UNIVERSIT ATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN — POLONIA
VOL. XLII, 11 SECTIO C 1987
Instytut Biologii UMCS Zakład Systematyki i Geografii Roślin
Dominik FIJAŁKOWSKI, Maria WAWER, Grażyna TOPOLSKA
Brzoza czarna (Betula obscura A. K o t.) na Lubelszczyźnie
Eepe3a nepHaa (Betula obscura A. K o t.) na JltoSjiHMijHHe Black Birch (Betula obscura A. K o t) in the Lublin Region
ROZMIESZCZENIE W POLSCE
Brzoza czarna należy do rzadkich gatunków leśnych występujących w środkowej Europie. Jej zmienność i rozmieszczenie w Polsce opisał Hrynkiew-icz-Sudnik (4) podając, że jest ona gatunkiem sub- endemicznym, której rozmieszczenie pokrywa się z zasięgiem Larix po
lonica Rac. Liczne są też doniesienia florystyczne i prace z zakresu jej systematyki (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13). Brzoza czarna rośnie w środ
kowej i południowej Polsce, a oderwane stanowiska znajdują się w Cze
chosłowacji i na Ukrainie. Hrynkiewicz-Sudnik (4) podaje z Pol
ski ponad 2900 okazów brzozy czarnej z 203 stanowisk. Najczęściej są to egzemplarze rosnące pojedynczo. Nie brak jednak i stanowisk o dużej liczbie drzew tego gatunku. Na 23 stanowiskach stwierdzono ponad 50 drzew, a w leśnictwie Cieszyna k. Strzyżowa rośnie 300 drzew, w leśn.
Drogaszów nadl. Gorlice — 220 drzew, leśn. Korytniki woj. przemyskie — 190 drzew, leśn. Brzostek k. Jasła — 152 drzewa i w rezerwacie Skamie
niałe Miasto k. Tarnowa — 100 drzew. Obwód drzew w pierśnicy jest bardzo różny. Na 21 stanowiskach stwierdzono drzewa o obwodzie ponad 120 cm, a obwód ponad 200 cm osiągają drzewa na następujących stano
wiskach: leśn. Skrzeny k. Gostynina — 245 om, Koszęcin — 230 cm, uro
czysko Zielona Droga — 218 i 220 cm, Waksmund k. Nowego Targu 220 cm i w uroczysku Brusy nadl. Gorlice — 220 cm.
Brzoza czarna występuje przede wszystkim na Pogórzu (280—500 m n P.m.) oraz w niższych partiach regla dolnego. Najwyżej położone stano
138 Dominik Fijałkowski, Maria Wawer, Grażyna Topolska
wiska znajdują się w Zakopanem (Kalatówki) na wysokości ok. 1120 m n.p.m. Na Niżu Polskim występuje na wysokości ok. 150 m n.p.m., w róż
nych typach lasów, najczęściej jednak w Tilio-Carpinetum, Vaccinio myr- tilli-Pinetum, Pino-Quercetum oraz w lasach z udziałem buka. Rośnie na glebach brunatnych i bielicowych oraz na szkieletowych górskich o od
czynie kwaśnym i zbliżonym do obojętnego. Młode okazy brzozy czarnej są wybitnie światłożądne, starsze natomiast (50—80-letnie) — cienio- znośne.
ROZMIESZCZENIE NA LUBELSZCZYŹNIE
Na Lubelszczyźnie Betula obscura rośnie w rozproszeniu we wszyst- gich regionach geobotanicznych (ryc. 1). Najwięcej stanowisk (39) znaj
duje się w zachodniej części Wyżyny Lubelskiej oraz na Małym Mazowszu (24). W Stasinie koło Lublina stwierdzono ponad 500 drzew o średnicy pnia powyżej 5 cm (3) — ryc. 2. Nieco mniej stanowisk brzozy czarnej jest we wschodniej części Wyżyny Lubelskiej (20), na Roztoczu (11), a najmniej w Kotlinie Sandomierskiej (9) i na Podlasiu Lubelskim (7 sta
nowisk). Najbogatsze stanowiska znajdują się w zachodniej części Wy
żyny Lubelskiej. W pozostałych regionach brzoza czarna rośnie pojedyn
czo. Łącznie stwierdzono 130 stanowisk na Lubelszczyźnie.
Siedliska brzozy czarnej są niemal identyczne z siedliskami brzozy brodawkowa tej. W Kotlinie Sandomierskiej i na Polesiu Lubelskim stwier
dzono ją na torfowiskach wysokich (Sphagnetum medii pinetosum), w bo
rach bagiennych (Vaccinio uliginosi-Pinetum), borach trzęślicowych (Mo- linio-Pinetum). Na Wyżynie Lubelskiej rośnie w borach mieszanych (Pi- no-Quercetum), grądach (Tilio-Carpinetum) i bardzo rzadko w świetli
stych dąbrowach (Potentillo albae-Quercetum). W pozostałej części Lu
belszczyzny rośnie pojedynczo niemal wyłącznie w borach świeżych i mie
szanych sosnowo-dębowych. Ponieważ najbogatsze stanowiska występują w grądach, należy wnioskować, że brzoza czarna ma tu swoje optymalne warunki rozwoju, chociaż jej amplituda ekologiczna pokrywa się z am
plitudą ekologiczną brzozy brodawkowatej. Jedynie na glebach stale mo
krych rośnie znacznie rzadziej, niż by to wynikało z podobieństwa eko
logicznego z brzozą brodawkowatą. W borze świeżym, tuż przy Zakładach Azotowych w Puławach, obserwowano brzozę czarną mającą 28 cm śred
nicy pnia, opierającą się emisjom najdłużej spośród otaczających ją drzew podobnych rozmiarów (Betula uerrucosa, Pinus silvestris, Quercus robur).
Występowanie brzozy czarnej niemal we wszystkich podstawowych zespołach leśnych wskazuje, że jest ona — podobnie jak brzoza brodawko- wata — gatunkiem pionierskim.
Wkracza na zręby leśne, brzegi lasów i do drzewostanów silnie prze
cinanych. Z tego powodu towarzyszy częściej lasom chłopskim niż pań
stwowym. W tych ostatnich spotkać ją można najczęściej w lasach znisz
czonych w okresie ostatniej wojny i nie zagospodarowanych. Przykładem tego może być najbogatsze stanowisko brzozy czarnej w Stasinie k. Lu
blina.
Brzoza czarna odnawia się z nasion stosunkowo dobrze. W stadium zaroślowym (średnica drzew do ok. 5 cm) jest ona często spotykanym gatunkiem. W czasie przerastania z warstwy podszycia (do 6 m) do war
stwy drzew ginie jej co najmniej ok. 80%. Nie wytrzymuje bowiem kon
kurencji ze strony innych drzew, a zwłaszcza brzozy broda wko watę j. Ta
kie zjawisko stwierdzono w Stasinie koło Lublina, gdzie na skutek kilku
letniego opóźnienia w wykonywaniu trzebierzy na korzyść brzozy czarnej wyginęło ponad 50% drzew o średnicy pnia do 10 cm. Pozostałe, odsło
nięte sztucznie, egzemplarze mają zapewnioną egzystencję do wieku doj
rzałego. Wiek ten u brzozy czarnej zaczyna się od ok. 50 lat. Brzoza czarna osiąga wtedy średnicę do 35 cm. Starsze okazy nie wytrzymują konku
rencji drzew wysokopiennych (np. Quercus, Tilia, Fagus, Abies) i giną pod ich koronami. Może temu zapobiec tylko sztuczne usuwanie drzew towarzyszących temu gatunkowi.
Brzoza czarna, brzoza brodawkowata oraz grab i osika są w lasach gatunkami przejściowymi, ustępującymi drzewom wysokopiennym. Wszę
dzie brzoza czarna wykazuje dużą zdrowotność biologiczną i tylko zmniej
szona zdolność konkurencyjna powoduje, że wcześniej zamiera i stąd na
leży do drzew rzadkich. Najlepszą dynamikę wykazuje na glebach brunat
nych i skrytobielicowych wytworzonych z glin, lessów i piasków glinia
stych. Rzadziej towarzyszy glebom bielicowym. Wtedy muszą być one bardziej wilgotne i tylko słabo zakwaszone (pH do 5,0). Na siedliskach bardziej kwaśnych utrzymuje się tylko w warstwach podszycia i niskich drzew.
ZMIENNOŚĆ BETULA OBSCURA
We wcześniej opublikowanej pracy (1) wyróżniono i podano stano
wiska następujących taksonów: 1) Betula obscura X B. pubescens, 2) Be
tula obscura for. ty pica D. F., 3) Betula obscura for. cuneata D. F. W pra
cy o brzozie czarnej ze Stasina (3) wyróżniono jeszcze 2 taksony: 1) Betula brunescens W o ł. (mieszaniec B. obscura X B. uerrucosa) — gatunek stwierdzony poza Stasinem jeszcze w Ogrodzie Botanicznym na Sławinku k. Lublina — jeden egzemplarz jako naturalna pozostałość po zaroślach zespołu Tilio-Carpinetum, a drugi został tu przesadzony ze Stasina, nadto
140 Dominik Fijałkowski, Maria Wawer, Grażyna Topolska
Ryc. 1. Wykaz stanowisk Betula obscura A. Kot. na Lubelszczyźnie List of stations of Betula obscura A. K o t. in the Lublin Region
występuje w wąwozach Kazimierza, Nałęczowa i Wąwolnicy; 2) Betula obscura for. contorta D. F. — posiada korę zwiniętą w rurki do 3 cm szer.
i 20 cm dł. (3).
STANOWISKA BETULA OBSCURA NA LUBELSZCZYŹNIE
Na ryc. 1 przedstawiono stanowiska Betula obscura. W każdym z okrę
gów geobotanicznych Lubelszczyzny (2) numerację stanowisk rozpoczy
nano od nr 1. Podano jednocześnie stosunki ilościowe:
1 — 1 drzewo 4 — 11—15 drzew
2 — 2—5 drzew 5 — ok. 500 drzew o średnicy pnia po-
3 — 6—10 drzew wyżej 5 cm
Ryc. 2. Betula obscura na tle B. verrucosa w Stasinie k. Lublina Betula obscura against B. uerrucosa in Stasin near Lublin
Dominik Fijałkowski, Maria Wawer, Grażyna Topolska
I. Małe Mazowsze: 1 — Szyszki, 2 — Rezerwat „Topór”, 3 — Stanin, 4 — Dąbie, 5 — Kownatki, 6 — Bedlno, 7 — Marynin, 8 — Buradów, 9 — Juliopol, 10 — Kopina, 11 — Leopoldów, 12 — Tchórzew, 13 — Borki, 14 — Gułów, 15 — Poznań, 16 — Li- piny, 17 — Serokomla, 18 — Oszczepalin, 19 — Bałtów, 20 — Dęba, 21 — Krupy, 22 — Michałówka, 23 — Amelin, 24 — Niemce.
II. Podlasie Lubelskie: 1 — Manie, 2 — Rogóźnica, 3 — Wandopol, 4 — Wilczyn, 5 — Cieleśnica, 6 — Dobryń, 7 — Zaczopki.
III. Polesie Lubelskie: 1 — Danówka, 2 — Kolembrody, 3 — Bordziłówka, 4 — Kopytnik, 5 — Chotylów, 6 — Kopytów, 7 — Brzeziny, 8 — Sosnówka, 9 — Janów- ka, 10 — Krzywowólka, 11 — Ostrów, 12 — Libiszów, 13 — Jedlanka, 14 — Rogoźno, 15 — Piaseczno, 16 — Dominiczyn, 17 — Kołacze, 18 — Lipniak, 19 — Dubeczno, 20 — Stulno.
IV. Wyżyna Lubelska wschodnia: 1 — Kopina, 2 — Klarów, 3 — Bachus, 4 — Petryłów, 5 — KoL Ochoża, 6 — Pobołowice, 7 — Czerniejów, 8 — Strzelce, 9 — Matcze, 10 — Bończa, 11 — Kalinówka, 12 — Zabytów, 13 — Putnowice, 14 — Ro- zięein, 15 — Maciejów, 16 — Wierzchowina, 17 — Deszkowice, 18 — Hutków, 19 — Rachanie, 20 — Wereszczyn.
V. Wyżyna Lubelska zachodnia: 1 — Kazimierz Dolny, 2 — Bochotnica, 3 — Klementowice, 4 — Bronice, 5 — Łopatki, 6 — Wąwolnica, 7 — Moszenki, 8 — Cie- cierzyn, 9 — Jastków, 10 — Natalin, 11 — Majdan Konopnicki, 12 — Brzeziny, 13 — Wólka, 14 — Świdnik Duży, 15 — Niezabdtów, 16 — Wymysłów, 17 — Adelina, 18 — Kłodnica, 19 — Krężnica Jara, 20 — Chodlik, 21 — Łaziska, 22 — Poniatowa, 23 — Mazanów, 24 — Chruślina, 25 — Dzierżkowice, 26 — Kol. Stróża, 27 — Blisko- wice, 28 — Baraki, 29 — Godziszów, 30 — Branewka, 31 — Wrotków, 32 — Dominów, 33 — Skrzynice, 34 — Jabłonna, 35 — Olszanka, 36 — Izdebno, 37 — Jaślików, 38 — Niemdenice, 39 — Lublin.
VI. Roztocze: 1 — Studzianki, 2 — Otrocz, 3 — Huta Turobińska, 4 — Teodo- rówka, 5 — Jędrzejówka, 6 — Radecznica, 7 — Turzyniec, 8 — Kawęczyn, 9 — Sochy, 10 — Łaszczówka, 11 — Hrebenne.
VII. Kotlina Sandomierska: 1 — Irena, 2 — Lipa, 3 — Flisy, 4 — Ciosmy, 5 — Aleksandrów, 6 — Biszcza, 7 — Luchów, 8 — Wólka Różaniecka, 9 — Babice.
WNIOSKI
Przedstawiono wyniki badań nad rozmieszczeniem i stosunkami eko
logicznymi Betula obscura na Lubelszczyźnie. Stwierdzono 130 stanowisk tego gatunku, skupiających ok. 1000 okazów. Najczęściej są to pojedyn
cze drzewa (ryc. 1), rzadziej grupy liczące kilka lub kilkanaście sztuk.
Tylko w Stasinie koło Lublina występuje ok. 500 szt. Najliczniej i naj
częściej występuje Betula obscura kolejno w następujących zespołach:
Tilio-Carpinetum, Vaccinio myrtilli-Pinetum, Pino-Quercetum, Molinio- -Pinetum, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Sphagnetum medii pinetosum i Po
tentillo albae-Quercetum.
Betula obscura występuje na miejscach najbardziej podobnych do sie
dlisk Betula verrucosa.
Stwierdzono następujące taksony: Betula obscura X B. pubescens,
142 Dominik Fijałkowski, Maria Wawer, Grażyna Topolska
Betula brunescens W o ł. (B. uerrucosa X B. obscura), Betula obscura for. typica D. F., Betula obscura for. cuneata D. F., Betula obscura for.
contorta D. F.
PIŚMIENNICTWO
1. Fijałkowski D.: Zmienność brzóz Betula L. w województwie lubelskim.
Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, sectio C 22, 195—233 (1967).
2. Fijałkowski D.: Stosunki geobotaniczne Lubelszczyzny. Lub. Tow. Nauko
we, Ossolineum, Wrocław 1972.
3. Fijałkowski D., Topolska G.: Brzoza czarna (Betula obscura A. Ko
tu 1 a) w Stasinie k. Lublina. Sylwan 1—3, 67—73 (1982).
4. Hrynkiewicz-Sudnik J.: Zmienność i rozmieszczenie brzozy czarnej (Betula obscura A. Kotula) w Polsce. Arboretum Kórnickie (PWN, Warsza
wa—Poznań) 7 (1962).
5. Hrynkiewicz-Sudnik J.: Ochrona niektórych stanowisk brzozy czar
nej w Polsce. Chrońmy przyr. ojcz. 4, 12—21 (1962).
6. Jentys-Szaferowa J.: Problematyka brzozy czarnej Betula obscura A.
Kotula w Polsce. Roczn. Dendr. PTB 12 (1959).
7. Kobendza R.: Przyczynek do poznania brzozy czarnej (Betula obscura A.
Kot.). Roczn. Tow. Dendr. (Lwów), 99—110 (1935).
8. Lindguist B.: Studien tiber die Stammrindentypen der Gattung Betula L.
Acta Horti Bergiani (Uppsala) 14 (4), (1946).
9. Niezabitowski E. L.: Brzoza czarna w okolicy Nowego Targu. Ochrona Przyr. (Kraków) 46 (1920).
10. Olaczek R.: Roślinność rezerwatu Brzozy czarnej (Betula obscura A. Ko
tula) w Bujnach koło Piotrkowa Trybunalskiego. Zesz. Nauk. UL 2 (41) 101—
115 (1971).
11. Stecki K., Slósarz Z., Wiertelak J.: Studia na brzozą czarną (Betula obscura Kot.) w Polsce. Roczn. Nauk. Roln. i Leśn. (Poznań) 19, 2—36 (1928).
12. Wołoszczak E.: O roślinności karpackiej między Dunajcem i granicą Śląską.
Spraw. Kom. Fizjograf. AU (Kraków), 32 (2) 15 (1897).
13. Zawierucha B.: Bierioza tiomnaja z kriemnieckich gor. „Priroda” 106—107 (1960).
P E 3 K) M E
IIpeflCTaBjieHbi pe3yjibTaTbi HccjieaoBaHHii no pacnpocTpaHeHmo, n3MeHHHB0crn m 3KOJiorn'iecKUM OTHouieiiHBM Betula obscura Ha TeppnTopwn JhoóJiHHimiHbi. Bbi- HBJienO 130 MeCTO06nTaHHH 3TOrO BMfla, B KOTOpbIX CObpaHO OKOJIO 1000 3K3eMnjIflpOB.
Hame Bcero sto eflHHHHHbie jiepeBbH (puc. 1), pence — rpynnbi, nacinTbrBaioinMe ot uecKOJibKnx flo 20 3K3eMnji«poB. HanBojiee MHOroHHCjiemiaH n pacnpocTpaHeimaH Betula obscura p.CTpe>iaeTCH noOHepejmo b cjieflyiomMX acconnannHx: Tilio-Carpine
tum, Vaccinio myrtilli-Pinetum, Pino-Quercetum, Molinio-Pinetum, Vaccinio uligi
nosi-Pinetum, Sphagnetum medii pinetosum, Potentillo albae-Quercetum. Betula obscura pacrreT Ha yHacTKax, 6ojiee Bcero noxoxcnx Ha MecToo6nraHMH Betula rerrucosa, KaK mtoiiepcKHń bms.
BbiHBJieiibi cjiesyiomne TaKCOHbi: Betula obscuraXB. pubescens; Betula bru- nescens W o 1. (B. verrucosaXB. obscura); Betula obscura for. ty pica D. F.; Betula obscura for. cuneata D. F; Betula obscura for. contorta D. F.
SUMMARY
The results of investigating the locality, variability and ecological relations of Betula obscura in the Lublin Region were presented in the paper. 130 stations of tbat species, comprising ca. 1000 specimens, were found. Most often those were single trees (Fig. 1), morę rarely — groups of a few or several specimens. Most numerously and most freąuently Betula obscura occurs in the following associations:
Tilio-Carpinetum, Vaccinio myrtilli-Pinetum, Pino-Quercetum, Molinio-Pinetum, Vac- cinio uliginosi-Pinetum, Sphagnetum medii pinetosum and Potentillo albae-Querce- tum. Betula obscura appears in places which most of all resemble the habitats of Betula uerrucosa also as a pioneer species.
The following taxons were found: Betula obscura X B. pubescens, Betula bru- nescens W o ł. (B. uerrucosa X B. obscura); Betula obscura for. typica D. F.; Betula obscura for. cuneata D. F.; Betula obscura for. contorta D. F.
. . .. . ...
• •) . • ■ ,’r fl 1 “ 00
I ’ }B !soi, ■ •<} ■» «' 'i;' :” io ■
■
iS t® ■■■ :u#.'®’*.«&*'■"<’ '' '■ .«» Młi -Jtimd©
