosków i ferowania ocen. Dys
ponując obszernym materiałem badawczym Z. Grzelak powstrzymuje się od formułowania ,jedynie słusznych” konkluzji, wskazując przy tym na nie- spenetrowane jeszcze aspekty rzeczywistości wiejskiej.
Tadeusz Chrobak
ANDRZEJ ANTOSZEWSKI, RYSZARD HERBUT, WIESŁAWA JED
NAKA, Partie i system partyjny w Polsce. Pierwsza faza przejścia ku demo
kracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993, 132 s.
Poważne opracowania naukowe na temat polskiego systemu partyjnego należą do rzadkości. Jest to zrozumiałe, ponieważ materia badawcza jest wciąż dość płynna, a brak dystansu czasowego utrudnia formułowanie ocen i prognoz odpowiadających kryteriom naukowym. Badacze otwartych procesów politycz
nych ryzykują, że ich stwierdzenia mogą zostać nader szybko sfalsyfikowane przez wartki potok zdarzeń, które na naszych oczach współkształtują bieg historii. Autorzy recenzowanej pracy takie ryzyko podjęli mając świadomość wspomnianych ograniczeń. Ich celem, w dużej mierze zrealizowanym, było napisanie opracowania, które by łączyło „aktualną informację z nowoczesnymi podstawami teoretycznymi” (s. 5).
Książka składa się z trzech rozdziałów poprzedzonych wstępem. Pierwszy rozdział „Przejście ku demokracji (tranzycja demokratyczna) jako proces polityczny” poświęcony został prezentacji teorii tranzycji postautorytarnej i ukazaniu na tym tle głównych cech procesu demokratyzacyjnego w Polsce.
Znalazły się tutaj analityczne rekonstrukcje teorii D. Rustowa, A. Lijpharta, G.
di Palma, P. Schmittera, A. Stepana, D. Share i innych badaczy procesów demokratyzacji, które miały miejsce na zachodzie i południu Europy po II wojnie światowej. Opierając się głównie na teorii tranzycji demokratycznej D.
Rustowa autorzy starają się umiejscowić w strukturze tej teorii procesy przemian zachodzące w naszym kraju po 1989 roku. Lektura tej części pracy jest wielce pouczająca, pozwala bowiem mniej zorientowanemu czytelnikowi na zapoznanie się z teoretycznym dorobkiem wybitnych politologów i socjologów zachodnich w odniesieniu do transformacji autorytarnych systemów politycz
nych. Z drugiej strony rozdział ten ukazuje ograniczenia przydatności modeli teoretycznych do analizy procesów zachodzących w Polsce. Widać to choćby w trudności zidentyfikowania na podstawie modelu Rustowa fazy tranzycji, w jakiej znajduje się nasz kraj po pierwszych czterech latach demokratycznych
204 RECENZJE
przeobrażeń. Rustow wymienia trzy fazy procesu tranzycji: 1. Faza preparacyj- na, w której kształtuje się społeczny klimat dla dokonania demokratycznego przełomu; 2. Faza podejmowania decyzji ustrojowych, zakończona uchwale
niem konstytucji; 3. Faza przyzwyczajenia demokratycznego czyli sprawdzania przyjętych reguł gry w sytuacjach konfliktowych. Pomyślne „zaliczenie” powyż
szych stadiów tranzycji prowadzi do konsolidacji systemu demokratycznego.
Rozdział drugi omawianej pracy „Formowanie partii politycznych w Polsce w latach 1989-1992” analizuje proces formowania się partii politycznych w Polsce w tym okresie. Na wstępie przypomina on konsekwencje polityczne
„okrągłego stołu”, po czym analizuje wpływ rezultatów pierwszych wolnych wyborów parlamentarnych i prezydenckich na kształt polskiej sceny partyjnej.
Dzięki zastosowaniu technik analizy ilościowej (indeks fragmentaryzacji i in
deks efektywnej liczby partii) autorzy wyraźniej niż w innych publikacjach na ten temat udokumentowali znane skądinąd zjawisko dywersyfikacji politycznej polskiego parlamentu po wyborach 1991 roku. Widoczne to jest zwłaszcza na tle porównawczym z innymi krajami (tabela na s. 51). W dalszej części drugiego rozdziału dokonano również typologii polskich partii politycznych na pod
stawie dwóch najważniejszych kryteriów: genetycznego i ideologicznego. Kryte
rium genetyczne pozwoliło pogrupować partie na podstawie ich rodowodu politycznego na: postkomunistyczne, postsolidarnościowe oraz „inne ugrupo
wania o niesolidarnościowym rodowodzie” (s. 53-64). Kryterium ideologiczne (prawicowość - lewicowość) zostało skonstruowane z trzech podkryteriów:
społeczno-ekonomicznego, politycznego i aksjologicznego. W oparciu o to trójskładnikowe kryterium wyróżniono cztery bloki partii: lewicowy, centro
lewicowy, centroprawicowy, prawicowy. Okazało się jednak, że zaklasyfikowa
nie polskich partii do tych bloków nie jest wcale zadaniem łatwym. Autorzy mieli poważne wątpliwości, w jakich kategoriach umieścić niektóre ugrupowa
nia, np. KPN lub małe partie chłopskie. Wydaje się, że z powodu krzyżowania się kryteriów oraz płynności sceny politycznej problem klasyfikacji będzie jeszcze dość długo nurtował politologów i socjologów. W rozdziale drugim pracy omówiono także zagadnienie tworzenia koalicji rządzących w Polsce oraz relacje partii ze społeczeństwem. Na uwagę zasługuje, moim zdaniem, nowator
ski w polskiej literaturze przedmiotu sposób przedstawienia problemu tzw.
relewancji partii politycznych (s. 80-87). Natomiast ważne zagadnienie for
mowania koalicji gabinetowych zostało omówione w formie czysto narracyjnej, językiem publicystyki, bez próby sformułowania choćby wstępnych analiz teoretycznych dotyczących tworzenia rządów koalicyjnych w Polsce. Na doda
tek sposób prowadzenia narracji w tym fragmencie książki może sprawiać wrażenie, iż opisywane zjawiska dzieją się obecnie, a przecież miały one miejsce w konkretnym czasie przeszłym. Jeśli idzie o problem związków partii ze społeczeństwem, który szczególnie interesuje socjologów, to został on w pod
rozdziale „Partie a społeczeństwo” zaledwie zarysowany w postaci następują
RECENZJE 205
cych hipotez: 1. Partie nie zdołały zakorzenić się w strukturze społecznej; 2.
W działaniach polskich partii widać „w większym stopniu chęć kształtowania niż odzwierciedlania postaw elektoratu” (s. 76); 3. Niska frekwenq'a wyborcza świadczy o tym, że „polskie partie nie zdołały jeszcze przekonać wyborców do swych programów” (s. 77).
Trzeci i ostatni rozdział pracy nosi tytuł „Ewolucja systemu partyjnego w Polsce”. Poświęcony on został głównie charakterystyce czynników warun
kujących obecny kształt systemów partyjnych oraz ich zmiany. Czynniki te zostały sklasyfikowane w dwóch grupach: a) zewnętrzne, b) wewnętrzne.
Dodatkowo w pierwszej grupie czynników wyróżniono dwie podgrupy: socjo
logiczne i polityczno-instytucjonalne. Wyróżnienie socjologicznych determi
nantów systemów partyjnych wywodzi się z nurtu socjologii politycznej i poli
tologii (S.M. Lipset, S. Rokkan, K. Deschouver, S. Wolinetz), który głosi, że
„zmiany w systemie partyjnym należy wiązać przede wszystkim ze zmianami w jego otoczeniu społecznym” (s. 101). Pojęcie „środowiska społecznego”
eksponuje aktualnie zwłaszcza Deschouver, który jest autorem schematu teoretycznego: „społeczne środowisko -» wzory partycypacji (powiązania między partią a wyborcą) -* wzory rywalizacji partii (system partyjny)” (s. 102).
Inny teoretyk tego nurtu, S. Wolinetz, definiuje partie polityczne jako „or
ganizacje zdolne do adaptacji w nowych warunkach społecznych” (s. 102).
Trwałość systemu partyjnego według jego poglądu zależy przede wszystkim od lojalności wyborczych oraz zdolności adaptacyjnych w nowych warunkach społecznych. Na dalszym planie umieszcza on natomiast znaczenie czynników organizacyjnych i instytucjonalnych. Te ostatnie stanowią drugą podgrupę czynników zewnętrznych.
Jeśli idzie o czynniki wewnętrzne, autorzy wymieniają „strategię partii”, która może przejawiać się jako zmienna niezależna. Jednakoż, niezależność tego czynnika może budzić wątpliwość, ponieważ strategia partii może być
„wyrazem percepcji przez polityków partyjnych zmian strukturalnych na poziomie społecznym” (s. 104). W konkluzji tego fragmentu analizy autorzy stwierdzają, że „Te trzy grupy czynników tworzą często układ wzajemnych oddziaływań, oraz powiązań, i dopiero łączna ich interpretacja może pozwolić na zarejestrowanie i właściwe zrozumienie zmian o bardziej systemowym charakterze” (s. 105).
Następną część trzeciego rozdziału autorzy poświęcili na poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o kształt systemu partyjnego w Polsce w „formacyjnej fazie” jego rozwoju. Po przeprowadzeniu interesującej analizy w płaszczyznach:
społecznej, instytucjonalnej oraz strategii aktorów, zostały sformułowane wnio
ski, które, moim zdaniem, tylko po części odpowiadają na pytania badawcze postawione na s. 105. Zwłaszcza w odniesieniu do reguł tworzenia i funk
cjonowania koalicji rządzących przedstawione ustalenia wydają się dość pobież
ne (s. 123-124). Ostatnie wybory parlamentarne podały w wątpliwość niektóre
206 RECENZJE
tezy zawarte we fragmencie książki (s. 105-124). Wydaje się, że autorzy dali się zaskoczyć rezultatami elekcji z 19 września 1993 roku, co zresztą nie musi budzić zdumienia. Można było wszakże uniknąć niektórych słabości poprzez ściślejsze określenie odcinków czasu, których dotyczą poszczególne stwier
dzenia i wnioski.
Pomimo wspomnianych słabości, praca Antoszewskiego, Herbuta i Jed
nakiej stanowi cenne uzupełnienie nielicznego na razie katalogu opracowań naukowych poświęconych głębszej analizie polskiego systemu partyjnego.
Studenci politologii i socjologii, a także publicyści polityczni i inni obserwatorzy sceny politycznej znajdą w tej książce sporo uporządkowanej wiedzy na temat partii i systemów partyjnych w okresie przeobrażeń demokratycznych. Profes
jonalni badacze tych zagadnień otrzymali obszerną bibliografię najnowszej literatury zachodniej i polskiej poświęconej tej problematyce. Na zakończenie warto też dodać, że praca, wydana nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego, charakteryzuje się bardzo starannie wykonaną i estetyczną szatą graficzną, co niestety, nie zawsze cechuje wydawnictwa uczelniane.
Andrzej Jabłoński
EUGENIUSZ MIRONOWICZ: Białorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa 1993, PWN, 219 s.
Znajomość problematyki białoruskiej, historii i kultury sąsiadującego z nami narodu, jest w naszym społeczeństwie nikła. O wiele więcej prac poświęcili polscy badacze niejednemu egzotycznemu dla nas społeczeństwu pozaeuropej
skiemu niż bliskim nam - nie tylko geograficznie - Białorusinom. Sporadyczne podejmowanie - w wymiarze naukowym - tematyki mniejszości narodowych okresu powojennego czterdziestopięciolecia powoduje, iż ukazujące się obecnie z tej dziedziny prace mają często charakter pionierski. Określenie to można w pełni odnieść również do książki E. Mironowicza.
Prezentowana praca ma głównie charakter historyczny, posiada również wymiar socjologiczny, dotyczy bowiem w swej znacznej części kształtowania się świadomości społecznej (etnicznej, narodowej) prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny. Winna zainteresować socjologów narodu, zwłaszcza zajmują
cych się problematyką mniejszości narodowych w naszym kraju, wyposażając ich w znajomość faktów niezbędną do prowadzenia prac badawczych typu socjologicznego. Ze zrozumiałych względów nie będę się w niniejszych roz
ważaniach skupiał na analizie warstwy historycznej (idiograficznej) pracy. Jej autor, historyk wywodzący się ze środowiska, które opisuje, opierający się na literaturze przedmiotu, materiałach archiwalnych, relacjach uczestników minio
nych wydarzeń, należy do bardzo wąskiego grona osób solidnie wyposażonych w wiedzę faktograficzną dotyczącą tytułowej tematyki książki. Na uwagę
