ZESZYTY NAUKOWE WSG w Bydgoszczy
t.3
seria: Turystyka i rekreacja nr 2 (2005), ss. 11-23
Z a r y s t r eśc i .Artykułten stanowi wprowadzenie do problematyki metodologicznej nauki o turystyce.Składa sięz trzechczęści. Częśćpierwsza zawierawstępneomówienie pojęcianauki i dyscypliny naukowej. Wczęścidrugiej zostaje przedstawiona koncepcja i zarys charakterystyki metodologicznej nauki o turystyce, która obejmuje zagadnienia przedmiotu, problematyki, metod naukowych, wiedzy naukowej izwiązków z innymi dyscyplinami. Wczęścitrzeciej zawarty jest funkcjonalno-pragmatycznypodziałnauk i na tym tle szkicowa charakterystyka sytuacji metodologicznej nauki o turystyce w systemie nauk.
Zbyszko Chojnicki
Wyższa SzkołaGospodarki w Bydgoszczy
Charakter i sytuacja nauki o turystyce metodologiczne
rozważania
Sło w a k l u c z o we: turystyka, dyscyplina naukowa, metodologia, system nauki.
Rozważaniametodologiczne nad charakterem isytuacjąnauki o turystyce, za- warte w niniejszym artykule, traktujęjako wprowadzenie do dyskusji nad pod- stawami metodologicznymi tej dyscypliny.Wstępnie zakładam, że,,nauka o turystyce"
to tyle, co "studia nadturystyką",comoże oczywiście budzić zastrzeżenia. Sam tytuł możezbyt dużozapowiada.Artykułbardziej przedstawia ramypodejścia metodologicznego,niżjewypełnia treścią,raczejwięcstarasię rozpoznaćpro- blem, niżgorozwiązać. Omówienie tego zagadnienia sprowadzasiędonastę
pującychtematów: l)pojęcianauki i dyscypliny naukowej, 2) charakterystyki metodologicznej nauki o turystyce, 3) sytuacji nauki o turystyce w systemie nauk.
Pojęcienaukii dyscypliny naukowej
Zacznę od kluczowychpojęćmetodologicznych odnoszących siędo podjętego
tematu, tj. nauki i dyscypliny naukowej. Naukajakocałośćwujęciusystemowym
może byćrozpatrywana w aspekciezewnętrznym bądź wewnętrznym.
Nauka w aspekciezewnętrznymjestskładnikiem społeczeństwalub jego kultury i stanowi realny system społeczno-poznawczy.Koncepcja systemu spo-
łeczno-poznawczegojestokreślanaprzez jego trzygłówne aspekty systemowe:
skład,otoczenie istrukturę. Składsystemu zawieraogółosóbuprawiającychdzia-
łalność badawczą,tj.społeczność naukowąoraz wytwór tejdziałalności, tj. wie-
dzę naukową. Otoczenie systemu społeczno-poznawczego,oprócz środowiska przyrodniczego obejmujeśrodowiskotechniczno-kulturowe, tj.środkiinstrumen- talne iurządzenia,którewykorzystująbadacze orazśrodowisko społecznei insty- tucjonalne, w ramach którego funkcjonuje ten system. Struktura relacyjna systemu obejmuje relacjewewnętrzneizewnętrzne.Do relacjiwewnętrznych należąprzede wszystkim działaniabadawcze oraz komunikowanie i krytyka, których wytwo- rem jest wiedza naukowa oraz inne relacje społecznejak kooperacja, współza
wodnictwo. Do relacji zewnętrznych należy zaliczyć oddziaływania między
systemami społeczno-poznawczymia społeczeństwem. Systemy społecznewy-
stępująna dwóch Boziomachzłożoności:a) globalnym w postaci naukiświatowej
i b) regionalnym na pozi?mie krajowym, np. nauka polska i subkrajowym w postaci np.ośrodkównaukowych (Chojnicki 1991,tłum.pol. 1999, s. 84; 1995, s. 141).
Nauka w aspekciewewnętrznymjest systemem nauk, tj. systememzłożo
nym z dyscyplin igałęzinaukowych,wyodrębnionychna gruncie ichwłaściwości
metodologicznych i naukoznawczych orazuporządkowanych przez ichtypologię.
Wartozauważyć, żew polskiej tenninologiiużywa sięnazwy "metodologia nauk", a nie "metodologia nauki", co oznacza,żeto konkretne nauki sąpodstawowymi obiektamibadańmetodologicznych.
Samopojęciedyscypliny naukowej jest sporne. Sporu tego niebędęprzed-
stawiał.Wartopodkreślić, żedyscypliny naukowej nienależy utożsamiaćz dzie-
dziną, która jest zbiorem obiektów i ich własności,tj. przedmiotem badań.
Dziedzina nauki jest tylko jednym z elementów charakterystyki dyscypliny na- ukowej. W przypadkubadańinterdyscyplinarnych ma ona szerszy zakres od dys- cypliny naukowej (Chojnicki 1991,tłum.pol. 1999, s. 83).
Dyscyplinę naukową można określić jako wyspecjalizowany podsystem nauki zorganizowanyspołeczniei instytucjonalnie oraz merytorycznie, który ce- chuje specyficzny przedmiot badańi problematyka, a co za tym idzie, sposób
postępowaniabadawczego, charakter itreśćwiedzy.
Należy podkreślić jednak, że wyodrębnienie się dyscypliny, lubmówiąc
bardziej swobodnie, "wybiciesięnaniepodległość",tak jak icałyrozwój nauki, nie jest wyznaczane przezjakieś kryteria logiczno-metodologiczne. Jest proce-
sem rozwoju wiedzy (uwarunkowanym przez szereg czynnikówspołecznychoraz
potrzebęzmniejszenia stanu niewiedzy), w toku którego następujekrystalizo- waniesię odrębnościnauki poprzezzróżnicowanietreścii charakteru wiedzy oraz
specjalizację badańnaukowych.Kształtowanie sięnauki o tulystyce dokonujesię
na dwojakiej drodze. Jedna polega na rozszerzaniu zakresu nauki o turystyce oróżneaspektyspołecznei przyrodnicze turystyki: geograficzne, ekonomiczne, socjologiczne, kulturowe, ekologiczne, biznesowe i inne. Druga odbywasięprzez rozpatrywanie i badanie zjawiska tulystyki lub aspektu turystyki na gruncie uzna- nychjużdyscyplin naukowych, takich jak: geografia, ekonomia, socjologia, nauki o kulturze, ekologia, teoriaprzedsiębiorstwai inne oraz próby integracji tychujęć w postaci nauk o turystyce. W pewnym uproszczeniumożna powiedzieć, żepierwsza droga prowadzi doodrębnejnauki o turystyce, a druga doróżnychnauk o turystyce.
Jednak i na drugiej drodzemożna doprowadzićdo odrębnej nauki o turystyce poprzezintegrację przedmiotowąlubproblemową.
W zasadzieprzyjmuję, żestudia nadturystyką są odrębną naukączyli dys-
cypliną naukową, a nie zlepkiem studiów o char;:tkterze multidyscyplinarnym.
Traktujęto jako fakt naukoznawczy - społecznyi instytucjonalny - którego nie
będęjednakuzasadniał. Przedstawięnatomiast próby charakterystyki metodolo- gicznej nauki o turystyce i jej miejsca w systemie nauk, comożna też uznać za
pośrednieuzasadnienie jejodrębności.
Charakterystyka metodologiczna nauki o turystyce
Należy odróżnić charakterystykęlub opis metodologiczny dyscypliny naukowej od jej wykładu. Daną naukę wykładamylub uczymy jej, wyliczającjej różne problemy, uczącjejjęzyka, referująci objaśniając treścijej aktualnej wiedzy,
szkolącw metodach i technikach badawczych, wyrabiającprzy tym krytyczne
myślenieorazumiejętnościkorzystania z niej w zakresie poznawczym i praktycz- nym (Perzanowski 1989, s. 231).
Charakterystyka metodologiczna dyscypliny naukowej dotyczy jej sytuacji poznawczej i odnosisiędo jej aspektów logicznych, epistemologicznych i onto- logicznych, atakżeetycznych.Należy podkreślić, że charakterystyka metodolo- giczna dyscypliny naukowej nie jest neutralna filozoficznie, gdyż dotyczy problematyki poznawczej, chociażnie zawsze daje się zrekonstruować. Odnosi
siętotakżedo nauki o turystyce.
Na gruncie realizmu poznawczegodaną naukę,czylidyscyplinę naukową,
charakteryzujemy metodologicznieokreślającjej: l) przedmiot, czylidziedzinę,
2)problematykę, 3) metody naukowe, 4) wiedzę naukową, 5) związki' z innymi dyscyplinami naukowymi.
14 ZBYSZKO CHOJNICKI
Charakterystyka metodologiczna dyscypliny naukowej jestgłównymskład
nikiem jej charakterystyki metanaukowej. Drugim składnikiemjest opis nauko- znawczy, który przedstawiajej aspektyspołecznei organizacyjne i któryposługuje się aparaturą pojęciowąnaukspołecznych. Daną naukęopisujemy naukoznawczo
określając specyfikę społecznościjej badaczy, czynniki jej efektywnościi inno- wacyjności, szkoły naukowe, organizację instytucjonalnąoraz oddziaływanie między społeczeństwami(ivv:ładzą) anauką.Obie te charakterystyki - metodolo- giczna i naukoznawcza - sąkomplementarne w opisie nauki jakozłożonegozja- wiska poznawczego ispołecznego.
Spróbujęteraznaszkicować charakterystykę metodologicznąnauki o tury- styce. Jakkolwiek ograniczanie się do aspektu metodologicznego zubaża opis metanaukowy, touwzględnienie charakterystyki naukoznawczej stanowiodrębną problematykę.
Przedmiot
Przedmiot nauki (dyscypliny naukowej) wysuwasięzwykle na pierwszy plan w jej charakterystyce metodologicznej,gdyż uważa się, żewyznacza inne jejwła
ściwości.Przedmiot nauki o turystyce (lub studiów nadturystyką)obejmuje roz-
ległąiróżnoraką dziedzinęzjawisk, którychwyróżnieniejest zwyklezwiązane
zokreśleniem pojęciaturystyki. Wyraziło sięto w formułowaniudefinicji tury- styki i sporach o nie. Niebędę dokonywałtu ichprzeglądu. Według Maciołka(2002, s. 18), któryzajął się tym zagadnieniem w aspekcie metodologicznym, definicja turystyki powinnaprzedstawiać "istotę"przedmiotu, awięc inaczejmówiąc, mieć
charakter rzeczowy.
Spory o charakter przedmiotowy turystyki na podstawie jej definicji rze- czowychsądokonywane na dwóch poziomachzłożoności: 1) turystyki jako spe- cyficznego zjawiskaspołecznego występującegoobok innych zjawiskspołecznych,
podobnie jak to jest w przypadku zjawisk ekonomicznych, socjologicznych, geo- graficznych itp.; 2) turystyki jako zjawiska, które ma charakter wielowymiarowy:
ekonomiczny, socjologiczny, geograficzny, przestrzenny, kulturowy itp. lub redu- kowalny do nich (Alejziak 1999, s. 15 nn.;Przecławski2001, s. 45).
Należy zauważyć, żetylko pierwszeujęcieturystyki jestpodstawąodręb
nościnauki o turystyce. Drugieujęcieprowadzi do multidyscyplinarnej koncepcji studiów nadturystyką.
Wydajesię, żesprowadzenie zagadnienia przedmiotu i dziedziny turystyki do określenia definicji rzeczowej turystyki (sprawozdawczej bądź regulującej)
jest zbytwąską podstawącharakterystyki metodologicznej. W dyscyplinach, które niemającharakteru teoretycznego i nieposiadajądobrych i mocnych teorii, które
określająprzedmiot ichbadań,zachodzi potrzebasformułowania różnychkonku- rencyjnych koncepcji przedmiotu w postaci preteorii, jak tosiędzieje w naukach społecznych.Wydaje się, żeto dobra droga do ustalenia dziedziny badańnad
turystyką·
CHARAKTER I SYTUACJA NAUKIoTURYSTYCE - ROZWAŻANIAMETODOLOGICZNE Rozważania,jakie prowadzisięw studiach metanaukowych naddefinicją
turystyki, uznaje sięzapodstawę określeniajejodrębnościjako dyscypliny na- ukowej. Szkoda tylko,że większość rozważańna tymsię kończy.
Problematyka
Problematyka nauki (dyscypliny naukowej) jestzespołemproblemów naukowych, jakiestawiająirozwiązująbadacze na gruncie wiedzy i celów, któreprzyjmują.
Problemy naukowe określa sięjako zadania poznawcze zmierzającedo zmniej- szenia pewnego zakresu niewiedzy idające się rozwiązaćna drodzewłaściwych
metod. O roli i znaczeniu problematyki decydujeudziałproblemówważnych
i istotnych, a ich brak grozibanalizacjąwiedzy.
Problematyka nauki o turystyce jestsłaboopracowana w aspekcie metodo- logicznym idośćtrudnojąad hocscharakteryzować. Stąd też przedstawiękilka uwag w tej sprawie. (l)Określenietreściowetej problematykiwystępuje głównie
wpodręcznikach,brakuje natomiastopracowańsyntetycznych, co utrudnia rozpa- trzenie wagi i znaczeniaróżnychproblemów oraz ich hierarchicznegouporządko
wania. (2) Systematyzacja problemów odbywa się nie tyle na podstawie przedmiotowej, co w odniesieniu dogłównych aspektówspołecznychujmowania turystyki, tj. ekonomicznego, socjologicznego, politycznego, geograficznego.
kulturowego, ekologicznego itp. Prowadzi to dopoglądu, żeproblemy nauki o tury- styce niemają własnego, odrębnegocharakteru. (3)Wiążą sięz tymtrudności
z ustaleniem kryteriów waloryzacji problematyki turystyki. Problemy te niemają
charakteru czysto poznawczego i służą rozwiązywaniu kwestii praktycznych.
Stąd teżkryteriów tychnależy szukaćw usprawnianiudziałalnościpraktycznej.
(4)Ponieważo rozwoju dyscypliny w znacznym stopniu decyduje waga proble- mów badawczych konieczne jest opracowanieprzyszłościowychprogramów ba- dawczych w zakresie nauki o turystyce, którezapewniąjejintegralny rozwój ipozycję w systemie nauk.
Metody naukowe
Metody naukowesąracjonalnymi sposobamirozwiązywaniaproblemów nauko- wych.Sąto zasadyregulująceikontrolujące postępowaniebadawcze, a nie algo- rytmy czynnościbadawczych. Poprawne stosowanie odpowiednich dla
rozwiązywaniadanego problemu metod i technik badawczych nie tylko prowadzi doodkryćnaukowych, aletakżeuzasadniaprawdziwośćwyników, a zatem i wiedzy naukowej.
Na polu badawczym turystyki główniestosujesięte same metody nauko- we i techniki co w naukach empirycznych, lubściślej biorąc,te same, co w empi- rycznych naukach społecznych.Oznacza to przyjęcie modelu empirycznego
postępowaniabadawczego w sferze turystyki. Metody takieobejmują: zbieranie danych i ustalanie faktów, klasyfikowanie, regionalizacjęi typologię,konstru-
15
owaniewskaźników,opis i wnioskowanie statystyczne, generalizowanie i wery- fikowanie hipotez,. konstruowanie teorii, diagnozowanie, wyjaśnianiei progno- zowanie. Oprócz tych podstawowych metod trzebawziąćpoduwagę różnemetody optymalizacyjne,teorięgier itp. W małymstopniu natomiast stosujesięmetody
właściwemodelowi humanistycznemu. W grę wchodząco prawda, także różne
sposoby analizy fenomenologicznej i hermeneutycznej ichociażczasemsięo nich mówi programowo, tomałostosuje.
Wiedza naukowa
W zasadziewiedzę naukową danej nauki stanowią uporządkowane oraz intersu- biektywnie kontrolowalne i komunikowalne zbiory twierdzeń odnoszących się
do dziedziny tej nauki imieszczących sięw jej polu problemowym.Rozpatrując wiedzęo turystyce trzebazwrócić uwagęna co najmniej dwajej aspekty: l) relacje:
wiedza potoczna a naukowa, 2) charakter funkcjonalny.
Ad l. Obok wiedzy naukowej wyróżnia się wiedzę potoczną, którąw po- równaniu zwiedzą naukowącechuje niski poziomogólności, ścisłościi stosowal-
nościorazmałej zawartościinfonnacyjnej, ajej wytwarzanie nie poddajesięrygorom metodologicznym nauk empirycznych. Wiedzy potocznej nienależyjednak prze-
ciwstawiaćwiedzy naukowej,gdyżstanowi jej otoczenie, a wiedza naukowa nie dotyczy szeregu dziedzin. Pewne nauki zawierająjednakwiedzę potoczną.Zali-
czyć do nichnależy pewną częśćwiedzy społecznej,a zwłaszczahistorycznej, politologicznej, wiedzy o kulturze. Wydajesię, żew tej sytuacji jest pewnadość
sporaczęśćwiedzy o turystyce, gdzie empiryczna wiedza naukowazazębia się
zwiedzą potoczną.Dotyczy tozwłaszczawiedzy czysto informacyjnej,którąuzy- slcuje się zróżnych źródeł statystycznych. Zasadniczą słabościątego rodzaju wiedzy jest to,żejej opracowanie nie wymaga szczególnych kompetencji badaw- czych, awięcnie ma charakteru specjalistycznego,chociażczasem udaje,żema taki charakter.
Ad. 2. Charakterystyka metodologiczna wiedzy naukowej jest zwykle roz- patrywana w trzech aspektach: a) strukturalnym - jak wiedza jest zbudowana, b) funkcj onalnym - czemusłuży,c) ekonomicznym - do kogonależy.Proponuję przyjąć charakterystykę mieszaną,ale jako jejpodstawę uznaćkryterium funkcji, jakiepełniwiedza w procesie poznawania iprzekształcania świata. Pozwala to
wyróżnić: a) wiedzę informacyjno-opisową, która ma charakter opisowy i pu- bliczny, b)wiedzę eksplanacyjno-prognostyczną,która ma charakter zarówno opisowy, jak i teoretyczny, a jej publiczny charakter jest ograniczony oraz c)wiedzę praktyczno-technologiczną,która jest raczej wiedzą częściowo niejawnąi służy działalnościpraktycznej (Chojnicki 1991,tłum.pol. 1999, s. 92; 2001 b, s. 83).
Wiedza naukowa o turystyce jestgłównie wiedzą opisowo-informacyjną, chociażw aspekcie praktycznymczęściowo niejawną. Szeroką dostępnośćdo tej wiedzyumożliwiająpublikacje, bazy danych i Internet.Głównie służyonaiden~
tyfikacji obiektów oraz diagnozowaniu. Wmałymstopniupełnifunkcje ekspla- nacyjne,główniez braku wiedzy oprawidłowościachoraz braku dobrych teorii.
Natomiast samowyjaśnianiezjawisk turystyki odbywasię główniena poziomie ekonomicznym, geograficznym i kulturowym, gdzie poszukujesięmechanizmów
kształtującychte zjawiska. Jeślichodzi o funkcje praktyczno-technologiczne, to
dotycząone przede wszystkimkształtowaniatych zjawisk w aspekcieużytkowym, związanychzorganizacją działalnościturystycznej i bazy materialnej turystyki.
Związkiz innymi dyscyplinami
Każdadyscyplina naukowa jestpowiązanaz innymi dyscyplinami, adziałalność badawcza prowadzona w jej ramach niemoże byćizolowana od innych dyscyplin.
Związekten ma charakter dwustronny: dyscyplina naukowa jest przedmiotem
oddziaływaniai samamoże oddziaływaćna inne nauki. Oddziaływaniena dyscy-
plinę naukowądokonuje sięprzez: a) zastosowanie metod i modeli matema- tycznych, b) wykorzystanie aparatu pojęciowego,wiedzy i metod bardziej podstawowych dyscyplin (Chojnicki 1991,tłum. pol. 1999, s. 93).
Wydaje się, żenauka o turystyce podlega bardzo silnemu oddziaływaniu główniepoprzez wykorzystaniepojęć, podejśći metod ekonomii i teorii biznesu, socjologii i geografii. Interpretacja tychzależności może byćjednakróżna: bądź
jakopłaszczyznaintegracyjna,bądźjakopodejściemultidyscyplinarne,bądź też
jako konkretyzacja tych dyscyplin. Zapożyczanienie jest grzechem. Jak stwier- dza Bunge (1983, s. 205): "żadnanauka niezapożycza całej swojej wiedzy od nauk, którezakłada,ale nauka zniewielką ilością długówjest albo bardzo pod- stawowa, albo bardzo zacofana". Natomiast zastosowanie metod i modeli mate- matycznych, które jestuważanezawskaźnikrozwoju nauki, znajdujesięw badaniach turystyki w stadiumpoczątkowym.Wskazuje na tozresztąopisowo-informacyjny charakter tej wiedzy, a stosowanie modeli i metod ilościowychjest warunkiem
przekształceniajej wwiedzę eksplanacyjno-prognostyczną. Oddziaływanienauki o turystyce na inne dyscyplinyspołeczneprzebiega raczej na grunciepodporząd
kowanianiż sąsiedztwa.Warto dodać, że oddziaływaniedanej nauki jest trakto- wane jako miernik jejprestiżu.
Charakterystyka metodologiczna dyscypliny naukowej w zasadzie wyzna- cza iokreślajejsytuacjęi typ poznawczy.Równocześnie określenietej sytuacji i typu poznawczego w systemie nauk stanowi syntetycznywskaźnikjej charakteru metodologicznego.
Sytuacj a nauki o turystycew systemie nauk
Naukę pojmowanąjakosystem nauk cechujezróżnicowanie wewnętrznei proces tenpogłębiałby się,gdyby nietowarzyszyłymu procesy integracji wiedzy,zwią-
18 ZBYSZKO CHOJNICKI
zane z badaniamidotyczącymi głębszegopoziomu strukturalnego wiedzy. Prze- jawem zarównoróżnicowania,jak i scalania wiedzy naukowej,są podziałysyste- mu nauk, które goporządkują. Przybierająone odmienny charakter wzależności
odprzyjętychkryteriów. Przedstawiony tutajpodziałwiedzy naukowej za kryte- rium zasadnicze iwyjścioweprzyjmuje funkcje, tj. rolęwiedzy naukowej w po- znawaniu iprzekształcaniu świata.Kryterium to pozwalawyodrębnić główne działy
nauki na gruncie metodologiczno-pragmatycznym. Kryterium tymsątrzy zasad- nicze funkcje, jakiepełniwiedza naukowa, tj. poznawcza, utylitarna (poznawczo- praktyczna) i praktyczna. Stosownie do tegowyróżnia się:1) nauki podstawowe, 2) nauki stosowane oraz 3) nauki technologiczne (Bunge 1983, ss. 195 nn.).
(1) Nauki podstawowerealizująfunkcje poznawcze, awięc dążądo zmniej- szania stanu niewiedzy o świecie i opracowania sposobów poznawaniaświata.
Nauki podstawowe nietworząjednoliteji spójnej logicznie wiedzy idzielą sięna dwie odrębnegrupy: a) nauki formalne i b) nauki empiryczne. Tradycyjnie pod-
stawątegopodziałujestrozróżnienieformy itreści. Nauki f01malne dostarczają
pewnych ogólnych struktur matematycznych i logicznych dla opisuświata,nato- miast nauki empirycznedokonujątakiego opisu.
N a u k i f o r m a l n e obejmują logikę matematycznąimatematykę,czyli nauki matematyczne w szerszym znaczeniu. Charakter i istota matematyki jest przedmiotem sporów,zwłaszczaspór toczysięo jej przedmiot. Należy zwrócić uwagę, że: 1) matematyka nie jestwyłącznie naukąoilościowymwymiarze zja- wisk i procesów, lecztakże strukturąinarzędziemwnioskowania dedukcyjnego, 2) matematyka odgrywaważną rolę w naukach empirycznych poprzezbudowę
modelifonnułowanychformalnie w jejjęzyku.
N a u k i e m p i r y c z n e czyli realne obejmująte nauki, w ramach któ- rych dokonuje się odkryć różnych składnikówi aspektówrzeczywistościi kon- struowania metod badawczych. Nauki empirycznedzielą się zaśna dwie grupy:
1) nauki przyrodnicze i 2) naukispołeczne. Podziałten jest dobrze znany, ale
ściślejsze określenietego podziałuna gruncie metodologicznym nie jest jedno- znaczne, m.in. dlatego, że wyróżnia się teżnauki pograniczne takie jak nauki kompleksowe, stykowe izłożone.
N a u k i p r z y r o d n i c z e tradycyjniejużdzielisięnapięćgrup: 1) nauki fizyczne, 2) chemiczne, 3) biologiczne, 4) nauki o Ziemi i 5) nauki astrono- miczno-kosmologiczne.Podziałten jest jednak w wysokim stopniu uproszczony.
Określeniecharakteru n a u k s p ołe c z n y c h i ichpodziałsprawia o wiele
więcej trudności niżnauk przyrodniczych. Jużsama nazwa "nauki społeczne"
w odniesieniu do problematyki zjawisk ludzkich,społecznychi kultury jest kwe- stionowane. Przeciwstawia musię określenie"nauki humanistyczne". Za odmien-
nościątych terminówkryją sięjednak odmienne koncepcje filozoficznedotyczące
charakteru przedmiotu oraz modeli metodologicznych badaniaczłowiekaiświata społecznego.Naukomspołecznymjako naukom uprawianym na grunciezbliżo
nym do nauk przyrodniczych przeciwstawiasięnauki humanistyczne jako posia-
CHARAKTER I SYTUACJA NAUKIoTURYSTYCE -ROZWAŻANIAMETODOLOGICZNE dające odrębny, własnymodel badawczy. Takwięc rozróżnienie międzynaukami społecznymia humanistycznymi opierasięnie tyle na przedmiocie, co na mode- lach metodologicznych badania (Chojnicki 2001 a).
Model e m p i r y c z n y zwanyteżnaturalistycznymzakłada, żecharakter metodologicznybadań społecznychnieróżni sięzasadniczo odbadańprzyrody.
Zaldada empiryczny charakterświata społecznego, wspólną filozofięi"skrzynkę znarzędziami" metodologicznymi,chociażje bardziej "miękko"interpretuje.
Model h u m a n i s t Yc z n y głosi odrębność iswoistośćpoznania czło
wieka ispołeczeństwa, awięc iautonomięichbadań.Krytycznie odnosisię do instrumentalizacji metod badawczych. Odrzucakoncepcję podziałunauk empi- rycznych na przyrodnicze ispołeczne o~azprzyjmujepodziałna empiryczne i hu- manistyczne.
Jakogłównenaukispołeczne wyróżnia się:nauki ekonomiczne, polityczne i socjologiczne, historyczne,językoznawczei prawnicze. Sporna jest sytuacja psy- chologii i antropologii, któremającharakter pograniczny. Nie wszystkie z tych dys- cyplinmajączysto naukowy charakter, niektórezbliżone sądo wiedzy potocznej.
Oprócz nauk podstawowychmieszczących sięwprzedziałachna nauki for- malne i empiryczne, anastępnietych ostatnich na nauki przyrodnicze ispołeczne występujątez nauki p o g r a n i c z n e, które niemieszczą sięw nich imająnie- jednorodny charakter.Sąto nauki kompleksowe, stykowe izłożone(Bunge 1983).
Nauki k o m p l e k s o weto nauki, które mająpewnewłaściwościnauk fonnalnych i empirycznych.Należądo nich: ogólna teoria systemów, cybernety- ka, teoria informacji.Zbliżonepoziomem formalizacji do fizyki teoretycznej,różnią sięjednak bardzo szerokim odniesieniem przedmiotowym iwieloaspektowością.
Tworząszerokie całościoweteorie tych obiektów izdarzeń.
Nauki s t y k o w e występująna pograniczu nauk przyrodniczych i nauk społecznychlub nauk, którewystępująw ichskładzieistanowiąich kombinacje.
Taki charaktermają: biofizyka, biochemia i ekologia. Nieco odmienny charakter ma psychologia, która jest uprawiana na gruncie dwóch podejść: biologiczno- fizjologicznym i humanistycznym. Brak w nich jest jednak kompletnejjedności konceptualnej i jednolitych wyników.
Nauki złożo n e stanowią połączenie odmiennych pól badawczych ze sfery przyrodniczej i społecznej lub w obrębiesfery społecznej,które mogą jednakczęściowo się pokrywać.Niemająjednak jednolitego charakteru, mogą mieć różneodniesienie przedmiotowe i sposobybadań,azwłaszczatechniki ba- dawcze, a ich wynikisąraczejsyntezą niż spójną wiedzą. Łącząjecele badawcze ikomplementarnośćw rozwiązywaniupodstawowych problemów. Ichprzykła
dami sąantropologie (biologiczna i kulturowa) oraz geografia (fizyczna i spo-
łeczno-ekonomiczna).
(2) Nauki stosowanezajmują sięzastosowaniem wiedzy naukowej do roz- wiązywaniaproblemów o praktycznych konsekwencjach. Do nauk lub dyscyplin stosowanychmożna zaliczyć:nauki omateriałach,azwłaszcza metalurgię,synte-
19
zępierwiastkówużytecznychz produktów naturalnych, leśnictwo,nauki ożyw
ności, fannakologię,nauki medyczne,psychiatrięipsychologię kliniczną,nauki pedagogiczne, badania problemów ekonomicznych,społecznychi ekologicznych w skali regionalnej i lokalnej.
Uprawianie nauk stosowanych, podobnie jak nauk podstawowych, zmie- rza do uzyskania nowej wiedzy.Różnice międzynaukami podstawowymi a' sto- sowanymidotyczą: zależności międzynimi, zakresu i celu (Bunge 1983, s. 208).
W naukach stosowanych wykorzystujesię wiedzę uzyskanąw naukach podsta- wowych.Występująw nichwłasneproblemy,chociażwiedza ta stanowi wzboga- cenie wiedzy podstawowej. Odkrycia te niedotyczą głębokichmechanizmów i praw ogólnych. Zakres lub odniesienie podmiotowe nauk stosowanych jest
węższe niżnauk podstawowych. Nauki stosowanemająpewne praktyczne cele.
W badaniach stosowanych nie chodzi tylko o odkrycie czegoś,ale o odkrycie
czegoś,cobędzie użytecznedla produkcjijakiegośprzedmiotu lub niedopuszcze- nie do powstaniajakiegośstanu rzeczy. Wynikbadańpodstawowychmożesuge-
rowaćbadania stosowane, a te projekty technologiczne.
(3) Nauki technologicznewynajdująnowe sztuczne obiekty i procesy oraz sposoby ich produkcji. Podczas gdy w badaniach podstawowych i stosowanych dokonuje się odlayćnieznanych obiektów, własności i procesów, w badaniach technologicznych dokonuje się wynalazków i konstruujesię nowe sztuczne lub syntetyczne obiekty i procesy, awięc różnorodnesystemy techniczne. Jest towięc różnica między "odkrywcą" a"wynalazcą".Wynalazkisą czymśnowym, cobądź
poprzednio nieistniało, bądź byłopozaludzką kontrolą.Nauki technologicznesą podstawąbiznesu, ochronyśrodowiska,produkcjiprzemysłoweji rolniczej oraz funkcjonowania infrastruktur techniczno-cywilizacyjnych we współczesnym świecie,tj. transportu, komunikacji,łączności,mieszkalnictwa, itd.
WedługBunge (1983, s. 214) technologia obejmujewięcej niżtradycyjna inżynieria. Określa jąjako "projektowanie rzeczy i procesów o możliwieprak- tycznej wartościdla jednostek i grup przy wykorzystaniu wyników naukowych badańpodstawowych i stosowanych". Oprócz fizyko- i chemiotechnologii oraz biotechnologii wyróżniasocjotechnologie obejmującekonstruowanie takich wy- tworów jak: planydziałania,rozwoju, zagospodarowania,użytkowania,fonnalne organizacje, nonny prawne, itp.
Relacjemiędzynaukami podstawowymi, stosowanymi i technologicznymi Bunge (1983, s. 215) przedstawianastępująco:
"Nauki podstawowe, nauki stosowane i technologiemająpewne wspólne, jak iróżne własności.Wszystkieopierają sięna tych samychzałożeniach, matematyce i po-
sługują się metodą naukową. Różniąjenatomiast cele:sąnimi w naukach podsta- wowych - zrozumienieświataw kategoriachprawidłowości;w naukach stosowanych ...:. wykorzystanie tego zrozumienia dla prowadzenia dalszychbadań,które mogą
być użytecznepraktycznie; w technologiizaś- kontrola i zmianyrzeczywistości poprzez projektowanie sztucznych systemówiplanowaniedziałańw oparciu o wie-
dzę naukową".
.1ł
l
Osobną kategorią metodologiczną działalnościnaukowej sąbadania wie- lodyscyplinarne i interdyscyplinarne. Opróczbadańprowadzonych w ramach
określonychnauk lub dyscyplin naukowych, prowadzonesąbadania, które obej- mująlub odnoszą się do różnychnauk. Dzieli sięje na: 1) badania multi- lub wielodyscyplinarne oraz 2) badania interdyscyplinarne. Badania multidyscypli- narnewystępująwtedy, gdy pewien wspólny problemrozwiązuje się w ramach
różnychdyscyplin,uzyskując odrębnewyniki. Badania interdyscyplinarne nato- miastzachodząwtedy, gdy pewien problem lub zadaniarozwiązuje sięna gruncie
różnychdyscyplin i uzyskujesięzintegrowany wynik.
Na gruncie tej charakterystyki sytuacja metodologiczna nauki o turystyce przedstawiasię następująco.Opis tej sytuacjiograniczędo podaniagłównychtez, które skrótowo przedstawię.Ichrozwinięciewymagapogłębionejanalizy i dal- szychbadańnad tym zagadnieniem.
1) Nauka o turystyce jestprotonauką,awięc niespełniawszystkich warunków co do charakteru wiedzy naukowej. Cechujejąpewien
udział (być możenawet znaczny) wiedzy potocznej o niskim pozio- mieogólności.Wiedza naukowa o turystyce zawieraprzewagę skład
nika opisowego nad teoretycznym, postępowaniaindukcyjnego i statystycznego nad dedukcyjno-weryfikacyjnympolegającymna sprawdzaniuhipoteż,diagnozowania nadwyjaśnianiem.
2) Jestnaukąe m p i r y c z ną, ale głównie o p i s o wą i uszczegó-
łowiającą(a nieteoretyczną),w której ramach przedmiotowych i problemowych przeprowadzasięopis indywidualnych obiektów i zjawisk oraz ich zamkniętychhistorycznie i przestrzennie klas.
Zakres zjawisk objętychbadaniami polaywasięzwykle z zakre- semrzeczywistości,która stanowi przedmiot badań. Głównymi
metodami badań sąobserwacje faktów, ich klasyfikacja, typologia i regionalizacj a oraz diagnoza.
3) Nauka o turystyce jestgłównie naukąs p ołe c z ną.Realizuje za- sady tzw. modelu empirycznego w umiarkowanej wersji. Model hu- manistyczny, odrzucającywarsztat metod empirycznych nie jest widoczny w badaniach turystyki. Do koncepcji humanistycznej na- wiązuje się niekiedy w badaniach socjologicznych i kulturowych turystyki, stosując pojęciemetafory,dokonującinterpretacji huma- nistycznej, ocen iwartościowań.Zawierateżjednakwiedzęprzy-
rodnicząz geografii fizycznej i ekologii.
4) Jestnauką złożoną.Jej złożoność występuje na dwóch pozio- mach: a) empirycznym - przyrodniczym ispołecznym,b) społecz
nym - ekonomicznym, socjologicznym, politologicznym, geograficznym, kulturowym, itp.Możliwe sądwie interpretacje tej
złożoności. Pierwsza jest·dyscyplinąw i e l o a s p e k t o wą; zja- wiska turystyki rozpatrujesięi bada wróżnychaspektach: ekono-
22 ZBYSZKO CHOJNICKI
micznym, socjologicznym, itd.Jednośćprzedmiotułączy sięz wie-
lością podejść, alewystępują własneproblemy. Druga - jestfuzją
lubwiedzą m u l t i d y s c y p l i n a r ną i stanowi zespół różnych
dyscyplin, na których gruncie bada sięzjawiska turystyki. W tym
ujęciunauka o turystyce bliska jest studiom multidyscyplinamym i traci charakter nauki jako dyscypliny naukowej.
5) Jestnaukąs t o s o w a ną.Jakkażdanauka stosowana, jest ugrun- towana w wiedzy podstawowej z nauk społecznychi przyrodni- czych rozpatrywanych w aspekcie praktycznym. Jest ukierunkowana nadziałalność związanązkształtowaniemturystyki wróżnychper- spektywach, a jej otoczeniem w tymwzględzie sąnauki praktyczne lub technologiczne: urbanistyka, nauka o transporcie, teoria przed-
siębiorstwa,itp. Zawierateżpewne elementy socjotechniczne do-
tycząceplanowania przestrzennego.
Charakterystyka metodologiczna nauki o turystyce, chociaż stanowi pod- stawowyczłon badańmetanaukowych, to wymaga jednakuzupełnieniaopisem naukoznawczym. Opis ten dotyczy aspektuspołecznegodanej nauki jako podsys- temu społeczno-poznawczegoi obejmuje właściwościi stosunki społeczneza-
chodzące w zbiorowościbadaczy, uwarunkowania ekonomiczne, organizacj e i instytucje akademickie, atakże oddziaływaniazcałymsystememspołecznym,
a zwłaszcza polityką państwa. Wymaga to jednak szerokichbadańoodrębnym
charakterze.
Nazakończenietrzeba dodać, żecharakterystyka metodologiczna nauki o turystyce wraz z opisem naukoznawczym ma istotny walor diagnostyczny imoże się przyczynićdo budowy efektywnych programówkształtowanianauki o tury- styce.
Literatura
Alejziak W.,
1999 TurystykawobliczuwyzwańXXI wieku, Albis, Kraków.
BungeM.,
1983 Treatise in basic philosophy, Vol. 6, Epistemology and methodology II:
Understanding the world, Dordrecht, ReideI.
Chojnicki Z.,
1991 tłum.pol. 1999,A methodological model ofa scientific discipline, w: Ku-
klińskiA. (red.),Transformation ofscience in Poland Science and Govern- ment, Series 1, KBN, Warszawa,tłum. Model metodologiczny dyscypliny naukowej, w: Podstawy metodologiczne iteoretyczne geografii, Bogucki Wyd. Naukowe,Poznań,ss. 83-96.
CHARAKTER I SYTUACJA NAUKI O TURYSTYCE - ROZWAŻANIAMETODOLOGICZNE 1995 Naukawujęciuglobalnymiregionalnym, w:Kukliński A. (red.),Nauka
- Technologia - Gospodarka, KBN, Warszawa, ss. 141-148.
200 l aDualizm metodologicznywgeografiispołeczno-ekonomicznej,w: Rogacki H. (red.),Koncepcje teoretyczneimetodybadańgeografiispołeczno-eko
nomicznej i gospodarki przestrzennej, Bogucki Wyd. Naukowe, Pozna6, ss. 17-25.
2001b Wiedza dla gospodarkiwperspektywie OECD, w: Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy, KBN, Warszawa, ss. 80-91.
MaciołekR.,
2002 Osobliwości metodologiczne badal? nadtUlystyką,Zeszyty Naukowe 2,
WyższaPomorskaSzkołaTurystyki i Hotelarstwa, Bydgoszcz, ss. 17-26.
Perzanowski 1.,
1989 Logika afilozofia, w: Perzanowski 1. (red.),Jakfilozofować?,PWN, War- szawa, ss. 229-261.
PrzecławskiK.,
·2001 Człowieka twystyka. Zarys socjologii tUlystyki, Albis, Kraków.
The character and situation oftourism science - methodological remarks
Summary
The artiele is an introduction to methodo10gical problems oftourism science.Itconsists of three parts. The first part offers a pre1iminary discussion of the notions of science and scientific discipline. The second part presents a conception and basic methodological characteristics oftourism science covering the issues ofits subject matter, prob1ems, research methods, scientific knowledge, and links with other discip1ines. The third part contains a functiona1-pragmatic division of sciences, which is used as a background for an out1ine of the methodo1ogical situation oftourism science in the system of sciences. The discip1ine in question is a proto-science characterised by a high proportion of common know1edge of a low level of generality.Itis an empirical science, but mainly a descriptive one.Itis a social science; it follows the empirical model in its moderate version. Itis a complex science operating on two levels of complexity: natural and social, with the socia1level, in tum, displaying economic, sociological, political, geographical, and cultural aspects.Itis possible to approach its complexity in two ways: in substantive terrns as a multi-aspect science, and in methodological terrns as a multidisciplinary science.Itis also an applied science oriented towards solving practical problems in the fields of entrepreneurship as well as economic and physical planning.
Keywords: tourism, scientific discipline, methodology, system of science.
23
