studiów kierunku

Uniwersytet Łódzki

Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Instytut Ekonometrii i Statystyki

Teraźniejszość

i

studiów na kierunku Informatyka i Ekonometria

Materiały z konferencji dydaktycznej Instytutu Ekonometrii i Statystyki UŁ

dedykowanej

profesor Zofii Zarzyckiej

z

Łódź, 17-18.06.1996 r.

Wydawnictwo dofinansowane ze środków

Komitetu Badań Naukowych

Korekta techniczna: mgr Elżbieta Porazińska

Projekt okładki: Jadwiga Poczyczyńska

ISBN 83 - 86840 - 31 - 5

Wydawnictwo: Przedsiębiorstwo Specjalistyczne

ABSOLWENT, Łódź, ul. P.O.W. 3/5

Spis treści.

Władysław Wełfe -Wstęp str.4

1 ... Wizerunek klerunku Informatyka l Ekonometria, jego absolwenci l Ich umiejętności"

1.1.Michał Kolupa, Andrzej Kokoszkiewicz - SGH Warszawa.

Co miały dać, a nie dały absolwentom studia ekonometryczne -

spojrzenie z boku str.7

1.2. Zofia Zarzycka, Michał Przybyliński -Uniwersytet Łódzki.

Wiedza o umiejętnościach absolwentów kierunku Informatyka i Ekonometria

2. "Minima programowe dla przedmiotów Ilościowych na klerunkach ekonomicznych".

2.1. Aleksander Zeliaś - AE Kraków.

Minima programowe dla studiów magisterskich na kierunku

str. 11

Informatyka i Ekonometria. str.14

2.2 .. Krzysztof Jajuga, Marek Walesiak, Józef Dziechciarz -AE Wrocław.

Minimum programowe w zakresie zastosowań metod ekonometrycznych i statystycznych w finansach i marketingu.

3. "Dydaktyka przedmiotów Ilościowych".

3.1. Antoni Smoluk - AE Wrocław.

Preferencje i pomiary"

4 . ., Twórczość naukowa l działalność dydaktyczna pracowników /EIS UŁ"

4.1. Twórczość naukowa i działalność dydaktyczna profesor Zofii Zarzyckiej w okresie 50-lecia pracy zawodowej.

4.2. 35 lat pracy dr Barbary Nowakowskiej w Uniwersytecie Łódzkim.

str.2B

str.44

str. 57

str. SB

Krzysztof Jajuga, Marek Walesiak, Józef Dziechciarz Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu

2.2. Minimum programowe w zakresie zastosowań metod ekonometrycznych i statystycznych w finansach marketingu.

Wprowadzenie

W referacie przedstawione są rozważania na temat minimum programowego w zakresie zastosowań metod ekonometrycznych i statystycznych w dwóch ważnych działach

- finansach i marketingu. Minimum programowe jest tu rozumiane w sensie treści. Podane zostaną podstawowe zagadnienia oraz metody ekonometryczne i statystyczne stosowane do ich rozwiązania. Całość rozważań poprzedzimy pewnymi uwagami wprowadzającymi.

Konieczność wprowadzania metod ilościowych do programu studiów ekonomicznych nie budzi dziś najmniejszej

wątpliwości. Dotyczy to przy tym nie tylko kierunku

"Informatyka i Ekonometria" ale również innych kierunków, takich jak: "Ekonomia", "Zarządzanie i Marketing", "Finanse i

Bankowość". Wprowadzanie metod ilościowych może odbywać się poprzez wykłady monograficzne prowadzone przez ekonometryków i statystyków na kierunkach nieekonometrycznych, jak również poprzez wspólne wykłady

prowadzone przez ekonometryków i specjalistów z innych

28

dziedzin. Należy również zauważyć, że istnieje pilna potrzeba wprowadzania aplikacji ekonomicznych w zajęciach z przedmiotów ilościowych, przy czy dotyczy to w równej mierze kierunków nieekonometrycznych oraz kierunku .Informatyka i Ekonometria".

Jak się wydaje, przedstawiciele dyscyplin ilościowych stoją

przed dużą szansą zrealizowania powyżej określonych zadań.

Świadczą o tym następujące fakty:

- standardy europejskie i światowe w zakresie dydaktyki prawie wszystkich dyscyplin ekonomicznych wskazują, że oparte są

one w przeważającym stopniu na metodach ilościowych;

- na uczelniach ekonomicznych kształceni są coraz lepsi absolwenci szkół średnich, którzy są w stanie sprostać niełatwym metodom matematycznym i chętnie podejmują

trudne wyzwania;

- wymogi stawiane przez praktykę coraz bardziej zmuszają do stosowania metod ilościowych.

W pewnym sensie dowodami potwierdzającymi to są

znaczne postępy w zakresie wprowadzania metod ilościowych

w dydaktyce przedmiotów ekonomicznych, jakie osiągnięto na Wydziale Zarządzania i Informatyki Akademii Ekonomicznej we

Wrocławiu. Po pierwsze, program kierunku .Finanse i

Bankowość" został całkowicie zmieniony, dostosowany do standardów krajów rozwiniętych, a w związku z tym oparty na metodach matematycznych. Po drugie, pewne zmiany

związane ze stosowaniem metod ilościowych są wprowadzone

również na kierunku "Zarządzanie i Marketing". Po trzecie

29

wreszcie, po raz pierwszy od kilku lat uruchomiona jest

specjalność ekonometryczna w ramach kierunku "Informatyka i Ekonometria". Ten ostatni fakt spowodowany jest między

innymi uatrakcyjnieniem tego kierunku poprzez wprowadzenie przedmiotów omawiających zastosowania metod ekonometrycznych i statystycznych.

Możliwości aplikacji metod ilościowych w zagadnieniach ekonomicznych są rzecz jasna bardzo szerokie. Jak się jednak wydaje, są cztery szerokie grupy zagadnień, w których te

możliwości są największe. Są to:

- zagadnienia makroekonomiczne;

-zagadnienia związane z procesem produkcyjnym;

- zagadnienia finansowe (szeroko rozumiane, obejmujące

finanse, bankowość, ubezpieczenia

rachunkowości);

-zagadnienia marketingowe.

pewne elementy

W tym referacie ze względu na nasze zainteresowania i

doświadczenia omówimy dwie ostatnie grupy zagadnień, tzn.

zagadnienia finansowe i marketingowe. Jak już wspominaliśmy, przedstawimy najważniejsze problemy praktyczne oraz wskażemy metody ilościowe służące do

rozwiązania tych problemów. Uważamy, że omawiane problemy i metody należy zaliczyć do minimum programowego na kierunku "Finanse i Bankowość" (dotyczy zagadnień

finansowych) i kierunku "Zarządzanie i Marketing" (dotyczy

zagadnień marketingowych). Znaczna ich część powinna być

30

zaliczona do minimum programowego również na innych kierunkach.

2. Zagadnienia finansowe

W tablicy 1 przedstawione są główne zastosowania wybranych metod statystycznych i ekonometrycznych w

rozwiązywaniu najważniejszych zagadnień finansowych.

Tablica 1. Zastosowania wybranych metod statystycznych ekonometrycznych w rozwiązywaniu ważnych problemów finansowych.

Metoda 1 2 34

Analiza regresji X X

Analiza szeregów czasowych X

Analiza dyskryminacyjna X

Metody klasyfikacji ^X Metody porządkowania

liniowego

Analiza czynnikowa

Oznaczenia problemów finansowych: 1 - Prognozowanie cen finansowych

X

2 -Wycena instrumentów finansowych 3 - Analiza dochodu i ryzyka

31

56 7 8

X X X X X X

X

4 - Prognozowanie bankructwa 5 -Analiza kondycji finansowej 6 -Rating obligacji

7 - Analiza współczynnika beta 8-Model APT

Obecnie przedstawimy charakterystykę

wymienionych problemów finansowych.

1. Prognozowanie cen finansowych

powyżej

Zagadnienie prognozowania cen instrumentów finansowych jest to niewątpliwie jedno z najtrudniejszych zadań w finansach. Jest to istotne przede wszystkim dla inwestorów, zarówno długookresowych, jak i krótkookresowych.

Instrumenty finansowe, których ceny są najczęściej

prognozowane, to: akcje, kursy walut, stopy procentowe. Zagadnienie prognozowania cen instrumentów finansowych

można przedstawić jako zagadnienie określania wartości

zmiennej oznaczającej cenę instrumentu (wtedy jest to zmienna ciągła) lub zmiennej, sygnalizującej czy nastąpi

spadek czy wzrost tej ceny.

2. Wycena instrumentów finansowych

Wycena instrumentów finansowych polega na określeniu .wewnętrznej" wartości instrumentu finansowego (w

szczególności akcji). Stosujący wycenę instrumentów uważają, że rynek nie wycenia tych instrumentów w sposób właściwy i poprzez wycenę można określić, czy instrument jest

32

niedowartościowany (cena jest niższa niż wartość .wewnętrzna"), co jest sygnałem do zakupu, lub czy instrument jest przewartościowany (cena jest wyższa niż wartość .wewnętrzna·), co jest sygnałem do sprzedaży.

3. Analiza dochodu i ryzyka

Jest to klasyczne zadanie wywodzące się z teorii portfela.

Celem inwestora jest tu stworzenie takiego portfela instrumentów finansowych, który charakteryzuje się jak

największym dochodem i jak najmniejszym ryzykiem (por. K.

Jajuga, T. Jajuga (1996)). Określa się przez to również atrakcyjność inwestowania w dany portfel. W najprostszym przypadku wyróżnia się cztery sytuacje:

- wysoki dochód i niskie ryzyko;

-wysoki dochód i wysokie ryzyko;

- niski dochód i niskie ryzyko;

-niski dochód i wysokie ryzyko.

4. Prognozowanie bankructwa

Zagadnienie prognozowania bankructwa można przedstawić

jako zadanie określenia wartości zmiennej dyskretnej.

Najczęściej przyjmuje ona jedną z dwóch wartości: powyżej.

Zmienna dyskretna Y najczęściej przyjmuje jedną z dwóch

wartości: "firma zbankrutuje", "firma nie zbankrutuje". Czasem jednak dopuszcza się większą liczbę wartości tej zmiennej, np.

trzy: "firma zbankrutuje w ciągu roku", "firma zbankrutuje w okresie od roku do dwóch Jat•, "firma nie zbankrutuje w ciągu

dwóch lat•. Zmienna ta zależy od wskaźników charakteryzujących kondycję finansową firmy.

n

5. Analiza kondycji finansowej

Analiza kondycji finansowej firm jest istotna przede wszystkim dla:

-inwestorów, podejmujących decyzje o zakupie akcji firm, - zarządu firmy, podejmującego decyzje o strategii rozwoju firmy,

- banku, podejmującego decyzje o przyznaniu firmie kredytów.

Zagadnienie analizy kondycji finansowej firm można przedstawić jako zagadnienie określania wartości zmiennej

charakteryzującej kondycję finansową. Może to być zmienna dyskretna (poziom kondycji finansowej, np. bardzo dobra, dobra, średnia, zła, bardzo zła) lub zmienna ciągła, której

wartości są to wartości syntetycznego miernika kondycji finansowej. Oczywiście zmienna ta zależy od charakterystyk

informujących o kondycji finansowej firmy. Najczęściej stosuje

się tu wskaźniki zaliczane do pięciu grup:

-wskaźniki płynności; -wskaźniki aktywności; -wskaźniki zadłużenia;

-wskaźniki rentowności; -wskaźniki wartości rynkowej.

Wskaźniki płynności mają za zadanie ocenę zdolności firmy do wypełniania krótkoterminowych zobowiązań. Wskaźniki aktywności mają za zadanie określenie wykorzystania

bieżących zasobów firmy i zdolności przekształcania ich w

gotówkę. Wskaźniki zadłużenia mają za zadanie określenie

stopnia zadłużenia firmy i jej zdolności do obsługi

34

zadłużenia. Wskaźniki rentowności mają za zadanie ocenę

zysku osiągniętego z poniesionych nakładów. W końcu, wskaźniki wartości rynkowej mają za zadanie ocenę wartości

rynkowej firmy (charakteryzowanej głównie cenami akcji firmy).

6. Rating obligacji

Przy inwestowaniu w obligacje pojawia się problem

występowania tzw. ryzyka niedotrzymania warunków (default risk). Ryzyko niedotrzymania warunków oznacza, że emitent nie wykupuje obligacji (nie zwraca kredytu) i/lub nie płaci

odsetek. Inwestorzy są zainteresowani oceną ryzyka niedotrzymania warunków w celu jego minimalizacji. Temu celowi służy rating obligacji. Polega on na wyodrębnieniu klas obligacji charakteryzujących się zbliżonym poziomem ryzyka niedotrzymania warunków. Przy tym klasy te można uporządkować od najlepszej do najgorszej. Ratingami obligacji

zajmują się wyspecjalizowane instytucje, przy czym najbardziej znane są ratingi proponowane przez dwie firmy: Standard and Poor's Corporation oraz Moody.

W praktyce firmy tworzące ratingi powołują zespół

ekspertów, który dokonuje oceny różnych czynników

wpływających na ryzyko niedotrzymania warunków. Do czynników tych zaliczyć należy przede wszystkim: możliwość spłacenia kredytu przez emitenta, chęć spłacenia kredytu przez emitenta, zabezpieczenie emisji obligacji aktywami emitenta.

35

7. Analiza współczynnika beta

Współczynnik beta jest jednym z najważniejszych współczynników stosowanych w finansach. Występuje on w modelu liniowej zależności między stopą zwrotu instrumentu finansowego (w szczególności akcji) a stopą zwrotu indeksu rynku (np. indeksu giełdowego). Współczynnik beta jest miarą wrażliwości dochodu z instrumentu finansowego na zmiany

przeciętnego dochodu na rynku.

8. Model APT

APT (Arbitrage Pricing Theory) jest to jeden z modeli

opisujących kształtowanie się stóp zwrotu (i cen) na rynku

kapitałowym. Jest to model liniowej zależności stopy zwrotu instrumentu finansowego od czynników kształtujących te stopy zwrotu (np. stopy procentowe, stopa wzrostu PKB itp.). Przy tym czynniki te mogą być znane (stosuje się wtedy analizę

regresji) lub nieznane (stosuje się wtedy analizę czynnikową).

3. Zagadnienia marketingowe

Właściwe stosowanie w zagadnieniach marketingowych odpowiednich metod ilościowych wymaga dysponowania

wiedzą o możliwościach ich wykorzystania w rozwiązywaniu

konkretnych problemów marketingowych. O ile w przypadku jednowymiarowych i dwuwymiarowych metod analizy danych trudno jest wskazać konkretne pola zastosowań, o tyle dla wielowymiarowych metod analizy danych istnieje taka

możliwość (por. np. Crask, Fox i Stout (1995)). W tablicy 2

36

(por. Walesiak (1996)) przedstawione są główne zastosowania wybranych metod statystycznych i ekonometrycznych w

rozwiązywaniu najważniejszych zagadnień marketingowych.

Tablica 2. Zastosowania wybranych metod statystycznych ekonometrycznych w rozwiązywaniu ważnych problemów marketingowych.

Metoda 1 2 34 56

Analiza regresji X

Metody klasyfikacji X X X

eonjoint measurement X XX

(pomiar łącznego

oddziaływania zmiennych)

Skalowanie wielowymiarowe X X X

Al D (metoda detekcji X

interakcji)

Analiza czynnikowa X

Metody porządkowania X X

liniowego

--

Oznaczenia problemów marketingowych:

1 - Segmentacja rynku

2 - Określanie pozycji produktu na rynku (pozycjonowanie i repozycjonowanie produktu)

3 - Identyfikacja rynków testowych

31

4 - Rozpoznawanie luki na rynku

5 - Określanie i prognozowanie udziału w rynku i wielkości sprzedaży. Rozpoznawanie związków konkurencyjnych

6 - Badanie preferencji konsumentów wobec produktów

Obecnie przedstawimy charakterystykę

wymienionych problemów marketingowych.

1. Segmentacja rynku

powyżej

Segmentacja rynku w ujęciu klasycznym to podział rynku na względnie jednorodne klasy nabywców na podstawie podobieństwa kryteriów charakteryzujących nabywców i (lub) kryteriów reakcji nabywców na oferowany produkt lub usługę. W segmentacji rynku wyróżnia się dwa jej podstawowe typy (Kotler (1988)):

- segmentacja nabywców (konsumentów) na rynku dóbr i usług

konsumpcyjnych (consumer market segmentation);

- segmentacja nabywców na rynku dóbr i usług produkcyjnych (industria! market segmentation).

Zagadnienie segmentacji rynku może być rozpatrywane w szerszym sensie niż klasyczne. W ujęciu klasycznym segmentacji rynku obiektem badania jest pojedynczy konsument-nabywca (indywidualny nabywca, gospodarstwo domowe, organizacja lub przedsiębiorstwo-nabywca).

W badaniach segmentacyjnych sensu largo obiektem badania może być pojedynczy konsument-nabywca lub ich zbiorowość na określonym rynku (np. zbiór pracowników wykonujących dany zawód, zbiór nabywców danego miasta, regionu czy

38

kraju). Celem badań segmentacyjnych sensu largo jest

wyodrębnienie (identyfikacja) grup jednostek (ludzi, rynków, organizacji) - segmentów, które mają pewne wspólne charakterystyki (postawy, skłonności nabywcze, przeciętne

przyzwyczajenia itd.).

2. Określanie pozycji produktu na rynku (pozycjonowanie i repozycjonowanie produktu)

Firmy są zainteresowane sprawdzeniem usytuowania na rynku swojej oferty w postaci istniejącego produktu lub nowego produktu (będącego w fazie wprowadzania na rynek) w stosunku do konkurencyjnych produktów. Tego typu badania

mogą być prowadzone nie tylko w odniesieniu do produktów czy usług, ale również w stosunku do przedsiębiorstw. Określa się wtedy pozycję badanego przedsiębiorstwa na tle

przedsiębiorstw konkurencyjnych.

3. Identyfikacja rynków testowych

Wprowadzenie nowego produktu (usługi) na rynek jest poprzedzane z reguły jego testowaniem, mającym na celu sprawdzenie dostosowania produktu do potrzeb konsumentów.

Identyfikacja relatywnie jednorodnych rynków testowych za

pomocą metod klasyfikacji ma szczególne znaczenie, pozwala bowiem znacznie ograniczyć koszty tego przedsięwzięcia

(wyniki z jednego rynku testowego mogą być uogólnione na inne rynki testowe z tej samej klasy jednorodnej), a także umożliwia uzyskanie reprezentatywnej opinii konsumentów.

4. Rozpoznawanie .luki" na rynku

39

Rozpoznawanie luk rynkowych jest jedną ze strategii marketingowych. Celem tej strategii jest »uzyskanie kontroli na

małym odcinku i utrzymanie się w .niszt w sposób spokojny i bezpieczny, unikając konfrontacji z silniejszymi konkurentami"

(por. Garbarski, Rutkawski i Wrzosek (1992)). Poszukiwanie luk rynkowych może odnosić się do poszczególnych rynków, produktów, nabywców. Luka rynkowa może wynikać ze specjalizacji rynkowej (szczegółowej wiedzy o określonym

rynku}, specjalistycznej wiedzy

w

pozwalającej na wczesne opanowanie specjalistycznego produktu lub opracowanie produktu o bardzo dużym znaczeniu dla innych produktów. Podstawową metodą analizy wielowymiarowej służącą rozpoznawaniu luk rynkowych jest skalowanie wielowymiarowe, ponieważ rezultaty skalowania przedstawiane są na ogół na płaszczyźnie w postaci tzw. mapy percepcyjnej.

5. Określanie oraz prognozowanie udziału w rynku i

wielkości sprzedaży. Rozpoznawanie związków

konkurencyjnych (analiza cen, wydatków na reklamę i

promocję dóbr konkurencyjnych)

Analiza regresji wielorakiej należy do podstawowych metod stosowanych w marketingowych modelach popytu. Służy ona identyfikacji czynników decydujących o wielkości sprzedaży

badanego produktu i udziale jego sprzedaży w rynku oraz w prognozowaniu wielkości sprzedaży i udziału sprzedaży

badanego produktu

w

wśród zmiennych niezależnych występują zmienne dotyczące

40

badanego produktu i produktów konkurencyjnych: cena, długość okresu gwarancji, wydatki na reklamę, kanały dystrybucji, jakość, charakterystyki (parametry) produktu.

Zmienne te w modelach marketingowych występują w formie podstawowej, w relacji do wartości zmiennej dla produktu konkurencyjnego, w relacji do wartości zmiennej przeciętnej dla wszystkich produktów lub do ich sumy.

W modelowaniu marketingowym niezwykle ważnym zagadnieniem jest wyznaczenie współczynników elastyczności popytu mierzących względne zmiany popytu wywołane określonymi względnymi zmianami zmiennych niezależnych.

Znajomość elastyczności popytu na dane dobro pozwala podjąć właściwe decyzje odnośnie do zmian w wartościach zmiennych niezależnych kontrolowanych przez firmę (cena produktu, nakłady na reklamę i promocję, jakość produktu, kanały dystrybucji, okres gwarancji, właściwości produktu) oraz przewidywać skutki zmian zmiennych niezależnych dotyczących produktów konkurencyjnych.

6. Badanie preferencji (nastawienia) konsumentów wobec produktów

O skuteczności sprzedaży wprowadzanego na rynek produktu (usługi) decyduje przede wszystkim wcześniejsze rozpoznanie preferencji (nastawienia) konsumentów. Potencjalny nabywca wyrażający swój stosunek do rzeczywistości operuje w sposób mniej lub bardziej świadomy wymiarami traktując obiekty (produkty, usługi, firmy, domy towarowe, sprzedawców, zmienne charakteryzujące produkty, hasła reklamowe itp.) jako

41

punkty w przestrzeni wielowymiarowej. Rozpoznanie preferencji konsumentów powinno dotyczyć określenia:

- charakterystyk produktów pożądanych przez konsumentów, relatywnej ważności poszczególnych charakterystyk produktów w procesie wyboru produktu przez nabywcę,

- ważności każdego poziomu zmiennej opisującej badany produkt.

W zastosowaniach marketingowych podstawową metodą służącą do pomiaru preferencji konsumentów względem

produktów opisanych wieloma charakterystykami (zmiennymi) jest metoda eonjoint measurement. W wyniku rozpoznania preferencji konsumentów możliwe staje się zastosowanie tej metody do oszacowania udziału w rynku produktów o różnych

poziomach charakterystyk je opisujących.

Bardzo ważnym obszarem badawczym jest wyszukiwanie ogólnych prawidłowości w analizowanym zjawisku. Ma to znaczenie szczególnie w badaniu zachowań (reakcji) konsumentów na rynku. Z pierwotnie dużego zbioru zmiennych w wyniku zastosowania analizy czynnikowej otrzymuje się kilka czynników głównych, które decydują np. o wyborze danego produktu przez konsumenta.

Literatura:

1. Crask M., Fox R.J., Stout R.G. (1995), Marketing research. Principles and applications. Prentice Hall, Englewood Cliffs.

42

l

'

l

\

2. Garbarski L., Rutkawski J., Wrzosek W. (1992), Marketing.

PWE, Warszawa.

3. Jajuga K., Jajuga T. (1996), Inwestycje: instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

4. Kotler P. (1988), Marketing management. Analysis, planning, implementation, and central. Prentice-Hall, Englewood Cliffs.

5. Walesiak M. (1996), Metody analizy danych marketingowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

43