Marek Karczewski
Między historią idei a oryginalnością Ap 12 - w poszukiwani metody
interpretacji
Studia Elbląskie 2, 219-236
2000
Ks. M A R E K K A R C Z E W S K I E lb lą g
S tu d ia E lb lą s k ie
11/2000
M IĘDZY HISTORIĄ IDEI A ORYGINALNOŚCIĄ Ap 12 - W POSZUKIW ANIU METODY INTERPRETACJI
R ozdział dw unasty A pokalipsy św. Jana, a przynajm niej jeg o pierw sze wersety n ależą do najbardziej znanych i najchętniej używ anych w liturgii tekstów apokalip
tycznych. E gzegeci prześcigają się w snuciu coraz to now ych teorii na tem at tożsam ości N iew iasty, która śm iertelnie zagrożona przez Sm oka, w ydaje na św iat p rzyszłego M esjasza. G eneralnie, jed n o stk a literacka Ap 12,1-17 zaw iera w sobie trzy części:
- historię N iew iasty, jej Syna i S m oka (1 2 ,1 -6 ),
- opis konfliktu m iędzy M ichałem archaniołem i Sm okiem oraz jeg o konsek
wencji (1 2 ,7 -1 2 ),
- ponow ne podjęcie tem atu konfliktu N iew iasta - Sm ok (12,13-17).
Jedynym bohaterem literackim , który pojaw ia się we w szystkich trzech częś
ciach perykopy je st Sm ok. Problem , który chcem y postaw ić dotyczy m etody naukow ej lektury A p 12,1-17 odpow iedniej z punktu w idzenia teologii biblijnej.
Poniższa synteza opinii n au k o w y ch 1 na tem at schem atu literackiego N iew iasta - D ziecko - Sm ok, obecnego w Ap 12,1-17 m a nam uśw iadom ić konieczność korekty a przynajm niej uzupełnienia niektórych m etod stosow anych w naukow ej analizie naszego tekstu.
1. SC H E M A T M IT U W A L K I {C O M B A T M YTH ) 1.1. O d A. D ieteriech a do A. Y arbro C ollins
W raz z rozw ojem Form-, Redaktions-, Traditions- i R eligionsgeschichte niejako o bow iązkiem egzegety stało sie poszukiw anie tzw. tekstu oryginalnego, analiza ew entualnych etapów redakcyjnych, rozpoznaw alnych w tekście w spółczesnym , poszukiw anie idei, tekstów pozabiblijnych, które m ogłyby stać u genezy tekstu biblijnego. K lasycznym opracow aniem diachronicznym Ap 12 pozostaje praca doktorska A. Y arbro C ollins, The C om bat M yth in the B ook o f Revelation (M issoula
1 N in ie js z e o p r a c o w a n ie b a zu je na p ie r w sz y m ro zd zia le pracy d o k to rsk iej, o b ro n io n ej na P a p ie s
kim U n iw e r sy te c ie G reg o ria ń sk im w R z y m ie i c z ę ś c i o w o o p u b lik o w a n ej. Z o b . M. K a r c z e w s k i , L ’« a ltr o s e g n o » (A p 1 2 ,3 ). L a f ig u r a ciel d r a g o in A p 1 2 ,3 - 1 7 e le su e im p lic a z io n i te o lo g ic o -b ib lic h e , R om a 19 9 9 .
1976). S tudium tej uczonej zostało poprzedzone przez dyskusję egzegetyczną ro zp o czę tą ju ż w końcu X IX w ieku. W początkow ej fazie studiów k rytycznoliterac
kich p rzew a żała hipoteza, że Ap 12 je st chrześcijańskim opracow aniem źródeł ju d a isty c z n y c h z dodatkiem niektórych dodatków czysto chrześcijańskich (zob.
E. V isch er 2, J. W eiss 3, J. W ellhausen 4). Próbow ano określić m ożliw e tradycje p o zab ib lijn e i biblijne które m ogłyby służyć za bazę źródeł judaisty czn y ch i ch rześcijań sk ich w yszczególnianych w tekście Ap 12 5. Stosunkow e proste okazało się zn alezien ie m ożliw ych analogii do linii narratyw nej N iew iasta - Sm ok - D ziecko. O w iele trudniejsze w ydaw ało się znalezienie analogii do opow iadaniu o k o n flik cie m iędzy Sm okiem i M ichałem archaniołem 6. Jed n ą z pierw szych prób interpretacji A p 12 m etodą historyczno-religijną podjął A. D ieteriech. Jako m o ż
liw y m odel m itologiczny proponow ał on m it grecki o Leto, A pollo i Pytonie, zach o w an y przez C. H yginusa 1. P ropozycja A. D ieteriecha została podjęta przez E.B. A llo 8, w edług którego środow isko m itologii greckiej było szczególnie bliskie autorow i A pokalipsy. O ew entualności w pływ u m itologii greckiej na Ap 12 m ów ili rów nież bardziej w spółcześnie W .H. H edrick 9 i H.D. S affre y 10. W nieco innym k ierunku poszły poszukiw ania H. G unkela. W edług niego analogie do Ap 12 zn ajd u ją się w babilońskim m icie o narodzinach boga słońca, M ard u k a11. Z w o len nikiem tej teorii był rów nież inny egzegeta św iatow ej sław y H. S w e te 12. N atom iast W. B o u sset w iązał A p 12 z tradycją irańską i eg ip sk ą 13. N a tle poszukiw ań analogii
2 D ie O ffe n b a r u n g J o h a n n is, e in e jü d i s c h e A p o k a ly p s e in c h r is tl ic h e r B e a r b e itu n g , L e ip z ig 1 8 8 6 , s. 2 4 .
I D ie O ffe n b a r u n g d e s J o h a n n e s. E in B e itr a g z u r L ite r a tu r - u n d R e lig io n s g e s c h ic h te , G ö ttin g en 1 9 0 4 , s. 8 7 ."
4 A n a ly s e d e r O ffe n b a ru n g d e s J o h a n n e s, B erlin 1 9 0 7 , s. 1 8 -2 1 .
5 J. E r n s t , D ie e s c h a to lo g is c h e n G e g e n s p ie le r in d e n S c h rifte n d e s N e u e n T e s ta m e n ts , R e g e n s burg 1 9 6 7 , s. 1 0 6 -1 11 ; P. B u s c h , D e r g e fa lle n e D ra c h e . M y th e n e x e g e s e a m B e i s p ie l vo n A p o k a ly p s e 1 2, T ü b in g e n - B a se l 1996, s. 2 1 - 2 7 .
6 T . H o l t z , D ie C h r is to lo g ie d e r A p o k a ly p s e d e s J o h a n n e s, B er lin 1 9 6 2 , s. 93.
7 A b r a x a s . S tu d ie n z u r R e lig io n s g e s c h ic h te d e s s p ä te r e n A lte r tu m s , L e ip z ig 1 8 9 1 , s. 117. W e d lu g C . H y g in u sa (F a b u la 1.40) b o g in i L eto o c z e k iw a ła n arodzin A p o lla i D ia n y , z r o d z o n y c h z Z eu sem . P y to n , w ie lk i s m o k (w ą ż ) d o w ie d z ia w s z y się p o p rzez w y r o c z n ię , ż e A p o llo g o z n is z c z y , r o z p o c z ą ł p o ś c ig za L eto . B o rea s, w iatr p ó łn o c y , z a n ió s ł L eto d o P o se jd o n a , który uk rył ją na w y s p ie O rtygia.
W y sp a ta, na c z a s p o ś c ig u sm o k a z o sta ła ukryta pod p o w ie r z c h n ią m orza. W e w ła ś c iw y m m o m e n c ie p o ja w iła s ię na n o w o na p o w ie r zc h n i i uro d zili s ię A p o llo i D ia n a . P o c zter e ch d n ia ch , A p o llo udał s ię d o P arnasu i z a b ił sm o k a .
8 « L e d o u z iè m e ch ap itre d e l ’A p o c a ly p s e » , R B (1 9 0 9 ) , s. 5 3 2 - 5 3 5 , 5 4 8 - 5 5 4 ; S a in t J ea n . L ' A p o c a ly p s e , P aris 1 9 2 1 , s. 169.
y T h e S o u r c e s a n d U se o f I m a g e r y in A p 12, B er k e le y 1 9 7 1 , s. 1 1 0 - 1 1 4 , c y to w a n e p rzez R. B a u c k h a m , The C lim a x o f P r o p h e c y . S tu d ie s o n th e B o o k o f R e v e la tio n , E dinb u rgh 199 3 , s. 1 9 6 - 1 9 7 . Z o b .: F .D . M a z z e f a r i , The G e n re o f th e B o o k o f R e v e la tio n , f r o m a S o u r c e - c r itic a l P e r s p e c tiv e , B erlin - N e w Y ork 19 8 9 , s. 5 2 - 5 4 .
10 « R e lir e l ’A p o c a l y p s e à P a tm o s» , R B 8 2 ( 1 9 7 5 ) , s. 4 1 6 - 4 1 7 .
II J e g o m a tk a , D a m k in a b y ła k r ó lo w ą nieba. P o tw ó r (s m o k ) T ia m a t, s k łó c o n a z b o g a m i, za m ierza ła p o ż r e ć je j d z ie c k o (M ardu k ) zaraz p o j e g o u ro d zen iu . T iam at z o sta ła p o k o n a n a p rzez M arduka, z w ią z a n a i u w ię z io n a w Tartarze. - Z ob.: H. G u n k e l , S c h ö p fu n g u n d C h a o s in U r z e it u n d E n d zeit.
E in e r e li g io n s g e s c h ic h tlic h e U n te rsu c h u n g ü b e r G en I u n d A p J o h 12, G ö ttin g e n 1 9 8 5 , s. 1 7 1 - 3 9 8 . 12 T h e A p o c a l y p s e o f S t J o h n , L o n d o n 1 9 0 7 , s. 149.
13 W . B o u s s e t p o le m iz o w a ł z o p in ia m i H. G u n k ela i A . D ie te riec h a . - Z o b .: D e r A n tic h r is t in d e r Ü b e r lie f e r u n g d e s J u d e n tu m s d e m n eu en T e sta m e n te n u n d d e r a lte n K ir c h e , G ö ttin g e n 1 8 9 5 , s. 1 6 9 -1 7 3 ; D ie O ffe n b a r u n g J o h a n n is, G ö ttin g e n 190 6 , s. 3 4 6 - 3 5 8 ; D ie R e lig io n d e s J u d e n z e n tr u m s in s p ä th e lle n is -
M IĘ D Z Y H I S T O R IĄ ID E I A O R Y G I N A L N O Ś C IĄ A p 12 2 2 1
w m itach dość ja sk ra w o w yodrębniają się interpretacja m ito logiczno-astralna i astro lo g ic z n a 14. W edług F. B olla Sm ok z Ap 12 m iałby odpow iadać konstelacji w ielkiej H ydry lub S korpiona (Tyfon), który stoi naprzeciw D ziew icy (Iz y d a )15.
W śród zw olenników interpretacji m itologiczno-astralnej należy w ym ienić A. Loi- s y ’e g o 16, R. L e h m an n -N itsc h eg o 17 i A. F a rre ra 18. W śród w spółczesnych k o m en tatorów A pokalipsy ten m odel interpretacji je st propagow any przez B.J. M ali- n a ’e g o 19. W edług niektórych egzegetów w tekście Ap 12 dostrzegalne są w pływ y gn o sty ck ie20.
Pośród różnego typu propozycji interpretacji i m ożliw ych analogii do Ap 12 należy w yszczególnić opinię R.H. C harlesa. U w ażał on, iż u podstaw y tekstu A p 12 leży m it m iędzynarodow y, zinterpretow any najpierw w środow isku apokaliptyki ju d aisty czn ej z późniejszym i dodatkam i czysto chrześcijańskim i21. O nie zd efin io w anym m icie, poddanym przeróbkom judaistycznym w spom ina rów nież T. H o ltz22.
N atom iast o szkicu p ew nego m itu, pośw ięconego historii Sm oka i b oga słońca (jak Izyda - H orus - Set, czy L eto - A pollo - Pyton), obecnym w A p 12 m ó w ią A.
V ogtle23 i E. L o h se24. A nalizy krytyczno-literackie i historyczno-religijne p rzy g o to wały grunt pracy doktorskiej A. Y arbro Collins. Znaczenie zasadnicze m iało studium R.H. C harlesa.
1.2. A d ela Y arbro C ollin s, The C om bat M yth
Studium A deli Y arbro C ollins je s t jed n y m z najbardziej kom pletnych prób opisu history czn o -k ry ty czn eg o Ap 12. Z a sw ojego prekursora w p oszukiw aniach typu m itologicznego au to rk a uznaje J. F o n ten ro se’a25. C harakterystyką szczeg ó ln ą całego tekstu A pokalipsy je st w edług A. Y arbro C ollins obecność elem en tó w m itu w alki („C om bat M y th ” ). A utorka zakłada istnienie m itu m iędzynarodow ego, znanego w w ielu kulturach S tarożytnego W schodu i w kulturze h ellen isty czn ej26.
N a poparcie swojej tezy p rzytacza w iele porów nań z m itologii hetyckiej, akadyj-
tisc h e n Z e ita lte r , T ü b in g en 1 9 2 1 , s. 4 8 8 . Z k o le i p r o p o z y c ja z o sta ła p od dana k ry ty ce p rzez E .B . A 11 o , S a in t J e a n , s. 1 6 8 -1 6 9 .
14 S z e r z e j, zob .: H .-J. K l a u c k , D ie r e li g iö s e U m w e lt d e s U rc h r is te n tu m s , I, Stuttgart 1 9 9 6 , s. 1 8 5 -1 9 7 .
15 A u s d e r O ffe n b a r u n g J o h a n n is , L e ip z ig - B erlin 1914, s. 9 8 - 1 2 4 . 16 L ’A p o c a l y p s e d e J e a n , Paris 1 9 2 3 , s. 2 2 4 - 2 2 9 .
17 « D e r a p o k a ly p tis c h e D r a c h e » , F F 2 0 /2 1 ( 1934) s. 2 5 9 - 2 6 0 . 18 T h e R e v e la tio n o f S t J o h n th e D iv in e , O x fo r d 19 6 4 , s. 141.
19 O n G e n r e a n d M e s s a g e o f R e v e la tio n ; w : S ta r V ision a n d S k y J o u r n e y , P e a b o d y 19 9 5 . 2(1 D .E . A u n e , R e v e la tio n 6 - 1 6 , N a sh v ille 1 9 9 8 , s. 6 7 4 .
21 A C r it ic a l a n d E x e g e tic a l C o m m e n ta m on th e R e v e la tio n o f St. J o h n , I, E d in b u rgh 1 9 2 0 , s. 3 1 3 - 3 1 4 .
22 T. H o l t z , dz. c y t., s. 8 9 .
27 « M y th o s m u l B o ts c h a f t in A p o k a ly p s e 12», w : T r a d itio n u n d G la u b e , F e stg a b e für K .G . K uhn zu m 6 5 G eb u rtsta g , F e stsch rift, G ö ttin g e n 1 9 7 1 , s. 3 9 5 - 4 1 5 .
24 L ’A p o c a l is s e d i G io v a n n i, B r e s c ia 1 9 7 4 , s. 127.
25 P y th o n - A S tu d y o f D e lp h ic M yth a n d Its O rig in , B er k e le y - L o s A n g e le s 1 9 5 9 . - Z ob . A . Y a r b r o C o l l i n s , Th e C o m b a t M yth in th e B o o k o f R e v e la tio n , M isso u la 1 9 7 6 , s. 5 7 .
26 D z. c y t., s. 1 3 - 5 7 .
skiej, egipskiej, greckiej i ju d aisty czn ej27. W sam ej analizie tekstu Ap 12 A. Y arbro C ollins zw raca szczególną uw agę na zm ianę linii narratyw nej, różnice stylu i rodzaju literackiego28. Tak więc literacki m otyw N iew iasty i jej Syna, obecny w w ersetach 1 -6 , w w ersecie 7. zostaje zastąpiony przez m otyw w ojny niebieskiej.
Ponadto istnieją przesłanki, że w ersety 10-12 nie należą do reszty rozdziału. N a poziom ie narracji św iadczy o tym form uła w p ro w adzająca w w ersecie 10a. W erset 13. służy ja k o łącznik. N atom iast w ersety 1 4 -1 6 rozw ijają w ydarzenia opisane w w ersecie 6. T e pow tórzenia m iałyby w skazyw ać na pracą redakcyjną na pierw otnym tekście. Poza tym , linia narratyw na Ap 12 nie je s t zupełnie przejrzysta.
W szystko ro zpoczyna się na niebie. M ów i się, że Sm ok został rzucony na ziem ię, natom iast nie je s t ja sn e dlaczego znajduje się tam rów nież N iew iasta. P rzesłanie tekstu, aluzja m esjańska w w ierszu 5. do Ps 2,9, św iadczą o opracow aniu chrześcijańskim źródeł judaistycznych. Z drugiej strony, luka m iędzy narodzinam i i «w niebow zięciem » D ziecka, koncentracja opow iadania na historii N iew iasta i sm oka, problem y zw iązane z ew identnym i w pływ am i ch rześcijań sk im i29 sugerują, że w ersety 1 -6 i 13-17 pow stały poza środow iskiem chrześcijańskim . M otyw w ojny m iedzy M ichałem i Sm okiem naw iązuje do eschatologii judaistycznej okresu hellenistycznego i rzym skiego. R ów nież ja sn a identyfikacja sm oka, p o w tórzenie form y pasyw nej έβ λ η θ η w Ap 12,9, czy też w ersetu 6 w. 14, hym n w w ersetach 10 -1 2 , napięcie m iędzy 17a i 17b i inne elem enty literackie m iałyby w skazyw ać na pracę red ak to ra30. D okonując analizy stylu Ap 12. A. Y arbro C ollins opiera się i częściow o polem izuje z opinią R.H . C h arlesa31. D ew iacje stylistyczne, takie ja k konstrukcje sem ickie ό π ο υ - έ κ ε ι (w. 6.14) czy το ύ π ο λ ε μ ή σ α ι (w. 7) p o tw ierdzają użycie różnych źródeł. Po dokonaniu analizy fenom enów literackich autorka dochodzi do przekonania, że chrześcijański redaktor Ap 12 użył dw óch źródeł ju d aisty czn y ch . W ich kom binację w kom ponow ał hym n, który służy jak o k o m en tarz32. O stateczna sfum atura tekstu je st skom ponow ana w edług schem atu p ozabiblijnego. P ierw sze źródło (generalnie opow iadanie N iew iasta - Sm ok - D ziecko) opiera się na w ersji greckiej i egipskiej m itu w alki m iędzy królow ą nieba i potw orem . W sposób najbardziej kom pletny do tekstu A p 12 n aw iązują mity L eto - Pyton - A p o llo 33 i Izyda - H orus - S et34. Z naczenie pierw szorzędne m ają tu trzy linie narratyw ne:
27 D z . c y t., s. 5 7 - 1 0 0 . 28 D z . c y t., s. 1 0 1 - 1 0 3 .
29 A . Y a r b г о С o 11 i n s, d z. c y t., 1 0 5 -1 0 6 . 30 T a m ż e , 1 0 9 -1 1 4 .
31 D z . c y t., s. 1 0 3 - 1 0 4 . 32 D z . c y t., s. 114.
33 N a k a n w ie w sp o m n ia n e g o tekstu H y g in u sa , autorka p ro p o n u je n a stęp u ją cy s ch em a t mitu:
1) m o ty w a c ja ataku, 2 ) L eto b r z em ie n n a za spraw ą Z e u sa , 3) P y to n p róbu je z a b ić L eto , 4 ) na rozk az Z eu sa p ó łn o c n y w iatr p o m a g a L eto , p o m a g a też P o se jd o n , 5 ) n a ro d zin y A p o llo i A r te m id y , 6 ) A p o llo z w y c ię ż a P y to n a , 7 ) A p o llo o r g a n izu je gry P y tii. - Z o b . The C o m b a t M yth , s. 6 5 - 6 6 .
34 M ó w ią c o m ic ie e g ip s k im A . Y arbro C o llin s o p iera s ię na h y m n ie A m e n M o jż e sz a , ś w ia d e c t w ie Stelli M ettern ich a i k o m en ta rza ch H erod ota, Plutarcha i A r y sty d esa . S c h e m a t m itu m ia łb y b y ć n astęp u jący: 1) m o ty w a c ja ataku S eta (T y fo n a ) na O z y r y sa (w ła d z a k r ó le w sk a ), 2 ) Izy d a b r z em ie n n a za spraw ą O z y r y sa , 3 ) n a ro d zin y H orusa, 4 ) S et (T y fo n ) p r z eśla d u je Izy d ę i H orusa z za m ia rem z a b ic ia g o , 5 ) Ra i T o t p o m a g a ją I z y d z ie , 6 ) H orus z w y c ię ż a S e ta (T y fo n a ), 7 ) k r ó le stw o H orusa. - Z o b . The C o m b a t M y th , s. 6 5 - 6 6 .
M IĘ D Z Y H I S T O R IĄ ID E I A O R Y G I N A L N O Ś C IĄ A p 12 2 2 3
- atak sm oka na m atkę z intencją zabicia dziecka, - narodziny bohatera,
- m otyw boskiej pom ocy na korzyść matki i bohatera35.
M it egipski je st bardzo bliski tekstow i apokaliptycznem u, ale jeszcze bliżej znajduje się m it grecki. A utorka po su w a się do stw ierdzenia w ręcz, że Revelation 12, a t least in part, is an adaptation o f the m yth o f the birth o f A p o llo 36.
D rugie źródło je s t rów nież w ersją m itu walki. Jako analogie dalsze m iałyby służyć przekazy o pierw otnym konflikcie znane z m itologii akadyjskiej, greckiej, hetyckiej czy u g ary ck iej37. Paralela znacznie bliższa znajdow ałaby się natom iast w m itologii kananejskiej i ju d aisty czn ej. Poem at z Iz 14,12-20, bliski m otyw ow i upadku z Ap 12,9, m iałby bazow ać na kananejskim m icie o Atar. W apokaliptyce ju d aisty czn ej m otyw upadku służy ja k o ilustracja upadku szatana (por. 2 Hen 2 9 ,4 -5 ; V itA E 12-17). M it o upadku szatana m iałby grać kluczow ą rolę w opisie w alki n ieb iań sk iej38.
O statecznie, schem at m itologiczny, rozpoznaw alny w Ap 12 je st n astępujący39:
A. The D ragon (v. 3)
B. C haos a n d D iso rd er (v. 4a) C. The A tta ck (v. 4b)
D. The C ham pion (v. 5 a)
E. The C h a m p io n ’s «D eath» (v. 5b) E. R eco very o f the C ham pion (v. 7a) H. B attle R en ew ed a n d V ictory (vv. 7 b -9 )
I. R estoration a n d C onfirm ation o f O rd er (vv. 1 0 -1 2a) E. The D r a g o n ’s R eign (vv. 12b-17).
W schem acie m itu w alki figurą dom inującą je st sm ok. Term in δ ρ ά κ ω ν , efekt pracy redaktora ju d aisty czn eg o , naw iązuje do funkcji sm oka jak o m itycznego przed staw iciela sił chaosu i sym bolu bezpłodności. M ożliw e są rów nież aluzje do przeciw ników p o litycznych narodu w ybranego40. W kontekście konfliktu i konfron
tacji sm ok je s t fig u ra tiv e expression o f a situation o f p o litica l and religious co n flict4' . M niej istotna je s t id entyfikacja Sm oka z szatanem . Sw oje opinie na tem at Ap 12 A. Y arbro C ollins pow tórzyła w sw oich kom entarzach do A pokalipsy42 w artykule p o św ięconym sym bolizm ow i kobiecem u w A pokalipsie43.
K rytyka. Pow yższe studium m a podstaw ow e znaczenie dla kom pletnej analizy Ap 12. Jednakże oparte je d y n ie na lekturze diachronicznej tekstu m a w alory ale też
35 A . Y a r b г о С o 11 i n s, d z. c y t., s. 6 6 . 36 T a m ż e , s. 6 7 .
37 T a m ż e , s. 83.
38 T a m ż e , s. 83.
39 T a m ż e , s. 142.
40 T a m ż e , s. 1 1 7 -1 19.
41 T a m ż e , s. 119.
42 Th e A p o c a ly p s e , W ilm in g to n 1 9 8 8 , s. 8 5 - 8 6 ; « A p o c a lis s e » , w : Ν ιιονο G ra n d e C o m m e n ta r io B ih lic o , (r e d .) R .E . B r o w n , J.A . F i t z m y e r, R .E . M u r p h y , B rescia 19 9 7 , s. 1321.
43 « F e m in in e S y m b o lis m in th e B o n k o f R e v e la tio n » , B ib ln te r p 1 (1 9 9 3 ) , s. 2 1 - 2 2 .
braki. H ipotetyczne pow iązanie Ap 12 z jak im ś konkretnym m item było p o d daw ane pod w ątpliw ość ju ż przed publikacją The C om bat M yth44. Poniżej p rzed staw im y syntezę opinii na tem at tez A. Y arbro Collins. N aw et, jeśli nie uw ażam y się za specjalistów w historii religii, trudno je st oprzeć się w rażeniu, że niektóre elem enty uniw ersalnego m itu w alki («Pattern») w yodrębnione przez autorka nie p ojaw iają się zupełnie w tekście Ap 12. H istoria królow ej nieba, brzem iennej z ja k im ś bogiem , ukrytej w bezpiecznym m iejscu aby m óc urodzić w bezp ieczeń st
wie, być m oże je st jak ąś daleką aluzją do Ap 12, ale różni się też od niego zasadniczo. A by pokonać te rozbieżności nie w ystarczy odw ołać się do h ipotetycz
nej pracy redaktora czy to judaisty czn eg o czy też chrześcijańskiego. Przede w szystkim m otyw «śm ierci» dziecka w 12,5 w ydaje się być bardzo odległy od treści tekstu. P odobnie jeżeli chodzi o «Pattern» zw iązane z 1 2 ,7 -1 2 zauw aża się brak przejrzystości w teorii A. Y arbro C ollins. Jeżeli nie m a «śm ierci» dziecka, ja k m ożna m ów ić o je g o uratow aniu w 12,7a, lub o rekonstrukcji je g o królestw a w 12,10? I jeżeli 1 2 ,1 0 -1 2 prezentuje inny rodzaj literacki i rozszerza tem atycznie perspektyw ę 12,1-9; 13-17, to czy je st uzasadnione traktow anie go jak o je d n ą z wielu części schem atu, na rów ni ze zw ykłą narracją?
N ie negując w aloru The C om bat M yth ja k o studium różnych analogii do Ap 12, o ile chodzi o schem at m itu walki pozostaje zbyt w iele w ątpliw ości. Z pew nością m ożna stw ierdzić, że autor A pokalipsy naw iązuje do pew nych m otyw ów m ito logicznych znanych w je g o środow isku. Jednakże nie m ożna pow iedzieć że N iew iasta z Ap 12 odpow iada Leto, D ziecko - A pollo, a Sm ok to Pyton. N iew iasta z A p 12 nie rodzi sw ego dziecka gdzieś w ukryciu, ja k to czyni m itologiczna Leto, ale w obec agresora. W ersety 13-17 nie opisują okresu panow ania Sm oka, ale je g o nieudolne zresztą próby agresji w obec N iew iasty i obrazują rosnącą niem oc. N ależy dodać, że term in δ ρ ά κ ω ν , określany przez A. Y arbro C ollins ja k o efekt ingerencji redaktora, w yraża intencjonalną niejasność i w ym aga zd efiniow ania poprzez kontekst bezp o śred n i45. W ydaje się nie uzasadniona próba przesu n ięcia na drugi plan przesłan ia 12,9. Sm ok je st szatanem . To praw da, że takie stw ierdzenie burzy teorię jak o b y w A p 12 chodziło o prostą przeróbką ch rześcijańsko-judaistyczną jak ie g o ś greckiego m itu. M om ent w yrzucenia szatana z nieba nie znajduje się jed n ak w cieniu, ale je st m om entem kulm inacyjnym całego rozdziału. M im o sw oich w alorów teoria A. Y arbro C ollins nie m oże być przekonująca.
44 „ D ie A p o k a ly p se -F o r sc h u n g der letzten Jahrlzehn te hat g e z e ig t, daß sich w e d e r ein b a b y lo n i
sch er, p e r sisc h e r, ä g y p tisc h e r od er g r ie ch isc h e r M y th o s n och A str o lo g ie als d irek te V o r la g e d es A p o k a ly p tik er s n a c h w e is e n läßt” , - H. G o l l i n g e r , D as « große Zeichen» von A p o k a lyp se 12, W ürzburg - Stuttgart 1 9 7 1 , s. 1 3 2 - 1 3 3 ; „W ir k ö n n en nicht e n tsc h e id e n , w e lc h e k o n k rete F a ssu n g d e s M y th o s u n serem A u to r und s e in e m L eserk reis bekan nt w ar”, - A . V ö g 1 1 e, dz. c y t., s. 4 0 0 . - Z ob.
W . F o e r s t e r , « D ie B ild e r in O ffenbarung I2f und 17f», T h StK r 104 ( 1 9 3 2 ) , s. 2 8 5 , 2 9 0 , 3 0 3 , 3 1 0 ; T. Η o 1 1 z, dz. c y t., s. 8 9 - 1 0 9 .
45 G .W . F o e r s t e r « δ ρ ά κ ω ν » , T W N T II, s. 28 4 —2 8 6 .
M IĘ D Z Y H IS T O R IA ID E I A O R Y G I N A L N O Ś C IĄ A p 12 2 2 5
1.3. The C om bat M yth dzisiaj
1.3.1. T eo ria klasyczna?
P om im o w ielu braków , teoria A. Y arbro Collins, praw dopodobnie rów nież z pow odu ów czesnej «dogm atyzacji» lektury historyczno-krytycznej tekstu, przez w iele lat była u w ażan a w naukow ej analizie Ap 12 za klasykę. Do niedaw na k o n cep cja m itu w alki w Ap 12 nie spotykała zdecydow anego sprzeciw u. K on
tynuow ano d yskusję na tem at m ożliw ych relacji m iędzy Ap 12 i m item Izyda - H orus - Set i m item Leto - A pollo - Pyton. Np. R. B ergerm eier46 i H. R itt47 zakładają, że m it egipski został poddany «interpretatio iudaica». W edług R.
B erg erm eiera in terw en cja redaktora chrześcijańskiego była praw ie żadna i dotyczy
ła je d y n ie w ersetów 11. i 17. O m ożliw ości w pływ u m itu Leto - A pollo - Pyton m ów ią J. S w eet48 i W .J. H arrington49. D o pow yższych m itów oraz do konfliktu M arduk - T iam at naw iązuje P. R ichard50. U.B. M üller51 potw ierdza częściow o rekonstrukcję pierw szeg o źródła zaproponow aną przez A. Y arbro Collins. A kom o- dacja m itu L eto - A pollo - Pyton lub Izyda - Horus - Set najpierw w środow isku ju d a isty cz n y m , a następnie chrześcijańskim , je st w edług niego bardzo p raw do p o d o b n a52. O nakładaniu się różnych tradycji, m iędzy innym i, o w alce M arduk - T iam at i m icie L eto - A pollo - Pyton, w spom ina rów nież É. C othenet53. O pinie A. Y arbro C ollins zn ajd u ją generalne potw ierdzenie w studiach J.W . van H entena54.
N ie w y klucza on je d n a k m ożliw ości w pływ u innych m itów 55. O «echach» mitu w alki w w ersji greckiej i egipskich mówi rów nież Ch.H. T albert56. W śród m onografii, które b azu ją na obserw acjach A. Y arbro C ollins odnośnie konstrukcji m itologicznej A p 12 należy w spom nieć pracę doktorską P.A. Abira, The C osm ic C onflict o f the C hurch. A n E xetical-theological Study o f Revelation 12, 7 -1 2 (F rankfurt am M ain, 1995). O ile chodzi o zastosow anie schem atu m itu w alki autor nie m a żadnych w ątp liw o ści57. Jedynym słabym punktem je st zaproponow ana przez autorkę m ożliw ość o d nalezienia elem entów mitu walki w innych częściach A poka
lipsy58.
46 « A lte s lin d N e u e s z u r „ S o n n e n fra u am H im m e l” (A p k 12)» Z N W 73 (1 9 8 3 ), s. 1 0 6 - 1 0 8 . 47 O ffe n b a r u n g d e s, lo h a n n e s, W ürzburg 19 8 6 , s. 65.
48 R e v e la tio n , L o n d o n 1 9 9 0 , s. 194.
49 O b o k te g o ź ró d ła w A p 1 2 ,1 - 6 p o ja w ia s ię d ru g ie, R dz 3. - Z ob.: R e v e la tio n , C o lle g e v ille 19 9 3 , s. 129.
5(1 A p o c a ly p s e . A P e o p l e ' s C o m m e n ta ry ’ on th e B o o k o f R e v e la tio n , N e w Y ork 199 5 , s. 101.
51 D ie O ffe n b a r u n g d e s J o h a n n e s, G ü terslo h 199 5 , s. 2 4 2 52 U .B . M ü l l e r , dz. c y t., s. 2 4 3 - 2 4 5 .
51 II m e ss c tg g io d e l l ’A p o c a l is s e , L eu m ann 1997, s. 96.
54 «E n d e d r a a k w e r d to o t in g o p d e v ro u w ( O p e n b 1 2:17)», w: K le in e E n c y k lo p e d ie van d e T o o rn , (r e d .) A . d e J o n g , U trech t 1 9 9 3 , s. 5 7 - 7 5 - c y to w a n e p rzez L.J. L i e t a e r t P e e r b o l t e , The A n te c e d e n ts o f A n tic h r is t, L eid e n - N e w Y ork - K öln 19 9 6 , s. 140, p rzy p is 2 , i « D ra g o n » , D D D , s. 2 6 6 - 2 6 7 ; « T y p h o n » , D D D , s. 8 8 0 .
55 J.W . van H e n t e n, « T y p h o n » , s. 8 8 0 - 8 8 1 . 56 T h e A p o c a l y p s e , L u is v ille 19 9 4 , s. 4 8 .
57 «Y arbro C o llin s ’s c o n c lu s io n on ch 12, n dubt, are m eritoriou s and c o m m e n d a b le » - P .A . A b i r, dz. c y t., s. 4 5 .
58 « B u t her a ttem pt to e x te n d the sa m e c o m b a t m yth pattern to the w h o le b o o k is q u estio n a b le » - P .A . A b i r, d z. c y t., s. 4 5 .
Jak sugerują ostatnie analizy historyczno-religijne, problem tła m itologicznego Ap 12, podjęty bez uprzedzeń i subiektyw izm u przedstaw ia się ja k o w iele bardziej złożony.
1.3.2. K rytyka i w kład P. B uscha i H. U llanda 1.3.2.1. P. B usch
T eoria A. Y arbro C ollins stoi w sprzeczności z obserw acjam i niektórych w spółczesnych kom entatorów , takich ja k np. N. F orsyth59, R. B auckham 60, M. R issi61, L.J. L ietaert P eerb o lte62 czy D.E. A une63. W ażne m iejsce w polem ice przeciw ko jej tezom zajm uje rozpraw a doktorska P. Buscha, D e r gefallene D rache:
M ythenexegese am B eisp iel von A p 12 (Tübingen - Basel 1996). P. B usch oskarża A. Y arbro C ollins o p rzedstaw ianie schem atu zbyt odległego od treści m itów przez nią cy to w an y ch 64. A utorka zbyt m ało uw agi przyw iązuje do relacji historycznych pom iędzy poszczególnym i m itam i, a jej teoria je st oparta na bardzo chw iejnych d ow odach65. P. B usch zarzuca jej ponadto subiektyw izm , który przejaw ia się w braku rzeczyw istych cytatów dla oparcia sw ojej teorii o «P attern»66. W m iarę upływ u czasu zm ieniały się ostateczne w ersje m itu. Do tezy, iż m it Leto - A pollo - Pyton je st bliższy narracji A p 12 niż je g o egipska w ersja, P. B usch dodaje argum entację historyczną. W edług niego, w epoce hellenistyczno-rzym skiej, czyli w m om encie h istorycznym redakcji A pokalipsy, m it egipski nie m iał praw ie znaczen ia67. P roblem w pływ u m itu greckiego je st bardziej złożony. Jak to u d ow ad
nia P. B usch, w niektórych w ersjach m itu nie tylko Pyton prześladuje Leto, ale czyni to rów nież zazd ro sn a żona Z eusa, H era68. Podobieństw o do A p 12 pojaw ia się ponadto w m icie o narodzinach Z eusa, przede w szystkim w je g o w ersji ju d aisty cz
nej (Syb 3,132-141 )69. W edług P. B uscha, na bazie historyczno-religijnej analizy
54 T h e O ld E n e m y - S a ta n a n d th e C o m b a t M y th, P rin ceto n 19 8 7 , s. 2 5 2 - 2 5 5 .
ы> « W a s it by th is tim e n o m o re than a story, or (a s in H y g in u s ’ v e rsio n ) an a e tio lo g ic a l m yth o f the orig in o f A p o llo ’s o r a cle at D e lp h i? Or did it s u g g e st the trium ph no the s u n -g o d o v e r the fo r c es o f d a rk n ess, a m yth r e v ita liz e d in th e first cen tu ry by E m p ero r’s assu m p tio n o f the role o f A p o llo ? » - The C lim a x o f P r o p h e c y , s. 198.
61 « O h n e Z w e if e l sin d in А р к 12 h e id n isc h e m y th is c h e T rad ition en ins B ild v erw o rb en , d ie sich aber kaum a u f e in e n e in z ig e n G ru n d m y th u s zu rückfü hren la sse n » - D ie H u re B a b y lo n u n d d ie V erfü h ru n g d e r H e ilig e n , Stu ttgart 1 9 9 5 , s. 29.
62 « l f the autor o f R e v e la tio n , in w r itin g с. 12, w a s in flu e n c e d by a p agan m yth , it w a s not such a pattern, but a c o n c r e te m yth that in flu e n c e d him . [...] T h e m ea n in g o f narrative o f R e v ela tio n 12 is form ed on the le v e l o f th e B o o k o f R e v e la tio n . T h e v a r io u s im a g e s are used in a n e w c o n te x t, and, w ith in th is c o n te x t, e x p r e ss th e prelim in a ry v ic to r y o f C hrist o v e r Satan» The A n te c e d e n ts o f A n tic h r is t, s. 140.
D z. c y t., s. 6 7 1 - 6 7 2 .
64 « E s h an d elt sich a lso um e in e A b stra k tio n d e s g rö ß ten g e m e in sa m e n M u sters v o n M y then m it äh n lich er T h e m a tik » - D e r g e f a lle n e D r a c h e , s. 15.
65 The C o m b a t M y th , s. 5 8 . 6h D z . c y t., s. 16.
67 « H ie r kann anhand k o n k reter T e x te fc s tg e s te llt w e rd en , daß G e b u r tsm y th o s d e s H orus in h e lle n is tis c h -r ö m is c h Z eit k au m n o ch rezip iert w ird. [...]. D e s Isism y th en k reis verliert darum an R e le v a n z für d ie E rk lärun g d e s T e x t e s » , - dz. c y t., s. 16. Z ob.: s. 8 0 - 8 1 .
68 P. B u s c h , d z. c y t., s. 8 1 - 8 2 . fty T a m ż e , s. 8 3 - 8 4 .
M IĘ D Z Y H I S T O R IĄ ID E I A O R Y G I N A L N O Ś C IĄ A p 12 227
porów naw czej m o żn a stw ierdzić pokrew ieństw o m itologiczne m iędzy tym i dw om a m itam i i Ap 1270. N ie oznacza to, że m ity greckie i Ap 12 m ają te sam e elem enty («P attern»), Ap 12 je st spójnym tekstem , skom ponow anym prze jak ieg o ś w czesno
chrześcijań sk ieg o teologa. N ie bazuje on na ja k im ś stałym fundam encie znanym z historii tradycji, ale użył pewnej kom binacji m itów 71.
Studium P. B uscha zaw iera znaczną ilość tekstów pogańskich, staro- i intertes- tam entalnych, które zaw ierają aluzje do Ap 12. Są one analizow ane pod kątem m ożliw ej transm isji do tekstu apokaliptycznego. B ardzo cenne w ydaje się rów nież p rzedstaw ienie problem u recepcji Ap 12 w literaturze patrystycznej.
1.3.2.2. H. Ullcind
P olem ikę z poglądam i A. Y arbro C ollins znajdujem y w pracy doktorskiej H.
U llanda, D ie Vision als R adikalisierung d er W irklichkeit in d er A po ka lyp se des Johannes. D as V erhältnis der sieben Sendschreiben zu A pokalypse 12 -1 3 , (T übin
gen - B asel, 1997). Praca H. U llanda je st interesującą próbą analizy zależności retorycznych m iędzy A p 2 -3 i Ap 12-13. A p 2 -3 przedstaw ia rzeczyw istość histo ry czn ą w spólnot ch rześcijań sk ich 72. Ap 12 je st rozum iane ja k o radykalizacja historii, natom iast Ap 13 jak o radykalizacja w spółczesności im perium rzym s
kiego73. D o p roblem u m itu w alki H. U lland naw iązuje kom entując Ap 12.
P ropozycja A. Y arbro C ollins nie przekonuje go74. N ie je s t m ożliw a identyfikacja N iew iasty z A p 12 z żadną k onkretną boginią znaną z m itów 75. P oza tym jest nieu zasadnione p rzypisyw anie N iew ieście funkcji m ałżonki lub sprzym ierzonej antagonisty któregoś z m itycznych S m oków lub w ęży 76. D odatkow o H. U lland podkreśla, iż m o ty w acja ataku sm oka, lub w ęża nie ogranicza się do chęci przejęcia w ładzy. W niektórych w ersjach m itów Izyda - H orus - Set i Leto - A pollo - Pyton po jaw ia się m otyw sek su aln y 77 czy naw et ho m o sek su aln y 78. T ego typu m otyw acja je st zu pełnie obca treści Ap 12. A utor podkreśla ponadto, że w odróżnieniu od m itów , N iew iasta z A p 12 ucieka sam a na pustynię, zaraz po urodzeniu Syna79.
Innego typu w ątpliw ość dotyczy datow ania niektórych tekstów cytow anych przez A. Y arbro C ollins, które są w rzeczyw istości p ó źniejsze od A pokalipsy i ja k o takie nie m ają odpow iedniej w agi80. P ozostałe obserw acje poczynione przez H. U llanda pok ry w ają się z innym i opiniam i krytycznym i w obec tez A. Y arbro C ollins, które przedstaw iliśm y w cześniej.
70 T a m ż e , s. 8 4 - 8 5 . 71 T a m ż e , s. 35.
72 H. U l l a n d , D i e V isio n , s. 21.
73 T a m ż e , s. 178, 2 3 3 . 74 D z . c y t., s. 1 8 0 , p r z y p is 4 2 . 75 T a m ż e , s. 1 8 3 , 2 3 0 .
76 H. U l l a n d , d z. c y t., s. 195.
77 T a m ż e , s. 195.
78 T a m ż e , p rzy p is 125.
79 T a m ż e , s. 2 2 1 .
80 « E s ist d a rauf h in z u w e is e n , daß d ie B e l e g e bei Plutarch und A p u le iu s natürlich nur dann e tw a s zur E rh ellu n g der A p k b eitra g en k ö n n en , w e n n d ie s e a lte T ra d itio n en v era rb eiten , d enn s ie sind w o h l ca.
120 b z w . 170 n. Chr. zu d a tieren » - H. U 1 1 a n d, d z. c y t., s. 183, p rzy p is 5 6 .
2. W P Ł Y W L IT E R A T U R Y JU D A IST Y C Z N E J
Bez w ątpienia A pokalipsę św. Jana m ożna uznać za najbardziej «judaistyczny»
tekst N ow ego T estam entu. O brazy, naw iązyw anie do tekstów i stylu Starego T estam entu, słow nictw o obfitujące w hebraizm y i aram eizm y, sem ickie konstruk
cje literackie w zbudzały zaw sze uw agę egzegetów 81. A pokalipsa, zachow ując sw oją oryginalność nie m oże być zrozum iana poza kontekstem starotestam ental
nym 82. S zczególną bliskość zauw aża się m iędzy A pokalipsą a księgam i profetycz
nym i, ja k np. Izajasza83, E zechiela84 i D aniela85. W ażny je st kontekst literatury m ięd zy testam en taln ej86, np. ksiąg: 1 H enocha, 4 Ezdrasza, 2 B arucha i niektórych pism ą u m ra ń sk ich 87. N ierzadko w skazuje się na punkty w spólne A pokalipsy oraz pism talm udycznych, targum icznych czy rabinistycznych88.
W konsekw encji typow ym środow iskiem literackim i teologicznym Ap 12 nie są m ity pogańskie, ale przede w szystkim judaizm i pierw otne chrześcijaństw o (zob.
np. E. L o h m ey er89, T. Z ah n 90, W. H adorn91, J. Sickenberg92, A.T. K assing93, J.M . C ourt94, A. W ikenhauser95, H. K raft96). N aw iązanie do Ps 2 w 12,5, aluzja do
81 O e g z e g e ta c h « p o c z ą tk u » (X I X w .), tak ich ja k F. B le ek , F. D iisterd ieck , E .W . H en g sten b erg , T. K lie fo th i M .L . d e W e tte, m ó w i J. E r n s t , dz. c y t., s. 9 0 . - Z o b . F .D . M a z z a f f e r i , dz. cy t., s. 3 9 ^ * 7 .
82 J. C a m b i e r , Les im ages de l ’A ncien T estam ent dans l ’A p o c a ly p se de sain t Jean, N R T 77 (1 9 5 5 ) , s. 1 1 3 -1 2 2 ; R. H a l v e r , D e r M ythos im letzten Buch d e r B ibel, H am burg - B erg sta d t 19 6 4 , s. 14—16; M. V e I о s o , Sim holos en e l A p o c a ly p sis de San Juan, R B A rg 38 (1 9 7 6 ) , s. 3 2 1 - 3 3 8 .
83 A . G a n g e m i, L ’u tilizzazion e d e l D eu tero-Isaia n e ll’A p o c a lisse di G iovanni, „ E c c le s ia O rans”
IV 3 ( 1 9 8 7 ) , s. 1 0 9 - 1 4 4 , 3 1 1 - 3 3 9 ; R .D . A u s , The R elevance o f Is 6 6 ,7 to Revelation 12 and 2 T hessalonians 1, Z N W 6 7 (1976), s. 2 5 2 - 2 6 8 ; B . M a r c o n c i n i , L ’u tilizzazion e d e l T.M. nelle c ita zio n i isaian e d e l l ’A p o c a lisse, R B ib 21 ( 1 9 9 2 ) , s. 1 1 3 -1 3 6 ; J. F e к k e s, Isaiah a n d P roph etic T radition s in the Book, o f R evelation , S h e ffie ld 1994.
84 A . V a n h o y e , L 'u tilisation du livre d ’Ez.echiel dans l ’A p o c a ly p se, B ib 4 3 ( 1 9 6 2 ) , s. 4 3 6 - 4 7 6 . 85 J .M . E f r i d, D an iel a n d R evelation, V a lle y F orge 1978; Κ. H a n h a r t , The Fourt B east o f D an iel Vision in the N ight in the Ligth o f Rev 13,2, N T S 2 7 (1 9 8 1 ), s. 5 7 6 - 5 8 3 ; G .K . B e a l e The Influence o f D a n iel upon the Structure a n d Theology o f J o h n ’s A p o c a ly p se, J E v S T 2 7 (1 9 8 4 ) , s. 4 1 3 —4 2 3 ; T e n ż e , The Use o f D an iel in Jew ish A p o c a lip tic L iteratu r an d in the R evelation , L ahnam - L o n d o n 1984; T e n ż e , A R econ sideration o f the Text o f D aniel in the A p o c a ly p se, „ B ib lia ” 6 7 ( 1 9 8 6 ), s. 5 3 9 - 5 4 3 ; J. S i m s, A C om p a ra tive L itera ry Study o f D aniel an d Revelation, L e w is to n 1995.
86 G .K . B e a l e , The P roblem o f the M an fro m the Sea in IV E zra 13 an d its Relation o f the M essia n ic C on cept o f John ’s A p o c a ly p se, N T 2 5 ( 1 9 8 3 ), s. 1 8 2 -1 8 8 ; P .M . В о g a e r t, Les a p o ca lyp ses co n tem p o ra in es d e Baruch, d ’E sdra et de Jean, w .: L ’A p o c a ly p se joh an niqu e, (red .) J. L a m b r e c h t , D u c u lo t - L eu v en 19 8 0 , s. 4 7 - 6 8 ; G . В о h a k, G reek-H ebrew G em atrias in 3 Baruch a n d in R evelation, J ourStud P seu d 7 ( 1 9 9 0 ) , s. 1 1 9 -1 2 1 ; F .D . M a z z a f f e r i , dz. c y t., s. 4 7 ^ 1 9 ; P. M u ń o z L é ο n. La estru ctu ra d el A p o c a ly p sis de Juan, E stB ib 4 3 (1 9 8 5 ) , s. 1 2 5 -1 7 2 .
87 P. B u s c h , d z. c y t., s. 5 6 - 6 1 .
88 M . B o d i n g e r , Le M ythe de Neron. D e l ’a p o ca lyp se de Saint Jean an Talm ud de B abylone, R H R 2 0 6 ( 1 9 8 9 ) , s. 2 1 - 4 0 ; L. G r y. Les ch a p itres XI et XII de l ’A p o c a ly p se, R B 31 (1922), s. 2 0 7 - 2 1 4 ; C h. H a u r c t , Eve transfigurée. D a la G enèse a l'A p o ca lyp se, R H P R 5 9 (1 9 7 9 ) , s. 3 2 5 - 3 3 9 ; M. M c N a m a r a , The N ew T estam ent an d the P alestin ian Targum to the P entateuch, R o m e 1966, s. 2 2 4 - 2 2 5 .
89 D a s zw ö lfte K a p itel d es O ffenbarung Johannis, T B 4 ( 1 9 2 5 ) , s. 2 8 5 - 2 9 1 . 9(1 D ie O ffeenbarung d es Johannes, W uppertal 19 8 6 , s. 4 3 6 - 4 4 5 .
91 D ie O ffeenbarung des Johannes, L e ip z ig 1 9 2 8 , s. 128.
92 Erklärung d e r Joh an n esapokalypse, B o n n 1942, s. 1 1 8 -1 2 6 .
93 D ie K irch e und M aria. Ihr Verhältnis in 12 K a p itel d e r A pokalypse, D ü sse ld o r f 1 9 5 8 , s. 1 2 1 -1 4 6 . 94 M yth a n d H isto ry in the Book o ff R evelation, L o n don 19 7 9 , s. 1 0 6 -1 2 1 .
M IĘ D Z Y H IS T O R IĄ ID E I A O R Y G I N A L N O Ś C IĄ A p 12 229
historii w yjścia za niew oli egipskiej w m otyw ie ucieczki na pustynię w 12,13-16, a przede w szystkim postać M ichała archanioła, to w szystko św iadczy bardzo jasn o o w pływ ie Starego T estam entu. K lasyczną pozycją, w noszącą bardzo w iele do zdefiniow ania w pływ ów judaistycznych, szczególnie jeżeli chodzi o postać N iew ia
sty, je st m onografia H. G ollinger, D as »große Z eich en «” von A pokalypse 12, (W ürzburg - Stuttgart 1971). W śród now szych kom entatorów , którzy w analizie Ap 12 akcentują w pływ y ju d aistyczne, należy w ym ienić A. F euilleta 97, P. Prigenta 98, J. Sw eeta " , R.W . W a lla l(K), E. C o rsin i’e g o 101 H. G iesen a102, R. B au ck h am a103, L.G. M ü lle ra 104, U. V an n i’e g o 105, e tc .106. Położenie nacisku na kontekst ju d aisty cz
ny Ap 12 je st próbą znalezienia «korzeni» sym bolizm u, który został tu użyty i jeg o rzeczyw istego tła teologicznego.
3. L E K T U R A S Y N C H R O N IC Z N A A P 12 3.1. Z n aczen ie kon tek stu A pokalipsy
Aby otrzym ać charakterystykę teologiczną jak ieg o ś fragm entu lub konkretnej postaci literackiej konieczne je st przede w szystkim osadzenie jej w kontekście całej A pokalipsy. Przesłanki m itologiczne, naw iązanie do tekstów Starego i N ow ego T estam entu czy apokaliptyki judaistycznej m ogą być pom ocne, ale z pew nością pozostaną bardziej lub mniej chaotycznym zbiorem różnych odniesień, jeżeli zabraknie zakotw iczenia w całości myśli teologicznej autora. Znaczenie oryginal
nego kontekstu A pokalipsy było podkreślane ju ż w czasie «przew agi» studiów diachronicznych. H.B. S w e te 107 jest przykładem egzegety, który do znaczenia kontekstu A pokalipsy przyw iązyw ał szczególną wagę. Podobne założenie m etodo
45 L ’A p o c a lisse d i G iovanni, B rescia 1983, s. 2 7 5 - 2 8 1 .
96 D ie O ffenbarung d e s Johannes, T ü b in g en 19 7 4 , s. 172; D ie B ild er d er Offenbarung des Johannes, Frankfurt am M ain - B erlin - B ern - N e w Y ork - Paris - W ien 1 9 9 4 , s. 1 3 0 -1 3 8 .
97 Le M essie et sa M ère d ’a p rè s le ch apitre XII de l ’A p o c a ly p se, RB ( 1 9 5 9 ) , s. 5 5 - 86; Le Cantique d e s C an tiqu es en l'A p o c a ly p se , R S R 4 9 (1 9 6 1 ) , s. 3 2 1 - 3 5 3 ; Le ch apitre XII de l ’A p o c a ly p se, E eV 88 (1 9 7 8 ) , s. 6 7 4 - 6 8 3 ; La F em m e vêtue du so le il (Ap 12), N V F r 5 9 , 1 - 2 (1 9 8 4 ) , s. 3 7 - 6 7 , ’ 1 0 3 -1 2 8 .
98 L ’A p o c a lisse d i san G iovanni, R o m a 1 9 8 5 , s. 3 6 3 - 3 9 2 . 99 R evelation , L o n d o n 1 9 9 0 , s. 1 9 4 -2 0 5 .
1Ш R evelation , P e a b o d y 19 9 1 , s. 1 5 7 -1 6 7 .
101 A p o c a l is s e p r im a e d o p o , T orin o 19 8 0 , s. 3 0 8 - 3 2 4 .
102 S ym bole und m ythische A u ssagen in d e r Joh an n es-A pokalypse und ihre th eologisch e Bedeutung, w : M etaphorik und M ythos im Neuen T estam ent, (red .) K. K e r 1 1 e g e, Freiburg - B a sel - W ien 1990, s. 2 7 5 nn.
107 The C lim ax o f P ro p h ecy, s. 3 8 - 9 1 ; La teo lo g ia d e l l ’A p o c a lisse, B rescia 199 4 , s. 1 7 -2 6 .
"M D z . c y t., s. 2 3 3 - 2 4 1 .
11)5 L 'A p o c a lisse. Erm eneutica, esegesi, teo lo g ia , B o lo g n a 19 9 1 , s. 4 0 5 0 7 ; L 'o pera creativa n elT A p o ca lisse, R o m a 199 3 , s. 2 2 , 3 2 , 55; A p o c a lisse e A ntico Testam ento: una sin ossi, R o m a 19 9 6 , s. 1 3 7 -1 5 2 .
1(16 A . P o li 1, D ie O ffenbarung des Johannes, W up pertal - Z ürich 198 9 , s. 3 1 2 - 3 3 7 ; P. M i n e a r , F a r as the C ou rse is Found: the P oint o f R evelation 1 2 :1 5 -1 6 , N T 3 3 ( 1 9 9 1 ) , s. 7 1 - 7 7 ; W .J. H a r r i n g t o n , R evelation , C o lle g e v ille 1 9 9 3 , s. 1 3 1 -1 3 7 ; J.P. P r é v o s t , L ’A po ca lyp se:
C om entaire p a sto ra l, Paris 1 9 9 5 , s. 1 0 3 - 1 0 8 . 107 Th e A p o c a l y p s e o f S t J o h n .
logiczne znajdujem y w publikacjach F.X. S teinm etzera108, B.J. F ro is109, P.S.
M in eara110, H. G ie se n a 111, P. P rig en ta112, czy H. K rafta113. W następnym p odroz
dziale pragniem y przedstaw ić w sposób syntetyczny niektóre publikacje, które w ydają się być istotne dla lektury synchronicznej Ap 12.
3.2. N iek tóre zn aczące próby analizy synchronicznej A p 12
3.2.1. Znaki przeciw staw ne w edług H. G ollinger
Praca d oktorska H. G ollinger, D as «große Zeichen» von A pokalypse 12, je st pierw szą pozycją, którą pragniem y wskazać. A utorka koncentruje się na analizie egzegetycznej znaku N iew iasty. Z w raca uw agę na pozycję «w ielkiego znaku»
w całości księgi. B ardzo interesująca je st prezentacja m ożliw ej konstrukcji literac
kiej Ap 12, zatytułow ana «D er D rache - das G egenbild d er Frau. Z u r K om position von A p o ka lyp se 1 2 » UĄ. W edług H. G ollinger od początku A p 12 znakow i N iew iasty, o d pow iada przeciw znak S m o k a115:
1 2 3 3 2 1
V ers la : κ α ι σ η μ ε ΐο ν μ έ γ α ώ φ θ η Vers За: κ α ί ώ ψ θ η ά λ λ ο σ η μ ε ίο ν
έ ν τώ ο ύ ρ α ν ώ εν τώ ο ύ ρ α ν ώ
P ozycja podm iotu, przym iotnika i czasow nika je st w obydw u znakach precyzyj
nie przeciw staw na. Jeden i drugi znak pojaw iają się na niebie, jed n ak ż e znak N iew iasta ja k o «w ielki» natom iast znak Sm oka tylko ja k o «inny». Form ułę κ α ί ίδ ο υ w prezentacji Sm oka należy interpretow ać ja k o w ezw anie lektora do szczegól
nej u w a g i116. Z naki różnią się we w szystkich szczegółach: N iew iasta zdobna w atrybuty niebiańskie, Sm ok, który w jak iś sposób chce dorów nać N iew ieście i p osiada atrybuty potęgi ziem skiej. O braz sm oka w ydaje się być przeładow any, natom iast obraz N iew iasty je st pełen godności. W ersety 2 i 4 a przedstaw iają sytuację znaków ; słaba niew iasta, krzyczy w bólach rodzenia, Sm ok przejaw ia sw oją siłę zrzucając trzecią część gw iazd. Przeciw staw ne pozycje N iew iasty
11,8 D e r Sternensturz. in d e r Johannesoffenbarung, FF 11 (1 9 3 5 ), s. 4 3 6 - 4 3 7 ; D e r a p o k a lyp tisch e D rach e, T liG l 2 8 (1 9 3 6 ) , s. 2 8 1 - 2 9 0 .
104 The Women C lo th ed with the Sun (Ap 12), R o m a 1954.
110 I S a w a N e w E a rth . A n I n tr o d u c tio n to th e V ision o f th e A p o c a ly p s e , W a sh in g to n - C le v ela n d 1968.
111 K irch e a u f dem Weg durch d ie Zeit; zu Offenbarung 1 2 ,1 -1 8 , T G e g w 2 ( 1 9 8 2 ) , s. 1 7 2 -1 8 2 ; C h ristu sbotsch afl in a p o k a lyp tisch er Sprache, B iK i 3 9 (1 9 8 4 ), s. 4 2 - 5 3 ; D as Buch m it sieben Siegeln.
B ild er und S ym bole d e r A po k a lyp se, B iK i 3 9 ( 1 9 8 4 ) , s. 5 9 - 6 8 ; Johan n esapokalypse, Stuttgart 1986;
S ym bole und m ythische A u ssagen , s. 2 5 5 - 2 9 0 .
112 P o u r une th éo lo g ie de l 'im age: les visions de l ’A p o c a ly p se, R H P R 5 9 (1 9 7 9 ) , s. 3 7 3 - 3 7 8 ; Et le ciel s'ou vrit. A p o c a ly p se de Saint Jean, Paris 1980.
111 D ie B ild e r d e r O ffenbarung d e s Johannes.
114 H. G o l 1 i n g e r , dz. c y t., s. 1 1 0 - 1 1 8 .
115 T a m ż e , s. 110. U . V a n n i , (R ec.: H. G o l l i n g e r , D as g ro ß e Zeichen von A p o k a lyp se 12, s. 5 9 0 , o k r e śla je j k la s y fik a c ję ja k o zb yt su b iek ty w n ą .
116 H. G o 1 1 i n g e r, d z. c y t. s. 111.
M IĘ D Z Y H IS T O R IĄ ID E I A O R Y G I N A L N O Ś C IĄ A p 12 231
z siłam i dobra i Sm oka, wraz z je g o obozem są cechą charakterystyczną całego ro z d z ia łu 117. D o konując pogłębionej analizy konstrukcji Ap 12 H. G ollinger dochodzi do następujących w niosków 118:
- A utor stara się aby opow iadania pośw ięcone N iew ieście i Sm okow i były zróżnicow ane, tzn. pośw ięca m ocom zła zdecydow anie mniej m iejsca.
- N iektóre w ersety, (4 b .7 a.l.3 .1 7 ) m ają funkcję w prow adzającą do tego co następuje potem .
- N a pod staw ie poczynionej analizy autorka dochodzi do w niosku, iż nie jest m ożliw e aby tak precy zy jn a kom pozycja ja k ą je st Ap 12 była dziełem przypadku.
A utor A p m ógł korzystać z różnych źródeł, te były jed n ak tylko punktem w yjścia i A p 12 należy traktow ać ja k o św iadom ą skom ponow aną je d n o ś ć 1 ly.
P odstaw ow ą zasłu g ą H. G ollinger je st fakt uznania Ap 12 za intencjonalne sk onstruow aną jed n o stk ę literacką. Próba a n a liz y opozycji m iędzy N iew iastą i sm okiem je s t bard zo interesująca. M ożna m ieć w ątpliw ości co do znaczenia tzw.
w ersetów w p row adzających, które odnoszą się do jed n eg o i drugiego o b o z u 120.
M onografia H. G o llin g er pozostaje pozycją o fundam entalnym znaczeniu dla w szystkich, którzy w sposób naukow y pragną zająć się lekturą Ap 12.
3.2.2. A naliza «narratyw na» w edług J. C allouda
Tzw . an aliza «narratyw na» lub stru k tu ralisty czn a121 m oże być uznana za je d n ą z prób lektury synchronicznej tekstu biblijnego. N aw iązując do w spółczesnych m etod analizy logiki języ k a, proponuje się tw orzenie m odeli opartych na przesłan
kach sy n tag m aty czn y ch i sem antycznych. A nalizuje się progresyw ne definiow anie sensu term inów użytych w narracji. T rzeba podkreślić, że określenie «analiza strukturalistyczna» nie je st do końca jedn o zn aczn e i jej ostateczne założenia zależą od w yboru poszczeg ó ln y ch uczonych. J. C alloud je st jed n y m z kom entatorów , którzy próbow ali zastosow ać tę m etodę w analizie Ap 1 2 -1 3 122. A naliza ta przebiega n a dw óch poziom ach, syntagm atycznym i sem antycznym . O bszerny artykuł J. C allo u d a bardzo dokładnie opisuje poszczególne program y narracyjne, ich w ariacje, pro- i an tag o n istó w 123. N a płaszczyźnie sem antycznej autor definiuje trzy kw adraty logiczne, które w yjaśniają logiką Ap 12-13, tj. kw adraty ról ro d z in n y c h 124, z a c h o w a ń 125 i organizacji w a rto ści126.
117 T a m ż e , s. 1 1 2 - 1 1 5 . 118 T a m ż e , s. 1 1 5 - 1 1 8 .
114 T a m ż e , s. 1 16. — A u torka p o le m izu je z H .D . W e l l h a u s e n , A n a ly s e d e r O ffe n b a ru n g d e s J o h a n n e s, s. 1 8 -2 1 .
120 M . K a r c z e w s k i , dz. c y t., s. 4 1 .
121 A .J. G r e m a s , S é m a n tiq u e S tr u c tu r a le , Paris 1966; D . P a t t e , W hat is S tr u c tu r a l E s e g e s is , P h ila d e lp h ia 197 5 ; J. R o u q u c 1 1 e, P e tite m é th o d e p o u r l ’a n a ly s e d e s te x te s , M o n tp ellier 1975.
122 A p o c a l y p s e 12-13. E s s a i s e m io tiq u e , F o iV ie 7 5 ,4 (1 9 7 6 ) , s. 2 6 - 7 8 ; - Z ob.: J. C a l l o u d , J. D e 1 о r m e, J.P. D u p 1 a n t i e r, L 'A p o c a ly p s e d e Jea n . P r o p o s itio n s p o u r une a n a ly s e s tr u c tu r a le , w: A p o c a l y p s e e t T h é o lo g ie d e l 'E s p é r a n c e , (red .) L. M o m o l o u b o u , Paris 197 7 , s. 3 5 1 - 3 8 1 .
123 M . K a r c z e w s k i , dz. c y t., s. 4 1 - 4 6 . 124 A p o k a ly p s e 1 2 -1 3, s. 6 6 - 7 0 .
125 D z . c y t., s. 7 1 - 7 3 . I2ft T a m ż e , s. 7 3 - 7 7 .
K ry ty k a . J. C alloud respektuje integralność tekstu A p 12 i z niezw ykłą uw agą analizuje rolę postaci literackich w całości rozdziału. Z aletą je st w yakcentow anie relacji i opozycji m iędzy działaniem poszczególnych aktorów . Słabość teorii w ysuw anych przez J. C allouda dotyczy sam ego fundam entu tzn. użytej m etody.
W ątpliw ości co do m ożliw ości użycia m etod strukturalistycznych w interpretacji tekstu biblijnego pojaw iały się ju ż w środow isku egzegetów (por. P. P rig e n t127, U. V a n n i128, A. V an h o y e129), a nadto w yraża je sam a u to r130. M etody te są określane jak o zbyt ideologizujące, obce praw dziw em u znaczeniu tekstu i w konsekw encji bardzo subiektyw ne. Z drugiej strony ciągle trw ają próby udoskonalenia ich i dosto so w an ia do specyfiki tekstu apo k alip ty czn eg o 131. W śród kom entatorów Ap 12 odw ołujących się do m etody strukturalistycznej należy w spom nieć E. T e s tę 132, P. B u sc h a 133 (jako podstaw a określenia struktury Ap 12) i D. E. A u n e ’a 134 (jako do datkow a m etoda alternatyw na). Z pew nością analiza narratyw na, rozum iana jak o strukturalistyczna, nie je st w ystarczająca w poszukiw aniu przesłania teologicznego tekstu. W analizie J. C allouda uderza zupełny brak aluzji do S tarego czy N ow ego T estam entu. C zy w takich okolicznościach m ożliw a je s t pow ażna lektura tekstu A pokalipsy? E gzegeta nie m oże ograniczyć się do prostej analizy gry term inów w kontekście je d n eg o czy dw óch rozdziałów . D latego studium . J. C allouda, chociaż nie je st zupełnie pozbaw ione w alorów , w rzeczyw istej lekturze synchronicznej Ap
12 nie je st w ielką pom ocą.
3.2.3. M etoda U. V an n i’ego
W śród licznych publikacji U. V an n i’ego w ażne m iejsce zajm uje artykuł pośw ięcony eg zegezie A p 12, „La decodificazione del »grande segno« in A p o c a lis
se 1 2 ,1 - 6 ” [„M arianum ” 19 (1978), s. 121-151]. A rtykuł ten został potem przejrzany i w łączony do książki A pocalisse: erm eneutica, esegesi, teologia. B azą rozw ażań autora je st je g o koncepcja sym bolu i sym bolizm u apokaliptycznego.
A pokalipsa nie je st ja k im ś zbiorem sym boli o różnorakim pochodzeniu, lecz zaw iera określony system ich rozum ienia i w artościow ania, intencjonalnie sfor
m ułow any przez jej au to ra 135. W interpretacji «w ielkiego znaku», U. V anni proponuje zachow anie trzech param etrów orientacyjnych: dekodyfikację sym bolu, pozycja podm iotu dekodyfikującego i przestrzeganie niestałych założeń m etodolo
127 L ’A p o c a ly p se: exégèse historique et an alyse stru ctu rale, N T S 2 6 ( 1 9 8 0 ) , s. 1 2 7 - 1 3 7 . 128 L ’A p o c a ly p se joh an niqu e. E tat d e la question, w: L ’A p o c a ly p se jo h a n n iq u e, s. 2 7 , p r z y p is 23, L ’A p o c a lisse , s. 2 8 - 2 9 .
129 S truttura e te o lo g ia n e ll’E pistola a g li E brei, R o m a 19 9 6 , s. 1 6 - 1 8 . 130 J. C a l l o u d , dz. c y t., s. 2 6 - 2 7 .
131 D .E . A u n e , The A p o c a ly p se o f John an d P roblem o f G enre, „ S e m e ia ” 3 6 ( 1 9 8 6 ) , s. 7 0 - 7 4 ; D . H e 11 h о 1 m , T he P roblem o f a p o c a ly p tic G enre a n d the A p o c a ly p se o f John, „ S e m e ia ” 3 6 (1 9 8 6 ), s. 1 3 -6 4 .
132 La stru ttura d i A p 12,1-17,L A 3 4 ( 1 9 8 4 ) , s. 2 2 5 - 2 3 8 . 133 D z . c y t., s. 3 8 - 4 4 .
134 R evelation 6-16, s. 6 7 4 - 6 7 6 .
135 U . V a η n i, / / sim b o lism o n e ll’A p o c a lisse, G reg 61 (1980), s. 4 6 1 - 5 0 6 ; L inguaggio, sim b o li e d e sp erien za m istica (I), G reg 7 9 ( 1 9 9 8 ) , s. 5 - 2 8 .
