Stan i potrzeby badań nad dziejami oświaty i szkolnictwa na Pomorzu Gdańskim

R o z p r a w y z dziejów oświaty* t. XVIII/75

KAZIMIERZ KUBIK

STAN Л POTRZEBY BADAŃ NAD DZIEJAMI OŚWIATY

I SZKOLNICTWA NA POMORZU GDAŃSKIM

Gdańsk, usytuowany na pograniczu trzech całkowicie różnych stref

gospodarcżo-geograficznych, a mianowicie: zalesionej wyżyny kaszubskiej

z urwistą krawędzią, przeciętą licznymi dolinami i wąwozami,

nawod-nionej i zabagnawod-nionej delty Wisły z pozostałościami dawnych zalewów,

morza i przyległego pasa nadbrzeżnego1, już od najwcześniejszych lat był

miejscem handlowym, odwiedzanym przez podróżnych, przybyłych

tu-t a j z dalekich stu-tron. W Gdańsku rozwijała się również bujnie oświatu-ta

i szkolnictwo; tu również już w XIV w. wykształciła się myśl

uniwersy-tecka, będąca wyrazem potrzeb politycznych, ekonomiczno-społecznych,

jak i kulturalnych, i to nie tylko Gdańska, lecz również całego Pomorza

Gdańskiego. Koncepcja szkoły wyższej oraz pewne formy jej realizacji

przyczyniały się do doskonalenia szkolnictwa zarówno pod względem jego

treści, jak i metod wychowania i nauczania.

Dziejami szkolnictwa Pomorza Gdańskiego do roku 1918 zajmowała

się głównie historiografia niemiecka2. Wśród najdawniejszych badaczy

tego problemu poczesne miejsce zajął G. Zamehl (Zamelius), autor nie

wydanego Commentarius Philologico-Historicus de (Rei literariae)

illu-strium (que) Scholarûm in Borussia initiis incrementis et

vicissitudini-bus..., z roku 1662, znajdującego się w Bibliotece Krasińskich w

Warswie pod n r 3354. Materiał ten stanowi zbiór cennych wiadomości z

za-kresu historii szkolnictwa i oświaty w Prusach Królewskich. Autor

wspomnianego komentarza popełnił jednak szereg błędów, zwłaszcza

je-żeli chodzi o daty, jak i osoby odgrywające ważniejszą funkcję w

szkol-nictwie tego rejonu. Wnikliwiej zajął się tymi zagadnieniami E.

Praeto-rius, wydając w roku 1713 ciekawą pracę pt. Athenae Gedanenses, która

podaje podstawowe wiadomości o profesorach i nauczycielach

najważ-niejszych szkół Prus Królewskich łącznie z wykazem ich prac

nauko-wych i publicystycznych. Trzecią pozycją, bez której jeszcze dzisiaj nie

1K . J a ż d ż e w s k i , Ogólne wyniki badań archeologicznych w Gdańsku w latach 1948—1952, [w:] Studia wczesnośredniowieczne, Warszawa—Wrocław 1952,

s. 137.

2 A. K a r b o w i a k , Dzieje wychowania i szkół w Polsce w wiekach średnich,

188

można rozwijać historycznych badań naukowych związanych z tym

te-renem, jest G. Lengnicha dziewięciotomowa Geschichte der preussischen

Länder königlich-Polnischen Antheils, wydana w Gdańsku w latach

1722—1748.

Prócz wspomnianych wyżej pozycji bibliograficznych wiek XVIII na

terenie P r u s Królewskich posiadał sumiennych zbieraczy materiałów i

do-kumentów, jak na przykład w Toruniu — Schonwalda, Centnera,

Dittma-na czy Samrrieta; w Elblągu — Voita i Seylera; w Gdańsku —

Schelwi-ga. Liczne materiały z dziedziny historii oświaty i szkolnictwa zawierają

również monografie historyczne poszczególnych miast, jak: Wernickego

Geschichte Thorns, Curickego Der Stadt Danzig historische

Beschreib-ung, Simsona trzytomowe Geschichte der Stadt Danzig (1913—1918),

W. Fuchsa Stadt Elbing (1818—1832), Froelicha dwutomowe Geschichte

d. Graudenzer Kreises (1868—1872) i inne.

Z tego okresu odnotować należy również wartościowe pozycje w

ję-zyku polskim, omawiające różne typy szkolnictwa pomorskiego czy

pol-skich pedagogów na tle sytuacji polityczno-społecznej kraju.

Przykłado-wo wspomnieć należy chociażby monumentalną pracę A. Karbowiaka

Dzieje wychowania i szkół w Polsce w wiekach średnich, w której autor

zajął się także szkolnictwem pomorskim. Podobnie praca A. Danysza

Jan Arnos Komeński ukazała nam postać pedagoga czeskiego na tle

śro-dowiska polskiego, w którym żył, wypracowywał nowoczesne programy

szkolne i dla nich tworzył nowe zasady nauczania i wychowania wraz

z licznymi publikacjami, pełniącymi rolę podręczników szkolnych

.

Zainteresowanie nauki polskiej tą dziedziną wiedzy na Pomorzu

Gdańskim zwiększyło się w okresie II Rzeczypospolitej, w czasie kiedy

tereny te wchodziły w skład trzech odrębnych organizmów państwowych:

Polski, Niemiec oraz Wolnego Miasta Gdańska.

Historycy niemieccy, usiłujący wykazać rolę przodującą czynnika

nie-mieckiego w rozwoju kultury na Pomorzu, nie zawsze potrafili stanąć

na piedestale badań obiektywnych, wolnych od błędów historycznych.

Występuje to przykładowo w pracach W. Fabera zarówno w Zur

Ge-schichte des Danziger Winkelschulwesens

, jak i w Die polnische Sprache

im Danziger Schul- und Kirchenwesen

. Faber omawiając rozwój szkól

prywatnych w Gdańsku oraz rolę, jaką odegrał lektorat języka polskiego

Odbitka z „Rocznika Tow. Przyj. Pozn.", t. 25, Poznań 1968.

4 W. F a b e r , Zur Geschichte des Danziger Winkelschulwesens, „Mitteilungen

des Westpreussischen Geschichtsvereins", Danzig 1932, nr 2, s. 19—23.

5 W. F a b e r , Die polnische Sprache im Danziger Schul- und Kirchenwesen von der Reformation bis zum Weltkrieg, „Zeitschrift des Westpreussischen

S T A N B A D A Ń N A D D Z I E J A M I O Ś W I A T Y N A P O M O R Z U G D A Ń S K I M

przy gdańskim Gimnazjum Akademickim, pominął kilka osób

prowadzą-cych polskie szkoły prywatne, jak również podał zbyt pobieżny, pełen

luk, spis lektorów tego języka prowadzących szkoły prywatne. W obu

wspomnianych pracach widoczny jest brak powiązania kultury Gdańska

z Polską, brak związku filiacji z innymi szkołami pruskimi, niemieckimi

czy polskimi oraz tendencje do zamazania przejawów tej łączności,

wi-docznych w niektórych publikacjach niemieckich poprzednich lat, jak

u P. Simsona w pracy Geschichte der Stadt Danzig

,

czy u T. Hirscha —

Geschichte des Akademischen Gymnasiums in Danzig

itp.

Pierwszą próbę ukazania stanu badań i potrzeb w zakresie

historio-grafii szkolnej, związanej z terenem Pomorza polskiego, dał S. Tync w

1927 r. na łamach trzeciego numeru „Minerwy Polskiej". Obecne ujęcie

tego zagadnienia, do czasów rozbioru, wiąże się terenowo z Prusami

Kró-lewskimi, w okresie zaborów, tzw. Prusami Wschodnimi, a następnie

z Pomorzem Gdańskim, ostatni natomiast etap badań już w okresie

25-lecia Polski Ludowej obejmuje ziemie obecnego województwa

gdań-skiego.

I

Historiografia niemiecka zajmowała się gorliwie dziejami szkolnictwa

miejskiego w okresie poreformacyjnym, sięgając przy tym głębiej w

okres Średniowiecza. Szczególną uwagę zwróciła ona na ośrodek gdański,

którego prace E. Waschińskiego

, M. Freytaga

, J. Rinka

, E. Schnaase

,

P. Behringa

, J. Biddera

, P. Simsona

, E. Praetoriusa

, F. Schwarza

,

7 T. H i r s c h , Geschichte des Akademischen Gymnasiums in Danzig, Danzig

1937.

8E . W a s c h i ń s k i , Das kirchliche Bildungswesen in Ermeland, Westpreussen

und Posen, Breslau 1928; t e n ż e , Geschichte des evangelische Danziger Land-schulwesens. Vom Zeitalter der Reformation bis zum Beginn der preussischen Herr-schaft 1793, Breslau 1928.

9M . F r e y t a g , Die Beziehungen Danzigs zu Wittenberg in der Zeit der

Re-formation, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins", Danzig 1890, H. 38; tenże, Die Beziehungen der Universität Leipzig zu Preussen von ihrer Begrün-dung bis zum Reformation, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins" H. 44; t e n ż e , Wie Danzig evangelisch wurde, Danzig 1902.

10 J. R i n k , Die Mädchenerziehung in Westpreussen vor 1772, Danzig 1928. 11 E. S c h n a a s e , Andreas Aurifaber und seine Schola Dantiscana,

„Altpreus-sische Monatsschrift", Danzig 1874, Bd. I; t e n ż e , Johan Placotcrmus und sein Einfluss auf die Schule in Danzig, Danzig 1941.

12 P. Behring, Reorganisationsplan des Danziger Rats für die Lateinschulen der Stadt, 1574, „Weichselland Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsve-reins", Danzig 1932, Bd. I.

Schulwe-190 KAZIMIERZ K U B I K

W. Fabera17 i innych, ujęte w większości jednostronnie, wiążą dzieje

szkolnictwa tych terenów z ruchem reformacyjnym.

W zainteresowaniach szkolnictwem gdańskim na pierwszy plan w y -sunęły się bogate tradycje czołowego ośrodka oświatowego i naukowego, jakim w X V I I i X V I I I w. było Gimnazjum Akademickie. Wspomnieć tu należy starsze opracowanie dziejów tego gimnazjum w ujęciu T. Hir-scha18 z 1837 r. oraz nowsze, naszpikowane już szowinizmem narodowym

opracowanie B. Schulza19, będące dysertacją doktorską na Politechnice

Gdańskiej, złożoną w okresie okupacji hitlerowskiej. Wspomniana praca Schulza, zawierająca wprawdzie dużo materiału faktograficznego, lecz dopasowanego do współczesnego życia politycznego, była wyrazem ten-dencji antypolskich rozwijanych w pracach o charakterze humanistycz-nym w gdańskiej uczelni technicznej.

Obok ośrodka gdańskiego doczekały się opracowań również mniejsze szkolne ośrodki Pomorza Gdańskiego, łącznie ze szkołami wiejskimi. Z ogólnych ujęć zasługuje na uwagę praca B. Pompeckiego20, dająca

Wy-kaz szkół różnego typu z drugiej połowy X I X w. na Pomorzu; podobny charakter, lecz opisowy posiadają szkice E. Waschińskiego21, H. Schucha22,

związane z X I X w. B. Schulza23, J. Muhla24 i P. Schwartza25. Pewne

ma-teriały opisujące życie oświatowe omawianych terenów zawierają

mono-sens in polnischer Zeit, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins", Dan-zig 1909, H. 49.

14 P. S i m s o n , Französische Schulen in Danzig, „Mitteilung des Westpreussi-schen Geschichtsvereins", Danzig 1903.

15 E. P r a e t o r i u s , Danziger Lehrer Gedächtnis, Danzig—Leipzig 1733. 16 F. S c h w a r z , Paul Pater, Gründer der ersten technischen Schule in Danziff

1707, „Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins", Danzig 1928, H. 28.

17 W. F a b e r , Die Verschmelzung der Pfarrschule bei St. Marien mit dem

akademischen Gymnasium 1817, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichts-vereins", 1937.

18 T. H i r s c h , Geschichte des Akademischen Gymnasiums in Danzig, Danzig. 1837.

19 В. Schulz, Das Danziger Akademische Gymnasium im Zeitalter der Auf-klärung, Danzig 1941.

20 В. P o m p e c k i, Schul-Schematismus der Provinz Westpreussen, Danzig 1887. 21 E. W a s с h i n s к i, Chronik der Pfarrerschulen Pommerellens bis 1772 mit

Nachrichten über das evangelische Bildungswesen der Landschaft, Bydgoszcz 1935.

22 H. S с h u с h, Eine westpreussische Dorfschule im Anfang unseres

Jahrhun-derts, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins", Danzig 1885.

23 В. Schulz, Die Schulordnung für die Provinzen Ost- und Westpreussen, Danzig 1885.

24 J. M u h l , Geschichte der Dörfer auf der Danziger Höhe, Danzig 1938.

25 P. Schwartz, Die Schulen der Provinz Westpreussen unter dem Ober-schulkollegium 1781—1860, 1928 (b.m.).

S T A N B A D A U N A D D Z I E J A M I O Ś W I A T Y N A P O M O R Z U G D A Ń S K I M

₁₉₁

grafie mniejszych miast, jak H. Prutza2® dotyczące Nowego Miasta,

F. Schultza

związane z Puckiem, R. Stoewera

, autora historii

Koście-rzyny, czy sąsiedniego Lęborka w układzie J. Brauna29. W polu

widze-nia historyków niemieckich znalazła się również Akademia Chełmińska,

której historii poświęcił swe rzeczowe uwagi W. Heine w 41 tomie

„Zeit-schrift des Westpreussichen Geschichtsvereins". Tu również należałoby

wspomnieć o szkicach historycznych poszczególnych gimnazjów

,pomor-skich XIX w. ogłaszanych w dorocznych programach gimnazjalnych, jak:

w Brodnicy — Gründungsgeschichte des Königlichen • Gymnasiums zu

Strasburg in W/Pr. (1874), w Gdańsku — T. Hirscha Geschichte des

Dan-ziger Gymnasiums seit 1814 (1858), w Chełmnie — pióra J. Loefflera

Zur Geschichte des Culmer Gymnasiums wahrend der zweiten 25 Jahre

seines Bestehens (1887) oraz Köhlera Geschichte d. Stadtschule in Kulm

(1853), drugie gimnazjum w Gdańsku znane z fundacji Conradiego w

układzie O. E. F. Neumanna pt. Darstellung der von Conradischen

Stif-tung... (1852). Wykaz tego rodzaju opracowań należałoby uzupełnić

jesz-cze rysem historycznym gimnazjów: w Nowym Mieście Lubawskim w

układzie F. Preussa Geschichte des königlichen Progymnasiums zu

Neu-mark Westpr. von seiner Entstehung bis auj die Gegenwart (1893), w

Wejherowie pióra A. Rohr Geschichte des kgl. Gymnasiums zu Neustadt

(1907) oraz J. Seemanną, pod tym samym tytułem, lecz wcześniej

wyda-ne, bo w 1882 г., i w Chojnicach w układzie R. Thomaszewskiego

Ge-schichte des kgl. Gymnasiums zu Conitz seit seiner Begründung im Jahre

1815 (1886).

Tu również należy wspomnieć: dzieje gimnazjum toruńskiego w

ukła-dzie Brohma — Geschichte des thornischen Gymnasiums (1818, 1820,

1821) oraz Lehnerdta — Geschichte des Gymnasiums zu Thorn (1868),

historię gimnazjum elbląskiego w ujęciu L. Neubaura — Aus der

Ge-schichte d. Elbinger Gymnasiums (1897), historię szkoły malborskiej

pió-ra Breitepió-ra — Beiträge zur Geschichte der alten lat. Schule in

Marien-burg (1864) oraz gimnazjum braniewskiego w układzie Gerlacha —

Ge-< schichte d. Gymnasiums zu Braunsberg (1830, 1832, 1837) i Brauna —

Geschichte d. Königlichen Gymnasiums zu Braunsberg (1865).

Wymie-nione tu ważniejsze szkoły średnie, lecz i szkoły młodsze starały się

po-dawać krótkie zarysy dziejów, zazwyczaj w sposób suchy i zbyt

staty-styczny. Te ostatnie, związane zazwyczaj z jubileuszami, były wyrazem

tendencji politycznych bez uwzględnienia tła kulturalnego.

26 H. P r u t z, Geschichte des Kreises Neustadt, Danzig 1872.

27 F. S c h u l z , Geschcihte des Kreises Neustadt und Putzig, Danzig (b.d.). 28 R. S t o e w e r , Geschichte der Stadt Berent, Kościerzyna 1916.

29 J. B r a u n , Städtisches Gymnasium mit Realschule zu Lauenburg in Pom. 50. Jahresbericht über das Schuljahr 1926/27, Lauenburg in Pom. 1927.

192

Sporo rozpraw oświatowych znalazło się w czasopismach

historycz-nych XIX w. wychodzących na terenie Prus Zachodnich i Wschodnich,

jak „Preussisches Archiv", „Zeitschrift des Westpreussischen

Geschichts-vereins" i innych.

Z tego okresu należy odnotować również kilka szkiców historycznych,

powstałych na Pomorzu Gdańskim w XIX w. niektórych seminariów

na-uczycielskich, a więc w Grudziądzu — w układzie K. Salingera

, w

Lu-bawie — M. Wilcka

.

Wreszcie na uwagę zasługuje opracowanie dziejów gimnazjum

cheł-mińskiego w języku niemieckim w układzie nauczyciela języka

polskie-go oraz dyrektora tejże szkoły W. Łożyńskiepolskie-go pt. Geschichte des

Gym-nasiums zu Culm während der ersten 25 Jahre seines Bestehens,

zawarte

w sprawozdaniu tegoż gimnazjum z 1862 r. W jednym ze sprawozdań

gimnazjum chełmińskiego w 1857 r. i w układzie wspomnianego już

W. Łożyńskiego znalazło się również opracownie na temat Akademii

Chełmińskiej pt. Die Culmer Academie.

Wiele z tych opracowań wymaga nowego spojrzenia, zwłaszcza pod

kątem widzenia społeczno-politycznym oraz kulturowym, ich powiązania

z oświatą i kulturą państwa polskiego, które to problemy w historiografii

niemieckiej w przeważającej większości były pomijane lub

niejednokrot-nie błędniejednokrot-nie przedstawiane.

II

Zadania te znalazły się w polu widzenia polskich badaczy okresu

międzywojennego, czasów b. Wolnego Miasta Gdańska. W „Studiach

Gdańskich", wydawanych przez Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki

w Gdańsku, ukazała się wspomniana już praca W. Pniewskiego

na

temat języka polskiego w szkolnictwie dawnego Gdańska. Jest ona jak

gdyby odpowiedzią na pracę W. Fabera

, wykazującą rolę języka

pol-skiego w Gimnazjum Akademickim i w innych szkołach gdańskich,

po-wiązania kulturalne Gdańska z Polską, spis lektorów języka polskiego,

podręczników wydanych przez tychże lektorów, a dotyczących nauki

ję-zyka polskiego, itp. Podobną rolę dotyczącą literatury na Pomorzu

speł-niało opracowanie T. Grabowskiego

w stosunku do monografii H.

Kin-30

K. Salinger,

Grau-denz 1897.

31 Das königliche evangelische Schullehrer-Seminar zu Löbau W . Pr. im ersten Vierteljahrhundert seines Bestehens,

Löbau W. Pr., 1899.

32

W. Pnie ws ki,

Gdańsk 1938.

33

W. Faber,

34

T. Grabowski,

„Rocznik Historyczny",

S T A N B A D A Ń N A D D Z I E J A M I O Ś W I A T Y N A P O M O R Z U G D A Ń S K I M

₁₉₃

dermanna

z zakresu gdańskiej poezji barokowej. Ten ostatni,

pomija-jąc zupełnie polskich pisarzy gdańskich, wysuwał tezę jednostronną

0 niemieckości całego życia kulturalnego Gdańska, pisząc: „Das geistige

Vaterland dieser Danziger Barockdichter heisst niemals anders als

Deut-schland". Problemowi literatury polskiej na Pomorzu Gdańskim

poświę-cił szereg drobniejszych artykułów również wspomniany już W.

Pniew-ski. Wymienić chociażby takie pozycje, jak: Morze w naszej literaturze

od Klonowicza do Mickiewicza

, Najnowsza literatura polska o Pomorzu

1 morzu polskim

, Stosunek Stefana Żeromskiego do morza i ziem

nad-morskich

, Morze polskie i Pomorze w pieśni

, Pomorze w polskiej

li-teraturze krajoznawczej i turystycznej

i inne.

Problemy rozwoju oświaty, kultury oraz dyscyplin naukowych

zwią-zanych z Pomorzem Gdańskim w okresie Oświecenia znalazły się w polu

widzenia Ł. Kurdybachy

. Wspomniany autor wskazał, że Gdańsk w

du-żym stopniu przyczyniał się »do rozwoju nauki w duchu tego okresu, że

rozwój ten wiązał się z głębią Polski, doprowadzając do koncepcji

prze-kształcenia gdańskiego Societas Physice Experimentalis na Naukowe

To-warzystwo -Ogólnopolskie. Wspomniana problematyka uwzględniona

zo-stała częściowo w literaturze niemieckiej przez E. Schumanna

w jego

monograficznym ujęciu gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego. Praca

Ł. Kurdybachy, polskiego badacza stosunków kulturalnych i naukowych

Gdańska z okresu międzywojennego, uzupełniła wspomnianą

monogra-fię Schumanna wskazaniem licznych kontaktów naukowych Polaków

z głębi Polski, rozszerzając problematykę oświeceniową powiązaniem

stosunków gdańsko-polskich.

W okresie międzywojennym swego monografistę znalazło również

Gimnazjum Akademickie w Toruniu w osobie S. Tyńca. Wprawdzie w

tym czasie ukazał się tylko pierwszy tom historii tego gimńazjum

po-wstałego w 1568 r.

, tym niemniej zagadnienie to zostało poszerzone

o inne prace tego autora, jak: Najdawniejsze ustawy gimnazjum

41 Ł. K f l r d y b a c h a , Stosunki kulturalne polsko-gdańskie w XVIII imeku, Gdańsk 1937.

42 E. S c h u m a n n , Geschichte der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig

1743—1793, Danzig 1893.

43 S. Т у п с, Dzieje gimnazjum toruńskiego (1568—1793), „Roczniki Towarzy-stwa Naukowego w Toruniu", f. 34, 1927, s. 55—284.

194

sfciego

zawierające zbiór ustaw w oryginalnym języku łacińskim wraz

z komentarzami, jak również szkic historyczny na temat jadłospisu b u r

-sy tego gimnazjum

.

Do okresu Odrodzenia sięgnął również F. Konieczny, który

omawia-jąc szkołę Hozjusza w Prusiech przedstawił dzieje Kolegium

Szlacheckie-go założoneSzlacheckie-go przez bp. Stanisława Hozjusza w Lubawie w 1550 г., a

na-stępnie w rok później przeniesionego do Elbląga

.

Z okresu międzywojennego mamy również do odnotowania kilka

szki-ców monograficznych związanych z gimnazjum jak i z seminariami

na-uczycielskimi czynnymi na terenie Pomorza, stanowiącego część

składo-wą państwa polskiego, przy czym historia ich sięga do XIX wieku.

Wspo-mnieć chociażby: Księgę pamiątkową stulecia Gimnazjum Męskiego w

Chełmnie (1837—1937), wydaną w 1937 г., B. Hoffmanna — Z historii

Gimnazjum Państwowego w Chojnicach, wydaną w 1935 г., A.

Mańkow-skiego — Progimnazjum w Kurzętniku, jego nauczyciele i uczniowie

(1858—1868), publikowaną w 1931 г., oraz Zarys dziejów i działalności

Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Kościerzynie,

drukowaną w Poznaniu w 1935 г., w układzie F. Żurka i L. Heyki.

III

O wiele szerszy zasięg tematyczny posiadają badania w zakresie

hi-storii oświaty i wychowania na Pomorzu Gdańskim, rozwinięte przez

historiografię polską^ po drugiej wojnie światowej, w okresie 25-lecia

Polski Ludowej. Prezentacja stanu badań nad rozwojem historii

oświa-ty i szkolnictwa, jak również związanej w dużym stopniu z nim historii

nauki dokonana może być w j e j związku z życiem, kulturą, sytuacją

społeczną i polityczną, warunkami ekonomicznymi, twórczością

literac-ką itp.

Bogata bibliografia prac monograficznych, studiów i przyczynków,

obejmująca samoistne wydawnictwa, jak również artykuły i rozprawy

ogłaszane w czasopismach lub pracach zbiorowych w ujęciu J. Szewsa

,

44 „Fontes", Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. 21, 1925.

45 S. T y n c, Jadłospis bursy gimnazjum toruńskiego (Oeconomiae scholasticae) z początku XVII wieku, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu", t. 6, 1925,

nr 10, s. 131—135.

46 F. K o n i e c z n y , Szkoła Hozyusza w Prusiech, „Przegląd Powszechny",

R. VIII, 1891, s. 1—13, 208—227.

47 J. S z e w s , Bibliografia historii oświaty i wychowania na Pomorzu Gdań-skim. Publikacje z lat 1945—1963, „Przegląd Historyczno-Oświatowy", R. VII, 1964,

nr 2(24); Publikacje z lat 1964—1967 oraz uzupełnienia za lata 1945—1963, „Przegląd Historyczno-Oświatowy", R. XI, 1968, nr 2(40); Bibliografia szkolnictwa i oświaty

polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku, Materiały i opracowania 1920—1967,

S T A N B A D A Ń N A D D Z I E J A M I O Ś W I A T Y N A P O M O R Z U G D A Ń S K I M ₁₉₅ zawiera wykaz piśmiennictwa Pomorza Gdańskiego w granicach dzisiej-szego województwa gdańskiego. Wsppmniana bibliografia jest wyrazem kilkunastoletniej pracy historyków oświaty, a szczególnie realizacji pro-gramu badań, wytyczonego przez Konferencję Pomorską PAN, odbytą w Gdańsku w 500-1etnią rocznicę powrotu Pomorza *do Polski w 1954 r. Syntetyczny obraz rozwoju oświaty w Gdańsku w pierwszym okresie od XIV—XVIII w. znalazł swój wyraz w szkicu K. Kubika na temat kon-cepcji dydaktyczno-wychowawczych w szkolnictwie gdańskim, zamiesz-czonym na łamach, „Gdańskich Zeszytów Humanistycznych'48.

Fragmen-tarycznym ujęciom powyższego zagadnienia poświęcone zostały liczne artykuły, z których większość dotyczy bogatych tradycji głównej uczelni gdańskiej — Gimnazjum Akademickiego, którego 400-letnią rocznicę istnienia uczczono specjalną publikacją49. Tej rocznicy poświęcona

zo-stała również mała publikacja w języku niemieckim, jednostronna i ten-dencyjna, wydana w 1958 r. w Düsseldorfie, która prawie w całości ro-zwija problem tzw. niemieckiej kultury w tejże uczelni50.

Najbogatszy materiał dotyczący powyższego zagadnienia wiąże się z okresem Odrodzenia na Pomorzu. Na wyróżnienie zasługują tu badania B. Nadolskiego nad dziejami szkolnictwa gdańskiego i oświaty Prus Kró-lewskich, nad kulturą umysłową tego regionu oraz wyjazdami młodzieży gdańskiej na studia zagraniczne w XVII w.51 Do roli humanizmu w

wy-kształcaniu się nowych programów w szkolnictwie gdańskim nawiązał W. Tupalski52, omawiając w szczegółowym ujęciu projekt Andrzeja

Auri-fabera z 1539 r. mający zreformować gdańską Szkołę Mariacką. Wiek XVI oraz połowa XVII w. obfitowały w Gdańsku w liczne i śmiałe kon-cepcje mające na celu zmiany treści nauczania i wychowania oraz orga-nizacji szkolnictwa łacińskiego. Do grona tych reformatorów prócz wspo-mnianego A. Aurifabera zaliczyć należy Jana Placotomusa z 1562 г.,

48 К. Kubik, Koncepcje dydaktyczno-wychowawcze w szkolnictwie gdańskim

. za czasów I Rzeczypospolitej, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", R. IV, 1969, s. 65 —135.

49 Gdańskie Gimnazjum Akademickie, Księga pamiątkowa dla uczczenia

czte-rechsetnej rocznicy założenia gimnazjum gdańskiego 1558—1958, Gdynia 1959.

50 (Vierhundert) 400 Jahre Städtisches Gymnasium Danzig. Gedenkschrift im

Juni 1958 hrsg. von seiner Patenschule dem Städtischen Humboldt-Gymnasium, Düsseldorf 1958.

-51 B. N a d о 1 s к i, Humanizm w Prusach Królewskich, „Pomorze Gdańskie",

1965, nr 2; t e n ż e , Problemy kultury umysłowej odrodzenia mieszczaństwa Prus Królewskich, „Zapiski Historyczne", t. 31, 1966, z. 3; t e n ż e , Wyjazdy młodzieży gdańskiej na studia zagraniczne w XVII w., „Rocznik Gdański", t. 24, 1965; t e n ż e , Walka o szkołę humanistyczną w Prusach Królewskich w dobie Odrodzenia, „Za-piski Historyczne", t. 26, 1961, z. 3.

52 W. T u p a l s k i , Pierwszy program gdańskiej szkoły średniej, „Rozprawy

196

Walentego Schrecka z 1592 г., Jana Moliera z 1598 r. i innych. Projekty

tych reform w okresie Odrodzenia w Gdańsku omówione zostały w

pu-blikacjach K. Kubika, obejmujących zarówno szkolnictwo łacińskie,

pa-rafialne, jak i Gimnazjum Akademickie

. Obraz kulturalno-oświatowy

oraz naukowy gdańskiego gimnazjum wzbogacony został szczegółowszym

omówieniem poszczególnych dyscyplin naukowych, wykładanych w

tej-że szkole. W szkicu J. Dąmbskiej

pokazany został stan nauczania logiki

w XVII w., nauczaniem filozofii zajął się B. Nadolski

, a działalność

ka-tedry medycyny przy omawianej szkole, proces i zakres jej dydaktyki

ukazał S. Sokół

. Tenże badacz historii gdańskiej medycyny nie

pomi-nął również sprawy nauczania chirurgii poprzez cech, kreśląc dzieje

tegoż cechu chirurgów w okresie jego istnienia, tj. w latach 1454—1820

/

Metodą i zakresem nauczania innych dyscyplin naukowych zajął się

także K. Kubik. Zainteresowania jego dotyczyły zwłaszcza nauk

mate-matycznych w szkicu na temat roli gimnazjum gdańskiego w rozwoju

nauk ścisłych w XVII i XVIII w. i w monograficznym ujęciu postaci

Pawła Patera, pioniera kształcenia technicznego zarówno w Gdańsku,

jak i w Polsce

. To zagadnienie dydaktyczne w zakresie nauczania

przed-miotów matematycznych w XVIII w. w omawianym' gimnazjum

poka-zane zostało również w monograficznym ujęciu przedstawiciela

gdańskie-go Oświecenia, prof. Henryka Kühna

.

Nauczanie historii w gdańskim Gimnazjum Akademickim znalazło się

w polu zainteresowań badawczych L. Mokrzeckiego. W dwóch

artyku-łach zamieszczonych w „Gdańskich Zeszytach Humanistycznych" ukazał

wykształcanie się dyscypliny historycznej w Gdańskim Ateneum (1967),

jak również jej nauczanie już w XVI w., biorąc pod uwagę zarówno

treść, jak i metodę

.

53 K. Kubik, Postępowe tradycje oświatowe Gdańska z czasów I

Rzeczypo-spolitej, „Przegląd Historyczno-Oświatowy", 1962; t e n ż e , Z postępowych tradycji gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", R. II,

1959, nr 1—2.

м I. D ą m b s к a, Logika w Gimnazjum Akademickim gdańskim w pierwszej połowie XVII w., „Rocznik Gdański", t. 15/16, 1956/57.

55 H. Nadolski, Nauczanie filozofii w gdańskim Gimnazjum Akademickim

za profesury B. Keckermanna, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", R. V, 1962, nr 8

— 1 0 .

56 S. S o k ó ł Medycyna w Gdańsku w dobie Odrodzenia, Wrocław 1960. 87 S. S o k ó ł , Historia gdańskiego cechu chirurgów 1454—1820,

Wrocław—War-szawa 1957.

58 Gdańskie Gimnazjum Akademickie, Gdynia 1959.

59 K. K u b i k , H. Kühn, przedstawiciel Oświecenia w Gdańsku, „Rocznik Gdań- „

ski", t. 28, 1969.

60 L. M о к r z e с к i, Problem nauczania historii w gimnazjum gdańskim w XVI wieku, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", 1967, nr 2; t e n ż e , Kształtowanie

S T A N B A D A Ń N A D D Z I E J A M I O Ś W I A T Y N A P O M O R Z U G D A Ń S K I M

₁₉₇

Nie zbadane są dotychczas nieprzeliczone dysertacje uczniów klas tzw.

akademickich classes supremae, zwłaszcza discipulorum valedicetium,

układane zazwyczaj przez profesorów i wydane drukiem. Ile w nich

wy-czytać można historii Polski, ile ciepłych słów kierowanych pod adresem

polskiego majestatu królewskiego, świadczących o obywatelskim

stano-wisku ich autorów.

W innej publikacji, poświęconej współpracy Gimnazjum

Akademic-kiego z Towarzystwem Przyrodniczym w Gdańsku, uwzględniony został

problem nauczania niektórych przedmiotów związanych z naukami

przy-rodniczymi

. Zakres działalności oświatowo-kulturalnej gdańskiego

Gim-nazjum Akademickiego poszerzony został znacznie przez powiązanie go

z rozwojem nauki. Większość profesorów tego gimnazjum to znani- i

ce-nieni przedstawiciele nauki nie tylko w Gdańsku czy w Polsce, lecz

i poza jej granicami. Stąd też działalność naukowa tych ludzi budzi

zro-zumiałe zaintersowanie polskich badaczy z zakresu historii nauki,

od-krywając coraz to inne dyscypliny będące w polu widzenia tych

gdań-skich naukowców. Z dziedziny filozofii opracowana została przez B.

Na-dolskiego działalność uczonego gdańskiego Bartłomieja Keckermanna

Autor opierając się na bogatych archiwaliach ukazał nàm jednego z

ci-chych pracowników naukowych XVII w., torującego pierwsze ścieżki dla

nowożytnej nauki polskiej, zajmującego w historii kultury i nauki

po-czytne miejsce. Żywe zajmowanie się problemami politycznymi Polski

i podkreślenie potrzeby wychowania obywatelskiego z uwzględnieniem

oświaty wsi świadczyło dobitnie o jego stosunku do ojczyzny. We

wspo-mnianej biografii o B. Keckermannie, jak również w innych

drobniej-szych opracowaniach — m. in. w rozprawie o rektorze H. Molierze

(1560—1567), literackiej dyskusji na temat wartości poezji i poetów,

pro-wadzonej pomiędzy J. Placotomem, I. Meniusem i H. Molierem, w

szki-cu o ewolucji renesansowych ideałów wychowawczych i poglądów na

przydatność humaniorów w świetle poetyki A. Franckenbergera, w

uka-zanej postaci H. Nicolai oraz powiąuka-zanej z nią walki toczącej się w

śro-dowisku gdańskim w połowie XVII w. na polu oświaty — B. Nadolski

ukazał proces formowania się humanistycznej ideologii oświatowej w

szkolnictwie pomorskim w XVI i XVII w.

się dyscypliny historycznej w gdańskim Gimnazjum Akademickim, „Gdańskie Z e -szyty Humanistyczne", 1969, nr 3.

61 Gdańskie Gimnazjum Akademickie, Gdynia 1959.

62 B. Nadolski, Zycie i działalność uczonego gdańskiego Bartłomieja Kecker-manna. Studium z dziejów Odrodzenia w Polsce, Toruń 1961.

63 B. N a d o l s k i , Henryk Möller — humanista gdański z połowy XVI w.,

„Eos", R. X L I X , 1957/8, z. 2; t e n ż e , Poetyka renesansowa Andrzeja Franckenber-gera (1568).

198 KAZIMIERZ KUBIK

Inną z postaci oświatowych X V I I w. pracujących w gdańskim Gim-nazjum Akademickim i równocześnie reprezentujących nowe i postępo-we myśli naukopostępo-we jest Joachim Pastorius. Monografia tego lekarza, hi-storyka i pedagoga gdańskiego w opracowaniu K. Kubika64 ukazała

dzia-łalność naukową i. literacką Pastoriusa, jego poglądy na kształcenie szlachty polskiej na tle publikacji Palaestra Nobilium, jego koncepcje dydaktyczne i wychowania moralnego. Pastorius we wspomnianym uję-ciu wyszedł jako rzecznik ścisłego powiązania nauki gdańskiej ze spra-wami bieżącymi państwa polskiego, i to o zabarwieniu pragmatycznym.

Inna postać z dziedziny humanistyki, profesor Gdańskiego Ateneum, wychowawca i naukowiec, historyk i prawnik wydobyty z archiwów i bi-biotek naukowych przez H. Grajewskiego, to Jan Schul tz-Szulecki65.

Charakterystyka J. Szuleckiego na tle jego rozprawy historycznej Trac-tatus historico-politicus de Polonia nunquam tributaria, rozprawiającego się z tezami polihistora helmstadtskiego H. Conringa na temat zależnoś-ci Polski od cesarza niemieckiego, postawiła autora wspomnianej pracy w rzędzie tych, którzy niejednokrotnie chwytali za pióro, by prostować błędne sądy o Polsce. Przedstawiając relacje Widukinga oraz Thietma-ra Szulecki udowodnił, że zarówno Mieszko I, jak i Bolesław Chrobry nie byli trybutariuszami niemieckimi czy czeskimi. Przy rozważaniu samo-dzielności politycznej i kościelnej państwa polskiego i związanego z nim aktu merseburskiego z 1013 г., zreferowanego przez Thietmara, Szulecki zajął stanowisko, jakie później zajęli J. Lelewel czy K. Szajnocha, wy-przedził badania późniejszych historyków polskich, takich jak: G. Labu-da, K. Tymieniecki, K. Maleczyński, J. Baszkiewicz czy S. Jedlicki. W uznaniu zasług na niwie nauki Schultz-Szulecki, podobnie jak wcześ-niejszy J. Pastorius czy współczesny jemu J. Conrad, uzyskał od króla polskiego indygenat szlachecki.

Celem rozszerzenia obrazu życia oświatowego i naukowego Gdańska w X V I I i X V I I I w., tego ośrodka handlowego i kulturalnego na północ-nych rubieżach Polski, należałoby uwzględnić jeszcze przedstawicieli in-nych dyscyplin naukowych. Z dziedziny nauk ścisłych ukazana została postać profesora gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, matematyka i filozofa, Henryka Kühna. Autor jego monografii, K. Kubik, przedstawił ją w czterech odrębnych artykułach zamieszczonych na łamach „Rocz-nika Gdańskiego"66 i „Gdańskich Zeszytów Humanistycznych", w

se-M K. K u b i k , Joachim Pastorius, gdański pedagog XVII wieku, Gdańsk 1970. 65 H. G r a j e w s k i , Jan Schultz-Szulecki i jego Tractatus historico-politicus

4e Polonia nunquam tributaria (.1694), Łódź 1965.

M K. K u b i k , Henryk Kühn, przedstawiciel Oświecenia w Gdańsku, „Rocz-nik Gdański", t. 28, 1969.

STAN BADAŃ NAD DZIEJAMI OŚWIATY NA POMORZU GDAŃSKIM

₁₉₉

riach: pomorzoznawczej

orate filozoficznej

. Omawiana praca ukazała

rozwój badań naukowych Kühna z zakresu matematyki, mechaniki,

astronomii i fizyki w ścisłym powiązaniu z potrzebami życia

codzienne-go wielkiecodzienne-go miasta portowecodzienne-go, jakim był w tym czasie Gdańsk. Kühn

pokazany został jako gdański przedstawiciel racjonalizmu Oświecenia

o dominującej tendencji praktycznej, tak charakterystycznej dla

niemiec-kiego Oświecenia, ugruntowanego przez Ch. Wolffa, sięgającego więcej

do filozofii Leibniza aniżeli do empiryzmu anglofrancuskiego.

Należałoby również odnotować jeszcze dwa szkice monograficzne tego

autora o gdańskich ludziach nauki. Jednym z nich był profesor Paweł

Pater, organizator jednej z pierwszych na ziemiach polskich szkoły

tech-niczno-rzemieślniczej, który dał się również poznać jako drukarz i

teo-retyk sztuki drukarskiej, matematyk i fizyk, pedagog i geograf. Pedagog

ten starał się rozwinąć matematykę celem wykorzystania jej w innych

naukach, a zwłaszcza w rozwijającej się technice

. Zajmował się

produk-cją instrumentarium optyczno-astronomicznego oraz przyrządów

nawiga-cyjnych. W duchu wszechstronnego zainteresowania starał się

wycho-wywać również młodzież.

Drugi szkic dotyczy gdańskiego fizyka, Daniela Gabriela

Fahrenhei-ta

. W szkicu tym autor wykazał, jak Fahrenheit drogą samokształcenia

wszedł na karty historii fizyki w zakresie termometrii, jak dzięki

żmud-nej i pełżmud-nej zaparcia pracy skonstruował aparat niezawodnie określający

temperaturę każdej substancji. Aparatem tym był termometr rtęciowy,

mający praktyczne zastosowanie w lecznictwie, w meteorologii i

żeglu-dze. Jego dziełem był również barometr oraz instrumenty służące do

mierzenia zmian ciśnienia atmosferycznego i badań meteorologicznych.

Inny nieco charakter, lecz ściśle związany z nauką prawa narodów w

gimnazjum gdańskim w XVII i XVIII w. posiada praca K. Kocota

.

Mówi ona o nauczaniu prawa międzynarodowego w szkole gdańskiej oraz

o osiągnięciach naukowych poszczególnych wykładowców tego

przedmio-tu. Przewinęły się więc tu takie postacie, jak Bartłomiej Keckermann,

którego prace zapoczątkowują w Gdańsku publicystykę na temat nauki

67 K. Kubik, Działalność popularyzatorska przedstawiciela gdańskiego

Oświe-cenia Henryka Kühna, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", 1968.

68 K. Kubik, Koncepcje naukowe Henryka Kühna przedstawiciela gdańskiego

Oświecenia, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", 1966, nr 2; t e n ż e , Popularyzacja problematyki etycznej w ujęciu Henryka Kühna, „ G d a ń s k i e Zeszyty H u m a n i s t y c z -ne", 1970, nr 4.

69 K. Kubik, Profesor Paweł Pater pionier kształcenia technicznego w

Gdań-sku, [w:] Gdańskie Gimnazjum Akademickie, G d y n i a 1959.

70 K. K u b i k , Daniel Gabriel Fahrenheit — fizyk gdański, „ G d a ń s k i e Zeszyty

Humanistyczne", R. VII, 1964, nr 12.

200

prawa narodów, a który w ramach filozofii praktycznej, tj. polityki,

sfor-mułował prawie pełny wykład prawa wojny i pokoju. K. Kocot

scha-rakteryzował również zagadnienie prawa narodów w pracach innych

pro-fesorów tego gimnazjum, jak filozofii, z wyszczególnieniem J. Paulego

i H. Nicolaia, następnie profesorów prawa i historii — Krzysztofa

Ric-ciusa i Piotra Oelhafa. Kocot stwierdził, że w tym czasie nauka gdańska

sformułowała nowoczesną definicję prawa narodów, nie pomijając przy

tej okazji spraw oświaty w prawie publicznym Polski. W zagadnieniach

prawa wojny i pokoju doktryna szkolna w Gdańsku sięgnęła do dzieł

pisarzy polskich, prawników i historyków. Dużo miejsca poświęcił też

takim profesorom, jak Jan Schultz-Szulecki czy twórca prawa morskiego

— Samuel Fryderyk Willenberg, a następnie w okresie Oświecenia —

Gotfryd Lengnich. Na ich przykładzie wykazuje, jak profesorowie

gdań-skiego gimnazjum korzystali z prac polskich pisarzy historycznych,

po-litycznych i prawniczych z zakresu prawa narodów, takich jak

Orzechow-ski, ModrzewOrzechow-ski, Herburt, StarowolOrzechow-ski, Fredro, Długosz, Kromer i in.

Zagadnieniom prawa morskiego Gdańska odrębne studium historyczne

poświęcił S. Matysik. Spośród prawników gdańskich opracowana została

twórczość: Eliasza Konstantego Schrödera oraz Jana Nixdorf a. Twórczość

naukową pierwszego oraz wiązanie jej z pobytem w głębi Polski pokazał

S.-Matysik

, twórczość J. Nixdorfa, dotyczącą prawa procesowego,

opra-cował L. Pauli

.

Prócz monograficznego opracowania przedstawicieli poszczególnych

dyscyplin naukowych rozwijanych w Gdańsku w XVII i XVIII w.

od-notować można próby syntetycznego ujęcia historii nauki tego rejonu.

Obejmuje ona przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych uczonych

zarówno urodzonych w Gdańsku, jak i poza nim. Brak jest wprawdzie

opracowań na tematy takich dyscyplin, jak hebraistyka, inżynieria,

me-dycyna wojskowa, kartografia czy nawigacja, dokonano jednak próby

ukazania innych, czołowych dyscyplin, jak medycyna, prawo, historia,

filozofia, matematyka, fizyka, geografia, architektura, budownictwo,

pra-wo morskie czy nauki przyrodnicze. Wspomnieć tu należy chociażby

szkic K. Kubika na temat życia naukowego Gdańska w XVII i XVIII w.

,

publikację K. Kubika i L. Mokrzeckifego na temat trzech wieków nauki

gdańskiej

czy opracowanie M. Pelczara, dotyczące rozwoju kultury

72 S. M a t y s i k , Elias Konstanty Schröder, gdański prawnik (1625—1680),

„Rocznik Gdański", t. 12, 1954.

73 L. P a u l i , Jan Nixdorff (1625—1697), pisarz prawa procesowego, Warszawa 1957.

74 K. K u b i k , Zycie naukowe Gdańska w XVII i XVIII wieku,. „Gdańskie

Zeszyty Humanistyczne", R. VI, 1963, nr 11.

S T A N B A D A Ń N A D D Z I E J A M I O Ś W I A T Y N A P O M O R Z U G D A Ń S K I M

201

i nauki na Pomorzu Gdańskim

. Pokazane w tych pracach życie

naukowe Gdańska nie jest pełne, posiada wiele luk, można powiedzieć, że o p r a

-cowania te znajdują się dopiero w stanie wyjściowym.

Listę historyczno-oświatowych i naukowych gedanensiów ostatniego

25-lecia, związaną z twórczością naukową pierwszego okresu do XVIII w.

włącznie, można dopełnić opracowaniami i przyczynkami

bibliograficz-nymi związabibliograficz-nymi z problemem języka polskiego w Gdańsku, polskiego

szkolnictwa prywatnego, jak również tematykę dotyczącą rozwoju teatru

oraz komeniologii.

Sporą liczbę szkiców biograficznych, które wypełniły karty Polskiego

słownika biograficznego — zazwyczaj lektorów języka polskiego w

gdań-skim Gimnazjum Akademickim, w ujęciu W. Chojnackiego, K. Kubika,

Z. Nowaka, A. Swiderskiej, M. Pelczara, W. Pniewskiego, T. Witczaka^

J. Małeckiego, J. Szewsa, A. Bukowskiego — należy uzupełnić

opraco-waniem prywatnego szkolnictwa polskiego. Odnotować tu należy

mono-grafię tegoż szkolnictwa w opracowaniu K. Kubika

, jak również szkic

tego autora o nauczaniu języka polskiego w szkolnictwie XVI i XVII w.

*

czy pracę traktującą o zagadnieniach nauczania języka polskiego w P r u

-sach Królewskich w XVI w.

Jeśli chodzi o ostatnie zagadnienie, należy

zaznaczyć, że jednym z lektorów tego języka w gdańskim Gimnazjum

Akademickim był Mikołaj Volckmar. Jego działalnością zajęli się

gdań-scy językoznawcy, analizując napisany przez niego podręcznik pt. Vierzig

Dialoge z 1612 r.

W badaniach nad koncepcjami pedagogicznymi, wyrosłymi w Polsce

z atmosfery jubileuszu 400-lecia założenia gimnazjum w Lesznie i

obcho-dzonymi w tym czasie uroczystościami ku czci Jana Amosa

Komeńskie-go w 1957 г., oraz w związku z rocznicą śmierci wspomnianeKomeńskie-go pedaKomeńskie-goga

i odbytą w 1970 r. sesją naukową w Lesznie w ramach obchodów

mię-dzynarodowego roku oświatowego UNESCO wyrosło zainteresowanie jego

kontaktami z Pomorzem Gdańskim. W studium o działalności

Komeńskiego w Polsce Ł. Kurdybacha uwzględnił również jego powiązania z E l

-blągiem, uzasadniając starannie zebranym materiałem faktograficznym

76 Gdańsk, jego dzieje i kultura, p r a c a z b i o r o w a , W a r s z a w a 1970.

77 K. K u b i k , Polska szkoła prywatna w dawnym Gdańsku (od XVI do po-łowy XIX w.), G d a ń s k 1963.

78 K. Kubik, Nauczanie języka polskiego w gdańskim szkolnictwie XVI

i XVII wieku, [w:] Materiały pomocnicze do nauki języka polskiego, G d a ń s k 1960. 79 I. Z a r ę b s k i , Nauczanie języka polskiego w Prusach Królewskich w XVI wieku, [w:] Rola języka polskiego w nauczaniu szkolnym w Polsce XVI wieku, W r o

-c ł a w 1955, s. 66—78.

80 L. W i e r z b o w s k i , F . J e z i e r s k a , B. M u s z y ń s k a , H . S i k o r s k i , Język Mikołaja Volckmara, „ G d a ń s k i e Z e s z y t y H u m a n i s t y c z n e " , R. V I , 1963, n r 11.

•202 KAZIMIERZ KUBIK

w p ł y w tego miasta na wykształcenie się ciekawych koncepcji

pedago-gicznych81. Powiązanie Komeńskiego z Gdańskiem i jego wpływ na w y

-kształcenie się nowych koncepcji dydaktyczno-wychowawczych w tym mieście, jak również bliskie kontakty łączące go z gronem miejscowych duchownych, pedagogów i ludzi nauki znalazło swoje uzasadnienie w

artykule K. Kubika82. Podobne zagadnienie wspomnianego autora

znala-zło swe miejsce w artykule Einfluss J. A. Komensky's auf die

Ausbil-dung didaktisch-erzieherischen Konzeptionen in Gdańsk, pomieszczonym

w pracy zbiorowej Acta Comeniana. Revue internationale des études

Comeniologiques (1970).

W ślad za publikacją tekstów źródłowych i syntetycznych opracowań dotyczących rozwoju oświaty i wychowania, zwłaszcza w okresie najsil-niejszego związania Gdańska z Polską w X V I — X V I I I w., poszły badania nad historią sceny i teatru szkolnego zarówno w Gdańsku, Toruniu, jak i Elblągu. Najciekawsze naświetlenie teatralnego życia dawnego Gdańska — zarówno jeśli chodzi o dzieje teatru Kolegium Jezuickiego w Starych Szkotach pod Gdańskiem, jak i o dzieje teatru gdańskiego Gimnazjum Akademickiego — oparte na zebranych dokumentach archiwalnych dał

T . Witczak83. E. Rabowicz natomiast rozwiązując problem różnych

ga-tunków i form szkolnej literatury dramaturgicznej dał wnikliwą analizę jezuickiego teatru szkolnego w Starych Szkotach, z zawężeniem do

okre-su Oświecenia84.

W tej dziedzinie należy odnotować jeszcze dwa szkice, a mianowicie B. Nadolskiego na temat teatru szkolnego w gimnazjum toruńskim w X V I I i X V I I I w.85 oraz T. Bieńkowskiego przedstawiający dramat różno-wierczy w Polsce na szkolnej scenie trzech gimnazjów Gdańska, Elbląga i Torunia86.

Jeżeli do tego nader skrótowego i pobieżnego rejestru włączymy obszerny zestaw wzmianek i dłuższych dygresji związanych z historią oświaty i szkolnictwa na Pomorzu Gdańskim za czasów I

Rzeczypospo-81 Ł. K u r d y b a c h a , Działalność Jana Amosa Komeńskiego w Polsce,

War-szawa 1957.

82 K. K u b i k , Komeński a Gdańsk, „Studia i Materiały do Dziejów

Wielko-polski i Pomorza", t. 3, 1957, z. 2.

83 T. W i t c z a k , Teatr i dramat staropolski w Gdańsku, Gdańsk 1959. 84 E. R a b o w i c z , Gdański teatr jezuicki wobec Oświecenia, „Gdańskie

Ze-szyty Humanistyczne", R. IV, 1961 nr 1—2.

85 B. N a d o l s k i , Teatr szkolny gimnazjum toruńskiego w XVII i XVIII wie-ku, „Zeszyty Naukowe UMK", Nauki Humanistyczno-Społeczne, Filologia Polska,

1966, z. 6, s. 117—158.

86 T. Bieńkowski, Pokłosy antyku w szkolnym dramacie różnowierczym

w Polsce (Szkolne sceny w Gdańsku, Elblągu i Toruniu), „Meander", R. X V I I I ,

STAN BADAN nad dziejami oświaty na pomorzu gdańskim

₂₀₃

litej, jak na przykład: historię rozwoju gimnazjum elbląskiego, sprawy

młodzieży polskiej kształcącej się w gimnazjach akademickich Gdańska,

Torunia, Elbląga, i Chełmna, kształcenia dziewcząt czy wreszcie sprawy

dotyczące studentów pomorskich na Akademii Krakowskiej i na

uniwer-sytetach poza granicami państwa polskiego, wówczas można stwierdzić,

że dorobek 25-lecia Polski Ludowej w omawianej dziedzinie jest okazały

i przynosi cenny wkład do poznania przeszłości szkoły i oświaty polskiej.

Na temat młodzieży polskiej zdobywającej wiedzę w gimnazjum

el-bląskim w wiekach XVI—XVIII dał w „Roczniku Elel-bląskim" wnikliwą

analizę J. Małecki87, a na temat studiów uniwersyteckich absolwentów

tego gimnazjum w latach 1536—1772 opublikował dość szczegółową

roz-prawę M. Pawlak88. Ten ostatni zajął się również sprawą nauczania

ję-zyka polskiego w omawianym gimnazjum elbląskim, ze szczególnym

uwzględnieniem postaci jednego z lektorów języka polskiego, Jana

Da-niela Hoffmanna89. Krótką działalność dyrektorską profesora Joachima

Pastoriusa, historyka i pedagoga w tym gimnazjum w latach 1625—1654,

a więc przed przejściem na podobne stanowisko w gimnazjum gdańskim,

wraz z charakterystyką jego pracy uwzględniającą poglądy na historię

i jej rolę wychowawczą w szkole dał L. Mokrzecki90. Pełną monografię

tego lekarza, pedagoga, historyka i pisarza w jednej osobie dał K. Kubik

w pracy wydanej w Gdańsku w 1970 r. pt. Joachim Pastorius pedagog

gdański XVII wieku.

Toruński ośrodek oświatowy z okresu I Rzeczypospolitej znalazł

rów-nież swoich badaczy w Polsce Ludowej. Już w 1948 r. ukazał się drugi

tom Dziejów gimnazjum toruńskiego jako kontynuacja tomu pierwszego

wydanego w okresie międzywojennym pióra S. Tyńca91. Korekturę do

tej pracy dał w 1963 r. w „Zapiskach Historycznych" B. Nadolski

uzu-pełniając ją nowymi faktami, nie znanymi poprzedniemu autorowi. Tenże

autor wydobył z archiwaliów toruńskich dokumenty świadczące o

istnie-niu w Toruistnie-niu za czasów Stefana Batorego Institutio Literaria,

pierw-szego wydawnictwa pedagogicznego w Polsce, w którym ukazywały się

prace przedstawicieli obozu reformacyjnego na temat wychowania,

za-87 J. M a ł e c k i , Młodzież polska w gimnazjum elbląskim w XVI—XVIII w.,

„Rocznik Elbląski", t. 3, 1966, s. 51—69.

88 M. Pawlak, Studia uniwersyteckie absolwentów gimnazjum elbląskiego w latach 1536—1772, „Zeszyty Naukowe UMK", Nauki Humanistyczno-Społeczne,

Historia, 1967, z. 24, s. 113—144.

89 M. P a w l a k , Z dziejów nauczania języka polskiego w gimnazjum elbląskim w XVIII w., „Rocznik Elbląski", t. 4, 1969, s. 123—150.

90 L. Mokrzecki, Dyrektor gimnazjum elbląskiego Joachim Pastorius (1652— 1654) i jego poglądy na historią, „Rocznik Elbląski", t. 4, 1969, s. 59—85.

91 S. T y n c, Dzieje gimnazjum toruńskiego (1568—1793), „Roczniki

204 "

równo polskie, jak i obce

. W 1969 r. Nadolski napisał również szkic pt.

Humanizm w murach gimnazjum toruńskiego, zamieszczając go w

„Rocz-niku Toruńskim". Uzupełnieniem jak gdyby wiadomości dotyczących

to-ruńskiego ośrodka oświatowo-naukowego z czasów XVI—XVIII w. jest

artykuł R. Rembowskiego na temat szkolnictwa polskiego w Toruniu

.

Uwagę historyków polskich przykuwała również sprawa ośrodka

oświatowego Prus Królewskich, jaki w okresie I Rzeczypospolitej

sta-nowiło Chełmno. Szczególne zainteresowanie skupiała na sobie Akademia

Chełmińska. Opracowaniem źródeł do dziejów tej szkoły zajęła się J.

Le-chicka

, która ukazała nam również powiązanie tej szkoły pomorskiej

z Uniwersytetem Krakowskim

. Badacze polscy podjęli również zadanie

ukazania początków Akademii Chełmińskiej, usiłując wykazać losy

pierw-szego przywileju uniwersyteckiego tej Akademii, prób jej załozenia oraz

trudności, jakie piętrzyły się w dążeniach do osiągnięcia wytkniętego

sobie celu. Do tego tematu odwołali się w swoich szkicach historycznych

zarówno B. Kurbisówna

, Z. Nowak

, W. Prądzyński

, J. Krukowski

,

jak również w zarysie monograficznym miasta Chełmna i jego regionu

.

Również i inne ośrodki Pomorza Gdańskiego pokusiły się o ujęcie

dziejów szkolnictwa sięgając do czasów Odrodzenia, a nawet jeszcze do

Średniowiecza. W ujęciu P. Chmieleckiego ukazał się w „Roczniku

Gru-92 B. Nadolski, Institutio Literaria — toruńskie wydawnictwo

pedagogicz-ne z czasów Batorego, „Zeszyty Naukowe UMK". Nauki Humanistyczno-Społeczpedagogicz-ne, Filologia Polska, 1962, z. 3, s. 45—52.

93 A. R o m b o w s к i, Szkolnictwo polskie w Toruniu w XVI—XVIII w., „Studia

i Materiały do dziejów Wielkopolskimi Pomorza", t. 6, 1960, z. 2, s. 55—109.

94 J. L e c h i c k a , Źródła do dziejów Akademii Chełmińskiej (1386—1815),

Wroclaw—Warszawa—Kraków 1963.

95 J. L e c h i c k a , Stosunki Uniwersytetu Krakowskiego z Akademią

Chełmiń-ską, „Zapiski Historyczne", t. 29, 1964, z. 2, s. 7—34.

96 B. K u r b i s ó w n a , Próba założenia uniwersytetu w Chełmnie w roku 1386,

[w:] Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań 1959, s. 151— 169; t e n ż e , Z dziejów kultury i polityki w państwie krzyżackim. Losy przywileju uniwersyteckiego dla Chełmna, [w:] Munera posnaniensia, Poznań 1965, s. 9—57.

97 Z. N o w a k , Starania o założenie uniwersytetu w Chełmnie w XIV i X V w.,

„Zapiski Historyczne", t. 31, 1966, z. 4, s. 7—36.

98 W. P r ą d z y ń s k i , Tzw. Akademia Chełmińska w latach 1680—1818, „Nasza

Przeszłość", R. XI, 1960.

99 J. K r u k o w s k i , Rokowania o założenie kolonii akademickiej

Uniwersyte-tu Krakowskiego w Chełmnie (1752—1756). Fragmenty pracy, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP.", Prace Historyczne, 1967, z. 3, s. 149—160.

100 Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, pod redakcją M.

Bi-skupa, Toruń 1968, artykuły: Z. N o w a k , Dzieje tzw. Akademii Chełmińskiej, s. 183—200; K. F a b e r , Oświata i życie kulturalne Chełmna i powiatu w Polsce Ludowej, s. 429—447.

S T A N B A D A Ń N A D D Z I E J A M I O Ś W I A T Y N A P O M O R Z U G D A Ń S K I M

₂₀₅

dziądzkim" w 1965 r. Zarys dziejów szkolnictwa chełmińskiego

,

a J.

Ko-niecznego i K. Szymańskiego, w tym samym „Roczniku" z 1961 r.

i 1963 r. — Dzieje szkolnictwa grudziądzkiego

.

W obu opracowaniach

autorzy starali się ukazać dzieje szkół reprezentowanych przez siebie

środków w powiązaniu z ówczesnymi problemami politycznymi i

naro-dowymi na tle rozwoju kulturalnego.

IV

Inaczej aniżeli ze szkolnictwem w okresie I Rzeczypospolitej było ze

szkolnictwem ludowym i średnim, rozwijającym się w XIX w. na

Pomo-rzu Gdańskim. Historiografia niemiecka apoteozowała przede wszystkim

zasługi Prus na polu rozbudowy pomorskiego szkolnictwa, zwłaszcza

lu-dowego

. Nauka polska natomiast skupiła się na temacie walki o język

polski w szkole ludowej i średniej oraz wkładzie tajnych organizacji

pol-skich, jak również niektórych nauczycieli w budzeniu i rozwijaniu

świa-domości narodowej Polaków. Palma pierwszeństwa należy się w tej

dzie-dzinie J. Łukaszewiczowi. W 1904 r. A. Karbowiak pisał na temat

na-uczania języka polskiego w gimnazjach

, przy czym szkoły pomorskie

potraktował dość szczegółowo, ale tylko do 1815 г., a w następnym

okre-sie zajął się natomiast szkołami średnimi Wielkiego Księstwa

Poznań-skiego. Karbowiak, zarówno w pracy Szkoły diecezji chełmińskiej w

wie-kach średnich

(t. 6 „Rocznika Towarzystwa Naukowego w Toruniu"), jak

i w drugiej jego pozycji Materiały do dziejów wychowania i szkół w

ziemi chełmińskiej, 1808—1914,

skrzętnie wyzyskał zbiory drukowane,

wskazując drogę przyszłych badań naukowych nad oświatą i

szkolnic-twem północnych terenów Polski. Zagadnieniu temu poświęcił więcej

miejsca w 1914 г. I. Żniński, nie zajmując się jednak przyczynami i

äkut-101 Р. С h m i e 1 e с к i, Zarys dziejów szkolnictwa chełmińskiego, cz. 1,

„Rocz-nik Grudziądzki", t. 4, 1965, s. 29—59.

102 J. K o n i e c z n y , K. S z y m a ń s k i , Dzieje szkolnictwa grudziądzkiego,

cz. 1, „Rocznik Grudziądzki", t. 2, 1961, s. 7—38; cz. 2, t. 3, 1963, s. 57—93.

108 W. F a b e r, Die polnische Sprache im Danziger Schul- und Kirchenwesen,

„Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins", 1930, H. 70; P. S c h w a r t z ,

Die Gelehrtenschulen Preussens unter dem Oberschulkollegium 1787—1806 und das Abiturientenexamen, „Monumenta Germaniae Pedagogica", Bd. XLVI, Berlin 1910;

W. D o m a n s k y , 100 Jahre Westpreussische Friedensgesellschaft. Eine Festschrift

zugleich als Beitrag zu: Westpreussische Gelehrten- und Kunst-Geschichte, Danzig

1916; L. T r a m p e , Sprachenkampf und Sprachenrecht in Preussen und seiner

Ostmark, Leipzig 1908.

104 A. K a r b o w i a k , Szkoła polska w ziemiach polskich, „Muzeum", Lwów

206

kami antypolskiej polityki rządu

. W okresie międzywojennym

proble-mowi języka polskiego w szkolnictwie pruskim poświęcił swe uwagi

J. Karnowski, który zajął się również działalnością filomatów pomorskich

dokształcających się w literaturze i historii ojczystej

. Zagadnieniom

tym, w odniesieniu do poszczególnych ośrodków oświatowych, w których

miały one miejsce, poświęcił swoją uwagę P. Czapiewski w szkicu o

Col-legium Marianum w Pelplinie

oraz A. Liedtke w monografii średniej

szkoły żeńskiej w Kościerzynie (Zakład NMP Anielskiej)

.

W okresie 25-lecia Polski Ludowej badania we wspomnianej wyżej

dziedzinie uległy znacznemu poszerzeniu. B. Osmólska-Piskorska ukazała

pomoc materialną, z jaką pośpieszyło pomorskie społeczeństwo polskie

kształcącej się młodzieży. A przecież pomoc ta była jak najsilniej

zwią-zana z nauczaniem języka polskiego, napisanie bowiem wypracowania w

języku polskim na wybrany przez siebie temat było między innymi

wa-runkiem otrzymania zasiłku finansowego. Podobnie jak B.

Osmólska-Pi-skorska, lecz w szerszym ujęciu w odniesieniu do Pomorza, również

J. Szews dał wycinkowy wgląd w działalność w zakresie pomocy

kształ-cącej się młodzieży poprzez stypendium Przebendowskich

. B. Osmól

ska-Piskorska powiązała liczne wiadomości dotyczące historii kilku

gim-nazjów pomorskich oraz ich nauczycieli-Polaków, jak również warunków

bytowania i kształcenia się młodzieży polskiej

. W innych pracach

B. Osmólska-Piskorska uwydatniła działalność kilku postaci Polaków

za-służonych na niwie rozwoju oświaty i kultury z podkreśleniem

narodo-wego czynnika polskiego, jak: Stanisława Węclewskiego, Stanisława

Ma-rońskiego, Józefa Łęgowskiego, Stanisława Kujota

, Konstantego

Dam-J05 т. Ż n i ń s к i, Nauka języka polskiego w szkołach pruskich. Według „Hi-storyi polityki narodowościowej...", Grudziądz 1914.

100 J. K a r n o w s k i , Nauka polskiego w gimnazjum chojnickim w czasie

za-boru (1815—1920), „Dziennik Pomorski", R. IX, 1929; t e n ż e , Język polski w gim-nazjum brodnickim i tamtejsze Towarzystwo Filomatów od r. 1873' do procesu to-ruńskiego r. 1901, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu", t. 6, 1923, nr 1; t e n ż e , Filomaci pomorscy, cz. I, 1840—1901, Toruń 1926, oraz jego drobniejsze prace.

107 P. Czapiewski, Collegium Marianum 1836—1936. Na stuletnią rocznicę,

Pelplin 1936, drukowane też na łamach „Mestwina", „Gryfa" i „Dziennika Pomor-skiego".

108 A. L i e d k t e , Historia Zakładu NMP Anielskiej w Kościerzynie (1861—•

1936), Kościerzyna 1936.

109 J. S z e w s, Stypendium Przebendowskich — fundacja i jej dzieje, „Zeszyty

Napkowe Wydziału Humanistycznego WSP w Gdyni", R. I, 1962, nr 1.

110 B. O s m o l s k a - P i s k o r s k a , Pomorskie Towarzystwo Pomocy Naukowej.

Pół wieku istnienia i działalności (1848—1898), Toruń 1948.

111 B. O s m ó l s k a - P i s k o r s k a , Nauka polska na Pomorzu Gdańskim w

XIX w., „Szkice z Dziejów Pomorza", t. 3: Pomorze na progu dziejów najnowszych, pod red. T. Cieślaka, Warszawa 1961.

S T A N B A D A Ń N A D D Z I E J A M I O Ś W I A T Y N A P O M O R Z U G D A Ń S K I M

₂₀₇

rotha, Franciszka Schroedera czy wreszcie Wojciecha Łożyńskiego112.

Postać Damrotha, dyrektora Seminarium Nauczycielskiego w

Kościerzy-nie, scharakteryzował również J. Reiter w z. 3 „Kwartalnika

Opolskie-go" w 1957 г., a o F. Schroederze, profesorze gimnazjum chełmińskiego,

pisała już w 1917 r. A. z Bardzkich Karwatowa113, postaci natomiast

J. Łęgowskiego poświęcił szereg uwag o charakterze biograficznym

À. Mańkowski114.

Postaciami polskich działaczy pracujących na niwie rozwoju języka

polskiego na Pomorzu zajęło się kilku autorów. I tak Krzysztofem

Ce-lestynem Mrongowiuszem zajęli się tacy historycy polscy, jak A.

Wojt-kowski, W. Bieńkowski. Inni pokazani zostali przez"J. Szewsa w cennej

jego Bibliografii historii oświaty i wychowania na Pomorzu Gdańskim

^

Autor tej pracy dorzucił do skarbnicy wiedzy na temat rozwoju

polskoś-ci o zaborze pruskim swe wnikliwe dopolskoś-ciekania dotyczące walki o oświatę

polską w okresie kulturkampfu oraz nauczania języka polskiego w

szko-łach gdańskich w XIX w.116 w gimnazjum wejherowskim117 oraz

pro-gimnazjum lubawskim118, a następnie w pracy doktorskiej poszerzył

za-kres tego problemu na caje szkolnictwo średnie Pomorza Gdańskiego..

Przedstawiając stopniowe ograniczenie nauki języka polskiego w

szkol-nictwie pruskim w końcowych latach XIX w. J. Szews wiązał je z

ro-zwojem organizacji filomackiej, a później Towarzystwem Tomasza Zana

(TTZ), o którym pisał Antoni Karbowiak, że było „szkołą polską w p r u

-skim gimnazjum". Z tych szeregów bowiem wyszli najlepsi synowie

Po-morza, bojownicy o przyłączenie tej ziemi do Polski. Likwidacja języka

polskiego w gimnazjum zbiegała się z likwidacją resztek języka

polskie-go w szkolnictwie ludowym i z pierwszym strajkiem szkolnym we

Wrześ-ni w 1901 г., a następWrześ-nie ze strajkiem między innymi na Pomorzu w

biograficz-ne 1808—1884), „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu", t. 14, 1950.

113 A. z Bardzkich K a r w a t o w a , Sp. Franciszek Schröder, profesor

gimnazjum chełmińskiego, długoletni członek Izby Poselskiej i obywatel ziemski..., P o

-znań 1917.

114 A. M a ń k o w s k i , Sp. prof, dr Józef Łęgów ski, „Zapiski Towarzystwa N a

-u k o w e g o w Tor-uni-u", t. 8, 1930, nr 8, s. 262—264.

115 J. S z e w s , Bibliografia historii oświaty i wychowania na Pomorzu

Gdań-skim. Publikacje z lat 1945—1963, „Przegląd Historyczno-Oświatowy", R. VII, 1964,,

nr 2.

110 J. S z e w s, Nauczanie języka polskiego w szkołach gdańskich w XIX

wie-ku, „Przegląd Historyczno-Oświatowy", R. VII, 1964, nr 2.

117 J. S z e w s, Nauczanie języka polskiego w gimnazjum wejherowskim w

la-tach 1857—1901, „Zeszyty N a u k o w e Wydziału Humanistycznego WSP w Gdańsku",

1962, z. 2.

118 J. S z e w s , Sprawa polska w progimnazjum lubawskim (1873—1920), „ G d a ń -skie Zeszyty Humanistyczne", R. IX, 1966, z. 1.