F
1
SPIS ZA W A R TO ŚC I TEC Z K I
I./2. Dokum enty ( sensu stricto) dotyczące relatora
Aż „ Ą 3
wI./3. Inne m ateriały dokum entacyjne dotyczące relatora
I I I ./l. M ateriały dotyczące rodziny relatora
III./2. M ateriały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r.
1II./3. M ateriały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) III./4. M ateriały dotyczące ogólnie okresu po 1945
III./5. Inne ...
IV. K orespondencja
II. M ateriały uzupełniające relację
k J O o . A - i i i
V. N azw iskow e karty inform acyjne ą/ »
VI. Fotografie
2
I /
3
Bydgoszcz,, 2 4 . X . 1 97 8 r k ela c .ia u c z e s t n i c z k i kuchu Oooru
1 . PATKIUSK, i r e n a p o m ężu JOHN p a ’,' WEKA"
2 . 1 2 .0 6 .1 9 0 9 w B e r l i n i e /N iem cy/
5
. Waienty,*ślaria zd. Zbikowska 4 . r z e m ie ś ln i c z o - k u p ie c k i e
5 . śr e d n ie matura 1 926r. w J a r o c i n i e i S zk ota P ie l ę g n ia r s k a
> 1918r. matka moja ze mny i r o d z e ń s tw e m ,s io s tr y i bratem p r z y j e c h a ła do P o g o r z e li pow, Koźmin z B erlin a ,sp ro w a d zo n a przez O jca,kbóry
©d 1914r. b ył w wojsku niem ieckim w Poznaniu.^ 1918-1 9 l 9 r . u c z e s t n i c z y / w Powstaniu Wieik©polskim i po zak oń czeniu w a lk i ©trzymał
stanbwisk© w Żandarmerii Krajowej w P o g o r z e l i .
S zk o łę gim nazjalny rozpoczęłam w Koźminie w 1 9 1 9 r .a w 1921r. po p r z e n i e s i e n i u s i ę rodziców d© J a r o c in a ,ta m uczyłam s i ę d a l e j i ukoń
czyłam azk ołę w 1^26r. Wtedy schorowany © jc ie c p©szedł na emeryturę i za ł© ź y ł w a r s z ta t Krawiecki ©raz s k l e p . O j c ie c i Matka n a l e ż e l i do Towarzystwa Gimnast. "SOKOł M j e s z c z e w B e r l i n i e i w J a r o c in ie kontynuow ali awy d z i a ł a l n o ś ć sp © rtow e-sp© łeczny d a l e j . Jak© dzieck©
ja i moja s i e s t r s juź w B e r l i n i e u cz ę sz c z a ły śm y w ramach prac^SoseZa"
na gimnastykę i pod t y .ęekrywky na l e k c j e ję z y k a p e ls k ie g © , Które p row adził stu d en t med. śp . ^Zadysław S okołow sk i b rat znanych w ła ś ć . firm y ,!Fem&M w B ydgoszczy, ifirma w y r a b ia ła patentowe zamki.
Mój O jc ie c b y ł prezesem Okręgu Sokoła na /p©w. J a r o c i n tKoźmin, Śrem Krotoszyn Pleszew Zduny / a ja zo sta ła m n a c z e ln ic z k ą Okręgu. Funkcja moja p o le g a ła na prowadzeniu i inapekcj©n©waniu pod względem wyszk©- l e n i a sportowego w s z y s tk ic h ż e ń s k ic h gn iazd s©k©lich przyn ależnych d© Okręgu.ftyjytkow© aktywny d z i a ł a l n o ś ć p ro w a d z iła Przewodnicząca J ó z e fa Kamerowa w J a r o c i n i e , Pel& gia Kula w Keźm inieoraz p. L i n e t t y /z o n a d yrek tora cukr©**ni w zdunach/ Wapis&ła b . ła d n y marsz.
W 1 92?r. ukończyłam iturs wychowania f i z y c z n e g o i p r z y s p o s o b ie n ia w©jskoweg© w G rzęd zica ch pod Grodnem nad i iemne . Posiadam z kursu teg© świadectw© z podpisem Komendantki Keeewy.
w 1 )33t*. ukończyłam z w it k o w y Kurs i n s t r u k t o r s k i wychowania f i z y c z nego w K©złśwee w o j. L u c e i s k i e , p o s i a d ł o ś c i p r e z e s a Zwiyzku Tow. Gimn*
"Sokół" Adama Zamoyskiega. N aczelniczkę, kursu b y ła Jadwiga Zamoyska.
wW 1929r. w Pradze c z e s K i e j ukończyłam 4 - c y g , kurs g im n a st. ©rgani- zowany przez "Sokół" C z e s k i, na tym k u r s ie b y ły 4 P o lk i: S zk udlarska Eleonora z '© znan iajStan isław a Muaelśwna z Krakowa,Adamkiewicz S ta n .
z Warszawy. Po ty c h p r z e s z k o le n ia c h byłars przygot©wana fachów© d©
p e ł n i e n i a sw o je j in sc r u K to r sK ie j f u n k c j i , t a k z zaKresu gim n astyk i s o k o l e j szwedzKiej jak i s ę d z ie g o le k k o a tle t y c z n e g o .P o s ia d a m
odznakę s p o r t o w a ,.W 1 9 2 9 /5 0 ukończyłam w Poznaniu S zk o łę ' i e l ę g n i a r - sky i otrzymałam dyplom k w alifikow an ej p i e l ę g n i a r k i .
w Poznaniu 6 . 85-659 B yd goszcz,
Okres przedwojenny
s a s s s & : a 3 s a « s : a s S 3 a ; « % s
Maszerują w ta k t p io s e n k i,w sło ń c u p a ly c l i c e , M b y kwiatów pęki cu dne, P o ls k ie S @ k olice.
Marsy góry baśń t ę c z o w y ,ś n i y s o s e n i g l i c e P atrzyć ja& powabnie k roczy, P o ls k ie S o k o li c e
4
- 2 -
l
Rozpoczęłam pracę zawodową® najp ierw w ‘f z y s i e r s k u ' p o w . k w ie c ie w Ośrodku Z d ro w ia ,n a stęp n ie w G n ie ź n i e , potem w J a r o c i n i e ,
w Kaoce w Prewentorium w 1 9 3 4 / 3 5 , od 1935 d© 3 0 . 4 . 1 9 5 6 r . w Chorzowie a cd ; a j a 1956r. w Bydgoszczy do em erytury. O o wojna pracowałam w Miejskim y d z i a i e Zdrowia.Do " S
jKO
m’■ należałam jako c z ło n e k
zwyczajny.
1 J 5 i r . we w rześn iu r o z p o c z ę ła s i ę organizow anie s z p i t a l a Dołowego w i e j s c U dawnego s z p i t a l a w o jsk o w eg o ,k tó r y uprzednio z o s t a ł
ewakuowany na u l J a g i e ł i e ń s K i e j róg 3 -g e a j a .
O rganizacją s z p i t a l a polowano z a ję ły śm y s i ę sam orzutnie z koleżankami ap. Koatuchowską po mężu aik o r Jadwig^ moją p r z y j a c i ó ł k ą rodem
z Gniezna z H alin ą Zagórską s e k r e ta r k ą zam. w Bydgoszczy tA i .1 Maja Wandą ... . . . pracow nicą s z p i t a l a p r z e c iw g r u ź lic z e g o Organizowani* placówki pOiegał© na zd ob yciu w s z y s t k ie g o ,p©czą s z y od m ateracy, p o ś c ie i i , n a c z y ń ,ź y n o ś c i i środków s a n it a r n y c h .
Udało s i ę t o d z i ę k i o f i a r n o ś c i s p o łe c z e ń s t w a . Kanni żo łn ie r z © p e i s c y m i e l i s z p i t a l , rCostuchowska b y ła p r z e ło ż o n a p i e l ę g n i a r e k . Z l e a a r z y r a c z e j studentów a ed . p r a c o w a li:d r . Teobald Wnuk, Dzionara,G oc i i i n i których n ie pamiętam.Zatrudni©na w Miejskim Wydziale Zdrowia po d r u g ie j s t r o n i e u l i c y d o n o siła ® i przekazywałam d© t e g o s z p i t a l a gromadzone z d a r © w ;ż y w n o ść ,b ie liz n ę i l e k i .
Trwało t o do p r z e j ę c i a s z p i t a l a przez władze n ie m ie c k i e . , Okres
ss;*-r *zsasrae«:a:ss«s8:scas.3swssok u p acji :
Po w kroczeniu Kieacoy. pozostaw iono mnie jako jedyną Polkę w .ie js k im K ydziai* Zdrowia i p e łn iła m K olejne fu n k c je : w przychodni p rzeciw g r u ź l i c z e jjS K o rn o -w e n e ro lo g iczn ej i w c e n t r a l n e j k a r t o t e c e .
Hie p r z y j ę ł ź a i n e j grupy n ie i e c k i e j , a i e z a a ł a a io b rze języ k n iem iecki.B yłam tłomaczom le k a r z a n a c z e ln e g o .d r . H o f f s a .
1 >i . r , o j c i e c mój za m ie szk a ły J a r o c in ie z o s t a ł aresztow any, jako w ybitny d z i a ł a c z s p o łe c z n y i d z i a ł a c z ruchu oporu.
/ patrz i . Serwaóski M ' i e i k o p o l s k a w c i e n i u s w a s ty k i " s t r . 312 g d z ie podano mylnie nazwisk© jako W P aterka zam iast W. P a te r e k /
Przebywał w Poznaniu w K orcie V Ii a n a s tę p n i* w ob ozie k o n cen tra cyjnym w Mauthausen i 1 5 .X .1 }4 2 r zmarł w o b o z ie .k a t k ę zawiado
miono o tym. Zchw ilą a r e sz to w a n ia o j c a zabrano s k le p i m ie s z k a n ie ,
^atka z a m ie szk a ła w Koźminie u s i o s t r y o j c a mego.
t tym o k r e s ie ok oło j e s i e n i 134-jr. z o sta ła m zaangażowana do pomocy
•t . w g a b in e c ie lekarskim u le k a r z a BunkegeyPracowałam w god zin ach y" popołudniowych i w ie c z o r n y c h . Był s p e c j a l i s t ą chorób sk ó r n o -
wenerycznych.
?e w r z e śn iu 1^44r. zo sta ła m oddelegowana z m ie jsk ie g o ‘ ydzi&łu Zdrowia do pracy w z a k ła d z ie K i e k t r i s i t a t s w e r k e ob ecn ie S l t r a
S z i e wyrabiano c z ę ś c i do V 1 i g d z ie pozostałam do s t y c z n i a 1^45 o b ie r a j ą c l e k i d la le k a r z a w aptekach zetknęłam s i ę z m g r.B ia łą
"Ttdreną Cierniakw o k r e s ie 1 9 4 2 /4 3 . One z&pronono*ały mi sp o tk a n ie a na nim a s t a l i ł a m p r z y s t ą p ie n ie do ruchu ©poru w ZY. 7, do k tó reg o one n a l e ż a ł y . Zostałam z a p r z y s ię ż o n a prze ob ie ww. panie i
przyjęłam pseudonim " %era Odtąd moje ż y c i e w z b o g a c iło s i ę © n i e l e g a l n ą p r a c ę .« m ian ow icie. Ponieważ wypisywałam o s o b i ś c i e
r e c e p ty na l e k i d l a d r . Bunkego,zwiększyłam poważnie i c h z a p o t r z e j » - bywanie i nadmiar s z e d ł d l a łoiaków ch orych . ? ran i witaminy d l a
a inne l e k i d i a chorych z przychodni p r z e c i w g r u ź l i c z e j .
Znanych mi z pracy w przychodni p r z e c i w g r u ź l i c z e j , g d z ie u siłow ałam juź uprzedni© pomagać polakom,zagrożonym wyw<e z ie n ie m na rob oty
/ d o sta rcza ła m im sfa łsz o w a n e z a ś w ia d c z e n ia choroby g r u ź l i c y czynn j wtedy pozostaw iono ic h na m ie j s c u .
,X
5
Do przychodni p r z e c i w g r u ź l i c z e j p r z y c h o d z ił jako p acjen t y / mgr. a dam < a i k s t e i n - Osł owaki / a I . 'i a; a 5 w podwórza
ob ecn ie «1 l a t / W cichym z nim porozum ieniu pomacaliśmy przypro
wadzonym do p r z e ś w i e t l e n i a więźniom Polak©m z W a ło iA fa g iello ń sa ich On p r z y n o s i / mi pobrane na k a r tk i p ie c z y w o ,m a s ło . p a p ie r o s y ,
które j a przy z a b ie g u / p r z e ś w i e t l e n i e / wkładałam więźniom do K ie s z e n i .
W ©Kresie wybuchu wojny z ZStm ,k © le£ a n k i: B ia£a i C ie r n ia k poprosimy n ie o organizow anie s z k o l e n i a s a n i t a r n e g o , s i ó s t r p ogotow ia ratunkowee© d l a c z ło n k iń ruchu oporu. N a js p o k o jn ie j w s w i e c i e zorganizowałam s z e r e g komple ©w 3 - osobow ych,które w p r z e c ią g u 4—6 ty g o d n i p r ze szk a la ła m u s i e b i e w m ieszkaniu / le k a r za niemca/, w god zin ach w iec zo r n y c h . 5 sumie s z k o l e n i e t o ć ju
-2trw a /o o i 19^$r. do końca o k u p a c j i. I l o ś c i kursantek n ie pamiętam.
' 1 Kie znam t e ż b . w ie l u nazwi^sK.,których s i ę n ie u ja w n ia ło z uwagi
■*Z0 na k o n sp ir a c ję .Z sp a m ię ta ła m je d y n ie k o i . G©ralczyk, Z g o d zin sk $ - - l# S z u ic , ©wick$ H alinę,Ueczkow sk$ H a lin ę .
D ziś w i e l e z n ic h pozdrawia mnie na u l i c y , a l e nazwiska s f ml n ie znane lub zapomniane.
V s t y c z n i u 1 )45r. otrzymałam ©d mgr, B i a ł e j in fo rm a cję © zakoń
c z e n iu pracy k o n s p ir a c y j n e j .
, , x M ieszkanie a®je ©kazał© s i ę ś w ie tn y m elin y k o n s p ir a c y jn y .
W ejście od podwórza w którym m i e ś c i ł a s i ę c u k ie r n ia Grey, s t a l e 35 b y le użytkowane p rzez pracowników c u k i e r n i i dodatkowy ruch moich
k ursantek u c h o d z ił uwagi n a j p i l n i e j s z y c h nawet osób,blok©-,veg©
za m ieszk a łeg o v i s a v i s . Poza kursami przechowywałam w m ieszk an iu l e k i i m a te r ia ły opatrunk©we, kt©re oddałam w 1 9 ^ 5 ,r.d© polowego s z p i t a l a d la p o ls k ic h ż o ł n i e r z y przy u l . J a g i e l l o ń s k i e j
s t y c z n i u 2 2 . 1 . 1 ^ > r do 1 9 6 0 r. pracowałam w M iejskim W ydziale Zdrowia. Za m^ź wyszłam w 1 ) p 6 r .0 d 1 9 6 0 r, p rzeszłam do pracy w s z p i t a l u w ię z ie n n y m ,g d z ie pozostałam do em erytury t . z n .
l u t y 19 ? 0 r . S p o ł e c z n i e n ie u d z ie la ła m się.^ M iałam na utrzymaniu matkę• Owdowiałam w T )65r. & ą ź b y ł Powstańcem W ielkop olsk im . Do ZB©v iDu n a le ż ę jak© podopieczna po mężu. Ni© p r z y s z ło mi do
głowy z a r e je s tr o w a ć moj^. skromny pracę w k o n s p i r a c j i .
Za pracę w S łu ż b i e Zdrowia otrzym ałaa 3 z e r e g dyplomów i t y t u ł
przodownika ©racy. W nagrodę byłam na w y c ie c z c e w Karłowych ! arach.
.Posiadam i i c z n f dokumentację odnośnie pracy Ojca i mojej v>- " o k o lę v świadectwa z p rzerob ion ych kursów oraz f o t o g r a f i e pamiątkowe, kcóre c h e t n ie okażę.
6
O
7
łiniy. ndAvisK(3. p&niłdonirn i adłw
tkliid.ij |CcQO aś*wadez«nia (dla ihv2j1uK nazwisko pdiM«Vsk’w|
OŚWIADCZENIE ŚWIADKA
ugrupowania, jednostkę, nazwę obozu, więzienia ftp. — od — d o) r». uczestnik (czka)
, i,vtudomy odpowiedzialności za prawdziwość podanych niżej przeze mnie faktów, te^tym uj^cy (a) się
■juwodem osobistym (innym M tum enteffl). s e r ł^ i numer - f . , w yu jw n io n ym dnia przez . yY^jjjL..
c&wiadczam, że O b . . syn (córka) t / c A ^ P ^
dnia . S I d i i i . ... r « r
jiu:i mi znany (a) osobiście jako uczestnik (czka) — wymienić formację, u g r u p o w a n i e , jednostkę, nazwę
• >.i:ozu, -więzienia itp. oraz okoliczności, z jakimi świadek zetknął się z otrzymującym (cą) oświadczenie
i: v V/. : \..
i ■ jZ3so1c/ss od 1 do) , - > . > t/> ( ( ^ ^ > / * s - A • >.« * • « ■ *A *.
1
•.<a* - - .»■ jj» ji wymujniony (a) posiadał (a) pseudonimy (y) . . . . ...
... V ■ » ■ ■■•'.•■' V ~
wojskowy ... pełnił f u n k c ję ... .. ... .. . . . . . , . . . OfW^tjra* udłial w następującej działalności zaliczanej do uprawnień kombatanckich (wym ienić jej rodzaje.
-^jscow ości, czasookresy itp.) , . . . , . . . . . , . . . . . . . . . . . . .
8
Wvjm4
w yceniony by* (a): wymienić jej rodzaje. miajscoMm&tii. crasooSuest oąpny
•łtftte^!
0m»jące
(nazwę), z jakich powodów i J p - ... * ...- ... ... . . . ..♦K.li świadek jest członkiem organizacji kombatanckiej powinien podać jej nazwę, wpkcć numer legitymacji crjonKowskiej, datę jej wydania, przez kogo ... ...
"<.-y świadek* posiada uprawnienia kombatanckie; podać ki^dy i przez kogo przy?.ny<u». far legitymacji, .-atwiadezenia), datę wydania . . . . w.
ś w ia to w y Z.vviqzek
©rzy rn^n raj owej
^ K R Ę G B ? S G Q S 1 G Z
‘j-syw.
Z k
fch£ i . Ś i ^ w ł j E , ____
piec/y^ oiu-ini/icji ko/nlduwcMej.
i njurwi*k<n tunkcjj miejscowość, d«U
i Mve» «
iouoo0\
-
/ ^ / y 9
II.
10
M a tk a i córka. O d le w e ): M arla Z ie m le w ic z i M ag- d a le n a W ilczew ska , ps. „ N a rcyza ”. M elin a n a Ja c li- cica ch : ogrodnictw o, broń, o p a tr u n k i, iy w n o ś ć ; m e lin a d la pa rtyza n tó w
„Do- Srtfa- Zo fia Bartel, p j . b r a” , M elin a ul.
d e cklch 38 dla K o m e n d y O kręgu A K Pomorze
Marta A d r y j a ń s k a , ps.
„Ciotka". Melin a p a r t y zancka na Bory T u c h o l s kie, ul. G ra n icz n a 20 m 4
n u la Siypersk a-B erezn ick a, „ A n tek" — B ronisław a G óralska,
„H anka II” — H alina Grucha*
lankit-R eczkow ska, „B o lesław a” — U rszula M róz-Siedlew ska, „ H a n ka III” — Helena K o la ń c z y k -
•H ubnicka, „ U rsz u la ” — Zofia L U ów na, p seu d o n im n ie z n a n y . N a P la c u T e a tra ln y m p o n a d to b y ła s k r y tk a , gdzie p rz e c h o w y w a n o b ro ń , fałszyw e dow o d y o so b iste, n ie le g a ln ie zd o b y te k a r t y żyw nościow e.
W „ B ism a rc k -A p o th e k e ” p r a co w a ła „H a n k a l i " r Od le k a r k i N iem k i, L ing, p o ta je m n ie b r a ła o d c z y n n ik i, np. k w a s p ik ry n o w y , k tó r y o stro ż n ie d a w k o w a n y w y- w o ły w a l żółtaczkę, in n y p o w o d o w ał d rg a w k i ja k w m a la rii. Ś ro d ki te d a w a n o osobom , k tó re m u - - sia ły c h rp n ić się p rzed G e sta p o n a m ie js c u — c h o ro b ą , lu b u ciecz
k ą w s ta n ie chorobow ym . O n a też w 1943 r. k a r e tk ą p o g o to w ia p rz e w io z ła n a ek sp e d y c ję to w a ro w a koło c m e n ta rz a , do k o le ja rz y żo ł
n ie rz y p odzie m ia , z , S z a ła s u ” je d n e g o z u k ry w a ją c y c h się ta m , zbiegłych z obozu w W o ld e n b e r
gu, o fic e ra W ojska P olskiego.
B ył ra n n y . „ S zała s” zaopai ry w a li w żyw ność 1 leki in n i k o n s p ira to rz y .
N a w i a s e m m ożna w sp o m n ieć, t e m a t k a „H anki I I ” Iren a p rz e - s r w a r c o w a ł a 16 ch ło pców p r z e c h o w y w a n y c h u siebie w p iw nicy p r z y ul. P a d e re w s k i e g o i też p rzez k o le j a rz y w y e k s p e d io w a n i zostali w św ia t, p rzed g e s t a p o w s k im i szponam i.
Na dzisiejszej Al. 1 M aja 35 m ieszkał i o r d y n o w a ł lek ar z n i e m iecki d r B unke. U niego pom ocą f a c h o w ą byta polska d y p l o m o w a na p ie l ę g n i a r k a „W era” — I r e n a Pitarp!.--Jnhn, rsd r. c z ło n k i
ni W SK O na podjęła się szkole
nia sió str pogo to w ia r a t u n k o w e go dla o rg an izacji p o d ziem n ej WSK. Oto jej re lacja:
„ N a js p o k o j n ie j w iw lecle z o r
g a n iz o w a ł a m sz ereg k o m p le tó w 3-osobowych, k tó r e w ciągu 4—8 ty go d n i szkoliłam w sw ym m iesz-
b ez p rz e p u s tk i. D o g ad ali się i oba]
u k r y li zn ak o m icie.
N a G d a ń s k ie j, za to r a m i * pra
w e j s tro n y , b y ła s k rz y n k a pocz
to w a „U szew ca” , a ńa P o m o r
sk ie j „U k ra w c a ” i „U fr y z je ra ” . W z a k ła d a c h K a b la w b ę b n a c h b y ła te ż s k r y tk a n a k o re s p o n - . denc ję.
N a u lic a c h b o czn y ch n a jb a r d z ie j w y k o rz y sty w a n o : n a Ś n ia d eck ic h 38 — m ie sz k a n ie B artló w , n a C z e rw o n e g o , K rz y ż a 27/29 — m ie sz k a n ie D e ru c k ic h , n a G a rb a - ra c h 19 — u B iały ch , na Ś w ię te j—
T ró jc y 3 — k ry p to n im „3X 3" — u G en d a sz k ó w , na u l. D o lin a 3
— u T o jzó w , na S z u b iń s k ie j 45 m.
2 — w k o le ja rs k ie j ro d zin ie A n d rz e je w s k ic h (gdzie ż o łn ierzam i a r m ii p o d z ie m n e j b y li: m a tk a , 6 sy n ó w i c ó rk a ), n a G ra n ic z n e j 20 m. 4 — u „ C io tk i” — M a rty A d ria ń s k ie j, b y ł p u n k t p rz e r z u to w y d o p a rty z a n tk i. T ę s a m ą fu n k c ję s p e łn ia ł p u n k t p rz y ul.
L eszczy ń sk ieg o 17, m ały d om ek n a ul. C h o c im sk ie j 19 o k ry p to n i
m ie „ G r o ta ” i m ie sz k a n ie M onik!
F e rk o w s k ie j d la g ru p y p a r ty z a n c k ie j.
U sta lo n e a d re s y m ieszk ań k o n ta k to w y c h to : L ib e lta 12 u H of
fm a n ó w , z łą c z n ic z k ą W SK K a z im ie rą H o ffm a n o w ą (ps. „ I r e n a ”). Mąż, k o le ja rz , zginął w S tu tth o fie . „ I r e n a ” o b słu g iw ała r ó w n i e ż lo k al k o n t a k t o w y na ul.
D łu gie j 2 d la K o m e n d y O k r ę g u • AK; d als ze to Piać Poznański. J a s n a 10, R y c e r s k a 2, P r o m e n a d a 6 a lb o 7, Ś n ia d e c k ic h 41 (w a rs z ta t lu s ter), K ościuszki, H e t m a ń s k a 31, M ickie w ic za (róg 24 Stycznia) w piw nic y, sk ąd w ła ś n i e zaczęło s;ę g e s t a p o w s k ie d e p t a n i e po p ię ta c h o rg a n i z a to r c e WSK w Bydgoszczy /kom endantce Ga.-ni.-. ••nu
K lu n g e r- J ę d rz e jc z a k o w e j (p.s.
„ E w a ”), k tó r e ją d o p r o w a d z ił o za 1 b r a m y obozu S t u t t h o f u . J e j ' „ p r a w e j rę c e ” N o w ic k ie j-Ja g ie lsk ie j p.s. „ M a r i a ” udaio się uch ro nić.
M eliny m i e s z k a n i o w e to: Jezuicka 17, P o z n a ń s k a 1, ul. Długa (skład tr u m i e n ) , ul. G r u d z ią d z k a róg K r ó t k i e j , ul. C h o r w a c k a , o b słu g i
w a n a p rz e z J a n i n ę G a p iń sk ą (ps.
„ I r e n a ” ), ul. U gory u położnej, K o ł ł ą t a j a 1 lo kal u Sik orsk ic h ( d y p l o m o w a n y o g ro d n ik ) na --- B e n d i g , ps.
\ jC sa w e ry ”, s z e f w y w i a - ji u K o m e n d y O k r ę g u A K P om orze — „Reich". M e lina „ K a t a k u m b y ”
i
H e n r y k S z y m a n o w ic z , ps. „ M a rek”, z-c a k o m e n d a n ta p a r ty z a n tk i
„ Ś w ie r k i” w B orach T u ch o lskich . M elin a „ K a - ta k u m b y ”
Macie) K r z y ż a n o w s k i , ps.
„ K u b a ” (obecnie p r o f e sor A k a d e m i i M o r sk ie ) w G d a ń sk u ), k o m e n d a n t łącz ności I n s p e k to r a t u
A W H i i r l n n % 7 r y
m g r f a r m a c j i M aria Biała, k o m e n d a n t k a I n s p e k t o r a t u W S K — A K IB y d g o szc z
11
im pr fa r m a c ji M aria iBiala, k o m e n d a n tk a I n
s p e k to r a tu W S K — A K B y d g o szc z
M aciej K r z y ż a n o w s k i, ps.
„ K u b a " (o b ecn ie p r o fe sor A k a d e m ii M o r sk ie j w G d a ń sk u ), k o m e n d a n t łą c zn o śc i In s p e k to r a tu A K B y d g o szc z
Z o fia B a rte l, ps. ..Do
b r a ”, M elin a ul. Ś n ia d e c k ic h 38 dla K o m e n d y O kręg u A K P om orze
M a rta A d r y ja ń s k a , ps.
„ C iotka”. M elin a p a r ty za n c k a n a B ory T u c h o ls
k ie , ul. G ra n ic zn a 20 m 4
N
a w i ą z u j ą c do w s p o m n ie ń w o je n n y c h w B ydgoszczy, c h c ia ła b y m p rz y p o m n ie ć„ ta je m n ic e h is to ry c z n e ’*- n i e k t ó
ry c h d o m ó w , ..
W ia d o m o , j a k to b y ło w o k u p a c y jn y c h c z a sa c h . P o la k ó w o to czo n o c z u jn y m i o czam i szp icli, n ie ty lk o w u rz ę d o w y c h m u n d u r a c h , a le te ż w s p ó łm ie s z k a ń c ó w N iem ców , b a c z n y m i, w śc ib s k im i o c z a m i, p o d g lą d a li i p e n e tr o w a li d z ie ń [p o w szed n i P o la k ó w . A Jed n ak ...
{R ozw inęło s ię „ p o d z ie m ie ” i p r a c a k o n s p i r a c y j n a . W y m a g a ło t o o d - jharagi, o p a n o w a n ia , d y s k r e c ji
!.i s p r y tu . N ie b r a k ł o lu d z i o d d a n y c h id e i w a lk i i o k u p a n te m .
N ie je d n o k r o tn ie p rz y p ła c a li to o b o z e m k o n c e n tr a c y jn y m , a 1 t y c ie m , a le p a tr io ty z m z w y ciężał.
T a k s ię złożyło, że lo k a le k o n s p i
r a c y jn e o rg a n iz o w a ły i p ro w a d z i
ły p rz e w a ż n ie k o b ie ty . N ależało to zre s z tą do o b o w ią z k ó w Woj-
• s k o w e j S ł u ż b y K o b i e t zorganizo-
| w a n e j w r a m a c h Z w i ą z k u W a lk i
| Z b r o j n e j (Z W Z -A K ), n a jl ic z n i e j- : szej o r g a n i z a c j i p o d z i e m n e j n a te-
; r e n i e Bydgoszczy.
W z w ią z k u z p r z e w i d z i a n y m i d z i a ł a n i a m i , p o t r z e b n e były lo k a - \
!e tzw. m e l i n y na: m i e s z k a n i a k o n t a k t o w e na s p o t k a n i a , sk rz y n - j ki po czto w e, k a n c e l a r i e , m ie sz k a - j n i a d l a c z ło n k ó w c z y n n ie d z ia ła - i j ą c y c h i d la „ s p a l o n y c h ”, le g a li-
! zacje, n a s ł u c h r a d i o w y i s zy fry
; s z k o le n io w e , g o s p o d a r c z e i Inne.
Z a p o t r z e b o w a n i e było b a r d z o d u-
; że. A b y m u sp r o s ta ć w ie le lokal i j — m elin było w ie lo cz ynnościo -
; w ych. T a k sa m o f u n k c j e pełnio-
; ne prz e z c / ł o n k i n i e W S K były k u m u l o w a n e : łącznic zki były r ó w n o c z e ś n i e s a n i t a r i u s z k a m i , o b s ł u g iw a ły ra dio, k o lp o r to w a ły p is m a, szyły to r b y s a n i t a r n e
i o p a s k i n a rę k a w y d la żo łn ierzy itp .
U d ało się, choć p o ty lu la ta c h z lo k a liz o w a ć tr o c h ę dom ów n a te
re n ie m ia s ta , a c z a se m n a w e t w y d o b y ć z z a p o m n ie n ia lu d zi ł s p r a w y , k tó r e się ta m toczyły.
W y n o tu jm y a d re s y j u i z w e ry fi
k o w a n e i p rz y o k a z ji sp aceru , po m ieście rz u ć m y o k ie m n a zacne k a n jie n ic z k l, c z a se m ;iflw ett ze., ś la d a m i w o je n n y c h 'b li z n , sta re , c z ę s to .z m u r s z a ł* ja k czas, k tó ry m in ą ł.
R o z p o c z n ijm y o d D w o rc a K o le
jo w e g o . N a u l. D w o rco w ej n a ro gu M a te jk i s p o tk a m y d o m , gdzie b y ł w p iw n ic y lo k a l k o n s p ira c y j
n y p o d k ry p to n im e m „ K a ta k u m b y ” . B ył to p u n k t ów czesnego szefa w y w ia d u K o m e n d y O kręgu A K „ K sa w e re g o ” — F ra n c isz k a B e n d ig a (zginął w w y p a d k u 1930 r.). W p iw n ic y m ie s z k a ły m a tk a z tr z e m a c ó rk a m i. N a jsta rsz a , ps.
,,B lo n d y n a z K a t a k u m b ” — L eo k a d ia S z y m a ń s k a by ła łącznic zką
„ K s a w e r e g o ” , k t ó r y w 1943 r. tam zam ieszkał, po u cie c zce z p o p r z e d n i e j k w a t e r y w e w si T r z e m - le w o (d a w n y p o w i a t Chełmno).
N ie s te ty , „ K a t a k u m b y ” nie u r a t o w a ł y s y tu a c ji. T a m został a re s z t o w a n y i w y w ie z io n y d o obozu w Stuttihofie. „ B l o n d y n ę ” a r e s z t o w a n o tro ch ę p ó ź n ie j , też w p u n k cie w y w i a d u u „ M a r k a ” — H en
r y k a S zy m o n o w icza , gdzie G e s t a po założyło „kocio ł” . Wsz ystk ic h p r z y c h o d z ą c y c h a re s z to w a n o . Lo
kal „ M a r k a ” został „s p a l o n y ” — w y e l i m i n o w a n y z g ry „Mar ek", szczęśliwie uprzed/x>ny, s k r y ł się p o c z ą tk o w o na ul. K o łłą t a ja w piw nic y, k t ó r ą o b s ł u g iw a ła łącz
nic z k a H e le n a Buczkow ska („ A le k s a n d ra " ), p o t e m p rz e r z u c o n o go d o -p arty zan tk i „ G r a b a ” — A lojzy B ru s k i — <io Borów T u -
11 n r la mni— — n a — a— n— — m
ch o lsk ich . „ B lo n d y n a x K a ta k u m b ’-1 u ra to w a ła się.
N ieco d a le j n a ro g u ul. S ie n k iew icz a — a p te k a , w ó w czas
« P a ra c e lsu s A p o th e k c * . N a z a p le czu m ie sz k a ła p ra c o w n ic a , c z ło n k in i ^ S K ^ W i l c z e k ” — K ry s ty n a Z g o d z lń sk a -S c h u lz o w a . O to fr a g m e n t je j re la c ji: „...w m o im m ie
s z k a n iu p rz y m a g a z y n a c h a p te c z - -ł-ytJi'.?,,Spod,, Jerychem , b y l p u n k t k o n ta k to w y , -k tó ry szczęśliw ie p r z e trw a ł p rz e z c a łą o k u p a c ję , b e z w p a d k i. Z b ie ra ł s ię ta m S ztab K o m e n d y O k rę g u , I n s p e k to ra tu Z W Z -A K i W S K ” . W o k re s ie , gdy je d e n z re n e g a tó w u siło w a ł d o trz e ć do S z ta b u O k rę g u , o m alże
•nie n a k ry ł go -w łaśnie w ty m lo kalu .
C h a ra k te ry s ty c z n e b y ło w ielk ie za a n g ażo w an ie w ięk szo ści fa r- m a c e u te k w p ra c y k o n s p ira c y j
n e j. Z a p o trz e b o w a n ie n a n ied o s tę p n e d l a P o l a k ó w śro d k i f a r m a ce uty czne, leki i d r o b n y s p rzęt m edyczny, dzię ki ty m c z ło n k i
n io m W SK d o c i e r a ł y d o B oró w T u ch o lsk ich — d l a p a r t y z a n t k i , do Potu lic — d l a ty s ię c y w ięzio
ny ch ta m d o ro s ły c h i dzieci, do po tr z e b u ją c e j ludnoś ci polskie j, a w 1944 r. dla sp a d o c h i o .n ia r z y ra dzieckic h T y m s a m y m a p te k i stały się p u n k t a m i , gdzie o r g a n i zow ano, m i m o „ t r e u h a n d e r ó w ” , m a c h i n a c je p ą c z k o w e , k t ó r e o d bierali łącznicy, m. im. b a r d z o /dzieln y, m ło d y ks. Ożga. T a k było ' w Aptece C e n t r a l n e j na ul. G d a ń skiej 27, p rz y P l a c u T e a t r a l n y m 1 na G d a ń s k i e j 9ł. w ,,B ism arck - - A p o t h c k e ”. O b s ł u g i w a ł y Je cz ło nkinie W S K ; „ M a g d a " — M a r la B ia ła — k o m e n d a n t k a I n s p e k t o r a t u W SK , ..W a n d a " — Ir e n a C lcrim U -S cIin il.U o w a — k o m e n d a n t k a S łu ż b y S a n i t a r n e j Insp. W S K , „ H a n k a I” — U r-
3-osobow ych, k tó r e w c ią g u 4—8 ty g o d n i sz k o liła m w sw ym m iesz-
M a rta A n d r z e je w s k a z 1 2 -letn ią , c ó rk ą (6 s y n ó w i 3 c ó rk i to k o n s p ir a c ji), M e lin a O d d zia łu „W y
b rzeże”, ul. S z u b iń s k a 45. Z g in ę ła w R a v e n sb riic k
Zdjęcia A rchiw um
k a n lu (n iem ieck ieg o le k a rz a ) w g o d zin ac h w ieczo rn y ch . T rw a ło to od 1942 r. do k ońca o k u p a c ji.
M ieszk an ie o k azało się ś w ie tn ą m elin ą. W ejście od .podw órka, gdzie m ieściła się c u k ie r n ia G re - y a, s ta le u ż y tk o w a n e p rz e z p r a co w n ik ó w c u k ie r n i i ru c h m o ich k u rs a n te k uchodził uw agi n a jp i l
n iejszy ch oczu — blokow ego, z a m ieszk ałeg o vis & v is” .
Poza k u r s a m i „ W e r a ” p r z e c h o w y w a ł a w m i e s z k a n i u leki i m a te r ia ły o p a t r u n k o w e , k tó r e w 1945 r. o d d a ła do sz pita la polowe- go d l a polskich żołnierzy.
Nie opodal kościoła K la ry s e k , obok d a w n e j d r u k a r n i K a b a ta , sk ą d śc iągano m a te ria ły p iś m i e n ne, było m ie sz k a n ie k o n s p i r a c y j
ne pod stry c h e m , p rzypus zczalnie u rodziny B urdzią gów . Był ta m p u n k t le galizacy jn y , a więc m a szyna do p is a n ia , fo r m u la r z e d o k u m e n t ó w i fo tograf „ K u b a ” — M aciej K rzyżanow ski T r a g i k o m iczna z darzyła się tam his to ria, gdy razu p e w n e g o na .^chodach z a d u d n iły bucio ry ż a n d a rm ó w .
„ K u b a " z a p a r a t e m u d e k ! na stry ch. T a m ju ż ktoś był. K ryli się za k o m i n a m i , Jak prz y grze w c h o w an eg o , wreszcie się s p o t kali. Był to żołn ierz W e h r m a c h t u
17, P o z n a ń s k a 1, ul. D ługa (s k ła d tr u m ie n ), ul. G ru d z ią d z k a ró g K r ó tk ie j, ul. C h o rw a c k a , o b s łu g i
w a n a p rz e z J a n in ę G a p iń s k ą (ps.
„ I r e n a ” ), ul. U gory u p o ło żn ej, K o łłą ta ja i lo k a l u S ik o rsk ic h __
(d y p lo m o w a n y o g ro d n ik ) n a C m e n ta rz u N o w o fa rn y m , k tó r y w c zasie P o w s ta n ia W ielk o p o lsk ieg o b y l a z y le m d la o c h o tn ik ó w p rz e d p rz e k r o c z e n ie m g ra n ic y , w g r o b o w c a c h p rz e c h o w y w a n o w ó w c z a s b ro ń , a w cza sa c h h itle r o w sk ic h — k sięg o zb io ry .
N a ul. J a n a K a z im ie rz a 8, tam g d zie d z iś m a m y z n a n y M ie jsk i U rz ą d M ieszk an io w y , fu n k c jo n o w a ł n ie m ie c k i Z a rz ą d B u d o w n ic t w a M iejsk ieg o . P o m ię d z y p r a c u ją c y m i P o la k a m i b y ła m ło d o c ia n a m a s z y n is tk a I r e n a P ic te re .k .Jc tó rą m ie js c o w a k o m ó rk a p o d ziem ia z a k c ji „ N ” w c ią g n ę ła d o w s p ó łp r a c y ju ż w listo p a d z ie 1939 r, Bez»
tro s k o w c z a sie p ra c y p is a ła u lo t
k i d e s tr u k c y jn e p rz e z n a c z o n e d la ż o łn ie rz y i u rz ę d n ik ó w n ie m ie c k ic h . J e d n a z nic h w y sła n a d o K a m p e g o zakończyła s ię tra g ic z nie. P o d łu g i e j p e n e t r a c j i g e sta p o w c y ro zpoznali m a s z y n ę , n a k tó r e j b y ła p isa n a . I r e n k a p o w ę d r o w a ł a do obozu w R a v e n s - b riick . D r u k a r n i a , g dzie p o w ie l a n o i d r u k o w a n o u lo t k i (była to m e l i n a C z u b y p r z y ul. G d a ń sk i e j b'8), p rzeszła r ó w n ie ż s w o ją
g e h e n n ę .
C ie k a w y b y łb y pla.n m i a s t a B ydgoszczy z n a n ie s io n y m i p u n k ta m i m e l in k o n sp i r a c y jn y c h . Mie
li b y ś m y w i z e r u n e k p o ły s k u ją c y c h w o k u p a c ję , ja k robaczki ś w ię t o
ja ń s k ie miejsc, gdzie p rzy s p ieszo n y m tę t n e m biły s e r c a polskie w noc o k u p a c y j n ą .
N a d z ie i na w oln ość 'i z w y c ię s t
w o P o la c y nig dy ni.; tracili, ale n ig d y też nie c z t k a l i na to bez
czynnie .
W s p o m n i a ł a m tu w y łą c z n ie o lo k a la c h o b s ł u g iw a n y c h przez czło nkinie WSK AK; n a t u r a l n i e tych tylko, do k t ó r y c h moje p o sz u k i w a n i a d o p r o w a d z i ł y .
Za d o p e łn i e n ie tej, dziś j u i a r c h i w a l n i listy, będzie w dzię czna h is to r i a m i a - l a H v d ..o ? zrz y
I R E N A M O N S T O R S K A
12
Bibliografia:
A.Bogucki„Rodzina Paterków sokolimi patriotami,/w:/ Pokłosie Pamiątkowe 125 Leeia Sokolstwa Polskiego,1992,s.16-17.
Dh Irena Paterek John
1 9 0 9 - 1 9 9 3
Dnia 24 listopada 199 3 r. w Bydgoszczy zmarta niezwykle w y b itn a sokolica żołnierz Armii Krajowej Irena John. Ur. się 12 czeiwca
m
1 9 0 9 r - w Berlinie , jako có rk a W a le n te g o> \ ‘ P a te rka i M a rii z d Z b ik o w s k ie j. R o d z in a
m m
H L ' w i I Paterkó w pochodziła z W ielkopolski. Jej ojciec\
H i t ! W a l e n t y P a te re k ja k w i e l u P o la k ó w z .aBBsl W ielkopolski wyjechał szukać pracy w BerlinieDziałał tam z zoną w "S o k o le ” . W szystkie ich d z ie c i n a le ż a ły d o " S o k o ł a " . W a lc z y ł o nie p od le g ło ść Polski w P ow staniu W l k p . , był - prezesem o k rę g u “ S o k o ła " w Ja ro cinie W
^ 194 2 roku został zamęczony w hitle row s k im
obozie ko nce ntracyjnym w M authausen. Jego --- córka Irena Paterek Jo hn mając 8 lat wstąpiła do Sokoła w Berlinie, gdzie w 191 7 r. zdobyła
\ n ag rod ę za zd ob ycie 4 miejsca w zaw odach k o ś c iu s z k o w s k ic h . W Berlinie uczęszczała do sokolej szkółki polskiej. Do g im n a z ju m uczęszczała w Koźminie i Jarocinie. W 1 9 2 9 r. ukończyła w Pradze kurs sokoli w “ D o m u Tyrsza” . Pełniła funkcję naczelniczki gniazda, a p o te m okręgu sokoleg o w Jarocinie. W 193 6 roku wygrała konkurs na posadę pielęgniarki w Miejskiej Przychodni dla matki i dziecka w Bydgoszczy, gdzie się osiedliła i z ty m m iastem połączyła swoje życie do końca s w ych lat. W Bydgoszczy w stąpiła do żeńskiego gniazda TG
“ S o k ó ł” VIII, którego prezeską była W in c e n ty n a T e s k o w a . W 194 2 r. w stąpiła w r * O Bydgoszczy do Armii K rajow ej gdzie została zaprzysiężona pod pseudonim em
“ W e r a ” . Okres okupacji to złota karta c h w a ły tej w yb itn ej sokolicy. Po w o jn ie nie działała społecznie, n a to m ia s t włąćzyła się w n u r t ko nsp ira cji so k ols tw a
\ p om o rskie go . Przechowywała z matką i siostrą d okum entację sokolą. W 195 6 r.
^ \ wyszła za mąż za Franciszka John kupca zW ą g ro w c a , p ow sta ńc a w ie lk o p o ls k ie g o (zm. w 1965). Była członkiem PTTK. W 1 9 8 9 r. została współzałożycielem TG
\ \ J " S o k ó ł ” I B y d g o s z c z - M acierz, które to g n ia z d o nad a ło jej ty t u ł członka
^ h o n o ro w e g o w 1 9 9 3 r. Była członkiem Ś w ia to w e g o Związku Żołnierzy A rm ii
< O K r a jo w e j, członkiem Fundacji P o m o rskie j AK w T o ru n iu , członkiem Zrzeszenia
^ Kaszubsko P o m o rs k ie g o . Odznaczona Krzyżem A rm ii Krajowej, L ondyn 1978, 3 krotnie M edalem W o js k a L o n d y n 194 8 , Medalem za udział w w o jn ie o bronnej 1939. W III Rzeczypospolitej odznaczono Ją Krzyżem Kawalerskim OOP. Zawsze była prawą i s k ro m n ą sokolicą. Pogrzeb n o d b y ł się 29 .1 1 .1 9 9 3 r. na cmentarzu przy ul. W yszyńskie go w Bydgoszczy.
13
« 4'
<A
O d es zła Irena John
Z
m a rła w B yd g o s z c z y n ie zw ykle a ktyw n a d z ia ła c z k a to w a rz y s tw a„S okó ł", żo łn ie rz A rm ii K ra jo w e j Irena'', Jo h n . U ro d z iła s ię w 1909 r. w B e rlin ie.
Je j ro d zice , M a ria i W a le n ty P a te rko - w ie o sie d lili się tam , p rz y b y w s z y w po
szu k iw a n iu p ra c y z W ie lk o p o ls k i. W b e rliń skim „S o k o le ” ba rd zo a ktyw n ie d zia ła li od s a m e g o p o cz ą tku , z a p is u ją c do o rg a n iza cji ró w n ie ż w s z y s tk ie sw o je d zie c i. C ó rk a Ire n y P a te rek J o h n w s tą p iła w sz e re g i „s o k o łó w " w 1917 r. m a ją c 8 lat. U c z ę s z c z a ła ta k ż e d o so ko le j s zkó łki p o lsk ie j w B erlin ie.
G im n a z ja ln e la ta ż y c ia Ire n a P a te re k sp ę d ziła w W ie lk o p o ls c e . W 1929 r.
u k o ń c z y ła w P rad ze k u rs s o ko li. W B y d g o s z c z y w s ta p iła d o ż e ń s k ie g o g n ia zd a T G „S o k ó ł” V III. W 1942 r. w g ro d zie n a d B rd ą z o s ta ła z a p rz y s ię ż o n a ja k o żo łn ie rz A K p o d p s e u d o n im e m
„W e ra ” . Po w o jn ie w łą c z y ła się w ko n s p ira c y jn y n urt d z ia ła ń s o k o ln ic tw a p o m o rsk ie g o .
C z te ry la ta te m u b y ła w s p ó łz a ło ż y cie le m re a k ty w o w a n e g o T o w a rz y s tw a
//ćP, S ió rW j/ ć Jt
G im n a s ty c z n e g o „S o k ó ł" I B yd g o s z c z - M a cie rz, k tó re to g n ia ż d o n a d a ło je j w ty m ro ku ty tu ł c z ło n k a h o n o ro w e g o . Ire n a P a te re k Jo h n b y ła c z ło n k ie m Ś w ia to w e g o Z w ią z k u Ż o łn ie rz y A K , o d z n a c z o n a K rzyż e m A K , trz y k ro tn ie M e d a le m W o js k a w L o n d yn ie , w III R ze c z y p o s p o lite j o d z n a c z o n o ją K rzyż e m K a w a le rs k im O O P .
|Wera nie żyje
ą
. j 1
*
24 listopada br. zmarła w Byd
goszczy Irena John - wybitna dzia
łaczka ruchu sokołów I żołnierz Armii Krajowej. Urodziła się w 1909r. w jfę r- llrife,Tfadycje~ ruchu Sokołów przeka
zał p. Irenie jej ojciec, znany działacz tej organizacji. W okresie międzywo
jennym Irena John aktywnie działała w ruchu Sokołów, była m. in. naczelni
kiem okręgu w Jarocinie. W 1936 r. za
mieszkała w Bydgoszczy. W czasie okupacji w 1942 r. wstąpiła do AK i otrzym ała pseudonim ..Wera". Po wojnie nadal działała w podziemnej konspiracji sokolej, pracując jedno
cześnie w służbie zdrowia. W 1970 r.
p. Irena przeszła na emeryturę.
W 1989 r. współzakładała TG „Sokół"
I Bydgoszcz - Macierz. W 1993 zosta
ła członkiem honorowym tegoż towa
rzystwa. Irena John należała też do Światowego Związku Żołnierzy AK, była wielokrotnie honorowana odzna
czeniami i medalami. Pogrzeb Ireny John odbył się 29 listopada na cmen
tarzu na Bielawkach. (m a rs )
U*
Z głębokim żalem zawiadamiamy, że dnia 24 listopada 1993 r.
zmarła kochana siostra i przyjaciółka śp.
IRENA
z domu Paterek, lat 84
JOHN
Żołnierz AK, odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odro
dzenia Polski, Krzyżem AK, Działaczka Towarzystwa Gimnasty
cznego „Sokół” w Berlinie, Jarocinie i Bydgoszczy.
Pogrzeb wraz z mszą świętą odbędzie się dnia 29 listopada 1993 r. o godz. 13.00 na cmentarzu parafialnym przy al. St. Kard. Wy
szyńskiego w Bydgoszczy.
Pogrążone w smutku
SIOSTRA ZOSIA PATEREK
•»> ~ --- - i RODZINA
1
Vo
$
i p / /
4 9 3 '?/
t/7/7/3 , s / t t r z
( /c-f
^
e^
z e smgr
Andrzej Bogucki
14
D
:z n y c l
A n d r z e j B o g u c k i
Ul
Dh Irena John nie żyje
Dnie 24 listopada 1993 r. w Bydgoszczy zmarła niezwykle wybitna sokolica żołnierz Armii Krajowej Irena John.Ur.się 12 czerwca 1909 r. w Berlinie,jako córka Walentego Paterka i Marii z d.Żbikowskiejo Rodzina Pa£erków pochodziła z Wielkopolski.Jej ojcieo Walenty Paterek jak wielu Polaków z Wielkopolski wyjechał szukać pracy w Berlinie*
Działał tan z toną w Sokole.Wszystkie ich dzieci należały do Sokoła.
Walczył o niepodległość Polski w Powstaniu WIkp.,był prezesem okręgu Sokoła w Jarocinie.W 1942 roku został zamęczony w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Mauthausen.Jego córka SP Irena Paterek John mając 8 lat wstąpiła do Sokoła w Berlinie,gdzie w 1917 r. zdobyła nagrodę
za zdobycie 4 miejcca w zawodach kościuszkowskich.W Berlinie uczęszez;
do sokolej szkółki polakiejoDo gimnazjum ucsęszczała w Koźminie i Jarocinie.W 1929 r. ukończyła w Pradze kurs sokoli w ,,Domu Tyrsza’’.
Pełniła funkcję naczelniczki gniazda,a potem okręgu sokolegp w Jaroci:
W 1936 roku wygrała konkurs na posadę pielęgniarki w Niejakiej Przychodni dla matki i dziecka w Bydgoszczy,gdzie się osiedliła^i z tym miastem połączyła swoje tycie do końca swych lat.W Bydgoszozy wstąpiła do żeńskiego gniazda 50,,Sokół VIII,którego prezeską byłe Wincentyna Teskowa .W 1942 r. wstąpiła w Bydgoszozy do Armii
> *
£re.iowei.edzie została zaprzysiężona pod pseudonimem ..Wera .
Okres okupacji to złota karta chwały tej wybitnej sokolicy.Po wojnie nie działała społecznie,natomiast włączyła się w nurt konspiracji sokolBtwa pomorskiego.Przechowywała z matką i siostrą dokumentację sokolą.Do przejścia na emerytur? w 1970 r. pracowała w służbie zdrowia.W 1936 r. wyszła za mąż za Franciszka John kupca z Wągrowca, powstańca wielkopolskiego/zm. w 1965/.Była członkiem PTTK.W 1989 r.
została współzałożycielem T<ł,f Sokół*'l Bydgoszcz-JJacierz,które to gniazdo nadało jej tytuł członka honorowego w 1993 r.Była członkiem
15
,
, , , J V-f’ l , £ FATEIffiK+^I02MTi^Jołin/1909~1993/,ps», ,Wera , ,,Irka , żołnierz ZWZ-AK Tnsp.Bydgoszcz.
Ur. 1 2 .0 6 .1 9 0 9 r . w B e r lin ie ,e * . Walentego P a t e r k a i M a rii z d.
. Żbikowski e j c iee- j u1: wi-ełtar Pol w y j girhał c O
* * * * * * fiftOAMis) r >
iiiriiu ' Berlinie j(®ziałał tam honorowo z żoną w TG,,Sokół ,gd»±«L pełni^^funkcję chorążego sztandaru gniazda sokolego Berlin I.Wszystkie v d z i e c i Paterków ta k ż e n a l e ż a ł y do , , Sokoła ^ t e j - n i cg w y k io ^ a a łu ż o rm j '
?o powr t t A ; fiv£v>
•rH p jnpf F-fy* j i pa+ ^ ipty^r"-0-^ ! T°1 ar>+zT w a lc z y ł jLd’
ni-epod±ggł^>ś ć P o lakiy^w pow stan iu W ie lk o p o ls k im ,b y ł prezesem Okręgu ,,Sokoła i Stronnictwa Narodowego w Jarocinie.Zawodowo pracował w Żandarmerii Krajowej w Pogorzeli.Po 1926 r. szykanowany przez władze
■sanacyjne zajął się kupiectwem/posiadał sklep i dom w Rynku Jarocina^.
/ ■ v
J - X)rW 1939 r* został członkiem ruchu oporu, za co został w 1941 r. uwięziony w Forcie VII w Poznaniu.W 1942 r. został zamęczony na śmierć w -1942 r»- w hitlerowskim, obozie koncentracyjnym w Mauthausen.cdnka.-I-p«na---- J/VPaterek mając 8 lat wstąpiła do TG,,Sokół w, Berlinie,gdzie uczęszczała
do sokolej szkółki poiskiej.B^gimnazjumu&gęsze z&ł
o .KxŁjł&Zxg-k. — tv ~ r u-
kKoźminie i Jarocinie.W 1927 r. ukończyła kurs\WP- i Ptffw Grzędzicach k/Grodna.W 1930 r. ukończyła Szkołę Pielęgniarską w Poznaniu.W 1929 r.
> i
odbyła w Pradze kurs sokoli w ,,Domu Tyrsza .Ukończyła też w 1928 i 1933 r. dwa kursy ZTG,,Sokół ^rTTdzłówce hrabiego Adama Zamoyskiego, prezesa Sokolstwa Polskiego.Ireaa Paterekpełniła funkcję naczelniczki gniazda,a potem okręgu sokolego w Jarocinie.?/ 1936 r. wygrała konkurs na posadę pielęgniarki w Miejskiej Przychodni dla matki i dziecka w Bydgoszczy,gdzie się osiedliła i z tym miastem, połączyła swoje życie do
. »>
końca swych lat.W Bydgoszczy wstąpiła do żeńskiego gniazda TG,,Sokół VIII którego prezeską była Wincentyna Teskowa.
lyena Paterek--^1939 r. samorzutnie z innymi pracownikami służby zdrowia zajęła się organizacją szpitala polowego.Po y/kroczeniu Niemców
p - ^ A V 1 du-iy-H. / | v W t I C t - A \ ^ jjp UJM w n ■_______________________ J
16
w Miejskim Wydziale Zdrowia .-Nie przyjęła żadnej niemieckiej grupy
nar o do wo ściowej Irona Łaftorek
Qd jesieni 1940 r. została zaangażowana w prywatnym gabinecie lekarskim Niemca dr. Bernharda Bunke fe>boonie ul. Gdańska 2 jego
żony, lekarza chorób dziecięcych dr Edeltraut Bunke ca- ie ul»0ćańgkst ^ lał-e-gg^r airre, ookó j {3-Jś*eła>łę—; ł--ł aa i ©nką-^asgyj gabineCfcUt' lekarski * r ) - Do konspiracji(Irenę PaterekVwprowadziłw Maria Biała,siostra Leszka
"Białeg^i Irena Cieę^erniak*Została zaprzysiężona i przyjęła ps.
, ^Wera* ’ i ,, Irka* * .Pracując zawodowo w służbie zdrov;ia14Łe-lconoj »ipao4i, wypisywała recepty dla chorych Polaków£|ran i witaminy dla dzieci
inne lekijd dla chorych z przychodni przeciwgruźlicze jj-Zagrożonym wywiezieniem na przymusowe roboty Polakom dostarczała fałszywe
zaświadczenia choroby gruźlicy czynnej.W porozumieniu z Kalksteinem -
? J
\J \ Oslowskim^pomagała przyprowadzonym, do prześwietlenia płuc więźniom -
z.
^
Po 1 akom fz Wałów Jagiellońskich,którym, pr z ekaźywsł-a kartki na pieczywo, masło i papierosy.
BI a potrzeb konspirae-j-i §jrała udział w Akcji , ,N na terenie Bydgoszczy.Została członkiem. Wojskowej Służby Kobiet.Zorganizowała ) 'iako dyplomowana pielęgniarka^-szkoleni^ sióstr pogotowia ratunkowego
U /t
dla członkiń ZWZ Ag. Zer gani a ował a z ereg~~kom.pl etów 3 osobowych, które
(•łt-Tto \vj n
szkoliła w-peg-eo*ągtt 4-8 tygodnia swoim mieszkaniu)Szkolenie to trwało od 1942 r. do końca okupacji.Jej mieszkanie było meliną konspiracyjną.
Wejście od podwórza,w którym mieściła siv cukiernia Ste Grey,stale było użytkowane przez pracowników cukierni i dodatkowy ruch kursantek
i
^AVJ
uchodził uwadze najpilniejszych Niemców nawet takich osób,jak np.
blokowego.fropio kursamij przechowywałaby mieszkaniu lekki i materiały opatrunkowe,które przekazała w 1945 r. do polnego szpitala^z
przeznaczeniem, dla polskich żołnierzyJ^rzy ul.Jagiellońskiej w Bydgoszcz;
T L * --- -- ---
I ^-relacji Broni-sławy Góralskieg złożonej, w- APAK fcl.K.4’ T5~- f _____________________________________________ '
17
Jmn-z. . e f pisała Hi®&fex na maszynie destrukcyjne ulotki przeznacz-
\ x \axaX\J J
one dla pracowników urzędów niemieckich,z których^ jedna trafiła do Kampego^fo długiej penetracji^geatapowcy rozpoznali maszynę,na której była pisana ulotka i kaJcam/ I.Paterek została osadzona w obozie
:: ■ -
w Ravensbruck*Tej informacji,nie ,potwierdziła .'w swoich oęobjistygfr „ '
^ f J tO & O W jlA ^ J u, t a vv. <. Ar / QA<J U$vi e j T ^ v v tt ^ ę o j ,
i{, \ i '5X1) bi m y r el ac j ach ff¥*en-a r a t e a ? ^ ^ i r ^ . kIuj- *> sa^ ja-C- iyS-P-j / W latach 1945 - 1960 pracowała w Miejskim Wydziale Zdrowia.
W 1956 r. wyszła za mąż za Franciszka Johnej kupca z Wągrowca i byłego powstańca wielkopolskiego /zm. 1965/*Cd 1960 r. pracowała w szpitalu więziennym skąd w 1970 r. przeszła na emeryturę.Społecznie wtedy nie
. ' t tfiAYufaAJUAA- ? 7 T U r/
d z i a ł a ł a jU atom iasT^w łączy Ł a s l ę s i v w n u r t kadrowej k o n s p i r a c j i sokolstwa pomorskiego.Przechowywała z matką i siostrą dokumentację sokolą.^łs-- cz^onki-es-PTTl/.W 1989 r. została współzałożycielem
> >
TG,,Sokół I Bydgoszcz-Macierz,które to gniazdo nadało w 1993 r. jej tytuł członka honorowego.^yła członkiem. Światowego Związku Żołnierzy
[fr.W & n i 0 a < £ t ^ t € 4 trtufrJ
Armii Krajowej,członkieĄ^undacjl Pomorskiej AK w Toruniu i Zrzeszenia Kaszubsko Pomorskiego.jodznaczona Krzyżem. Armii Krajowej ^Loadyn 1978/,
3 krotnie Medalem Jo jska^Londyn 1948,Medalem za udział w ^yojnie poronnej 1939 r.W III Rzeczypospolitej została odznaczona Krzyżem
0r<d*nt ty & o (U u tiC u
Kawalerskim pOlf. {%awsze była prawą I skromną osobą.Zmarła 24.11.1993 r.
i została pochowana na cmentarzu przy ul.Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Bydgoszczy
4 a A k ( ZWZ ** -AK^Inap.gy c g 6 o z c z < fllg itPaUTi W®) T G w t t W
-[ Akta biograficzne rodziny raterków. Irena Paterek John, Rel^ene-j-a- pisana rocznie s.8,z dn.24.10.1978 oraz Rela^ -a-81, z dn. 27.12.1990 r.
w zbiorach Centrum Informacji Naukowej. Sokolstwa Polskiego Bydgoszcz-
Fordon; -y , ,
- 'Akta Dzielnicy Pomorskie j ZTG,,Sokół w Polsce w* C3NSP.
(T^onsiorska|Bydgoskie komórki konspiracyjne,Kalendarz Bydgoski
1 9 9 1 ,‘ r. 15 2-15 5 p * x ^ ^
- 1 gfłr».-.4aTv^a^ /g\Boguckij Rodzina Paterków^ sokolimi patriotami, /w:/
Pokłosie Pamiątkowe 125•ciecia Sokolstwa Polskiego, 1992l8»ł99g-/s. 16-17.
Nekrologi i wspomnienia żałobne,IKP 1993 nr 231 i 234,Gafce-fcs—
Pomerste z dn.26.12.1993.
Sokół Pomorski 1994^3/4,biogram i zdjęcie.
(ryr^ /
/ , , f ,, Andrzej Bogucki w C i k C u t U ^ ń c t - i L j f ó
_________ _________
18
ę *
19
>rzekazał sprawę do ponownego Gdańsku, uchylając dotychczaso- jpłk Pałubicki został skazany (na roku więzienia z zaliczeniem do
bowego aresztowania”. Mimo p0.
izję, Sąd Najwyższy decyzją z 17 j ło natychmiastowe zwolnienie, .nisława w Bydgoszczy, bez środ-
został mu odebrany i upaństwo- :ez niego z licytacji niemieckich 10 kłopotów zdrowotnych, które
;ało się to bezskuteczne, wyjechał aka otrzymał pracę w Zbiornicy
>znania. Tam korzystał tymczaso- lia pracy księgowego w Spółdziel- jstał stąd przeniesiony do pracy epach tejże spółdzielni. Zwolnio- niem torebek, zbijaniem skrzynek na początku lat 60-tych, dzięki szcza Zygmunta Tanasia) uzyskał /turę, co poprawiło jego sytuację wojennych i złamany psychicznie aresztowaniem (dla konfrontacji) iszony był w ostatnich latach swe- talu i w Zakładzie dla Nerwowo Zm arł (po amputacji nogi) 6 X rzu komunalnym w dzielnicy Juni- n grobie z drewnianym krzyżem, ego płk. J. Szczurka-Cergowskie-
•ansowany przez Komendanta AK a.
ilitari V kl. (1923), Medalem za (1928), Złotym Krzyżem Zasługi yiona przez Kom endanta Obszaru omendantowi Głównemu AK gen.
licy upamiętniającej tajną siedzibę u (odsłoniętej we wrześniu 1991 r.)
iu przy ul. Nowej 24 w Bydgoszczy i 1993 r. rozkazem kmdta Wyższej (nr 72 z dnia 27 XI 1993 r.) ppłk Jego imieniem została też nazwa- Zołnierzy AK”, której celem jest podległościowych, jak również nie- om.
’8 r. z M arią Andrzejewską (zm. na , zam. w Poznaniu); po raz drugi idra Schulza. Miał z nią 4 synów:
Ja n u s z a (ur. w 1948 r., późniejszego działacza N S Z Z „Solidarność” więzionego a tę działalność w latach 80-tych, zam. obecnie w Poznaniu), A ndrzeja (ur. w 1949
l\
J e r z e g o (ur. w 1954 r., zam. obecnie wraz z m atką w USA), Joachim a ur. w 1957 'zm wkrótce po urodzeniu) oraz córkę Barbarę (ur. w 1951 r. jzóm. obecnie JównieżwUSA).grat Augustyn zginął w Oświęcimiu. Najmłodszy brat Stanisław, w związku aresztow aniem podpułkownika w 1945 r. był również aresztowany na pewien czas
7 c a ł ą rodziną. Zginął tragicznie w wieku 27 lat podczas służby/wojskowej.
CA W, T. os. 2332, 4571, J. Pałubicki; A A N W arszawa Gtkiz. V I-A K , mf 2374 sygn.
203/11—2; AMSt., A kta sprawy „Pałubicki i towarzysze” - / Sr. 447/46; AP AK, D ok. Okr.
Pom., t. 22 sygn. 2, 4; C h y 1 i ń s k i J., Dane do histtmi A K Okręgu Pomorze 1939-1945 (mps), T.: Bendig F., Chyliński J., D erucka H., D e p c k a -G iiń sk a J., E ckert U., G ruetz- macher H., Jagielska Ł, Olszewski G., Orłowiejsid M., Ostrihansky R., Pahibicki J., Schulz A., Tanaś Z., Tojza L .; A K na Pomorzu. A A K w dok...-, t. II, Londyn 1973, s. 233, 269, 427; t. III, Londyn 1976, s. 63, 118-120; Archiwum Liceum O gólnoksztaicą cego w Brodnicy. A lbum uczniów z lat 1871-L920, Brodnica 1973, poz. 1979; C h r z a n o w s k i B„ Struktura organizacyjna Z w iązm Walki Zbrojnej — A rm ii Krajowej na Pomorzu w latach 1939-1945, [w:] A K na Pomorm..., s. 25-75; T e n ż e , Konspiracja Rządu R P na Pomorzu w latach 1939-1945, Gdańslc 1992 s. 15, 19, 73, 75; C i e c h a n o w s k i K., Ruch oporu..:, Drugi Rocznik Pamiątkowy SPRA we Włodzimierzu. R ok 1930-1931, Lwów 1932, s. 91-92; K o m o r o w s k / K . , Leksykon...; K r y s k a - K a r s k i T., Materiały do historii Wojska Polskiego, Lonfiyn 1986, Nr 18, s. 73; K r z y ż a n o w s k i M., W spo
mnienia żołnierza A rm ii Krajowej Okręgu Pomorskiego „Pomnik”, G dańsk 1995, s. 27;
Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939, oprać. K. L. G alster, Londyn 1975, s. 147; Okr. Pom. A K w dok./.; Powojenne losy...; S a n o j c a A., K i j e w s k a J., Struk
tura organizacyjna S Z P -Z W Z -A K , M ateriały do najnowszych dziejów Polski, W arszawa 1980, s. 201-203; W alkaipdziem na...; Rei. córki Teresy Pahibickiej (w zbiorach autorki).
A-nna Zakrzewska
Paterek I r e n a zam. John, ps. „W era”, „Irka”
(1909-1993), członkini Sekcji San. WSK Insp. AK Bydgoszcz.
Urodzona 12 VI 1909 r. w Berlinie; córka W a
lentego i Marii z d. Żbikowskiej. Ojciec jej jako emigrant pracujący w Berlinie działał tam z żoną honorowo w T G „Sokół”, pełniąc funkcję chorą
żego sztandaru gniazda sokolego Berlin I. Wszy
stkie dzieci Paterków należały do „Sokoła”. Po powrocie do Polski Paterek walczył w Powstaniu Wielkopolskim, był prezesem Okręgu „Sokoła” i Stronnictwa Narodowego w Jarocinie. Zawodowo pracował w Ż andarm erii Krajowej w Pogorzeli, pow. Leszno. Po 1926 r. szykanowany przez wła
dze sanacyjne zajął się kupiectwem (posiadał sldep
i dom w Rynku Jarocina). Irena Paterek mając 8 lat wstąpiła do T G „Sokół” w Be-
20
rlinie, gdzie uczęszczała do sokolej szkółki polskiej. W Polsce uczyła się w gj zjum Koźminie i Jarocinie. W 1927 r. ukończyła kurs PWK w Grzędzicach k o na. W 1930 r. ukończyła Szkołę Pielęgniarską w Poznaniu. W 1929 r. odbyła w p dze kurs sokoli w „Domu Tyrsza”. Ukończyła też w 1928 i 1933 r. dwa kursy zku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, organizowane w Kozłówce hrabi Adama Zamoyskiego, prezesa Sokolstwa Polskiego. Pełniła funkcję naczelnie v°
gniazda, a potem okręgu sokolego w Jarocinie. W 1936 r. wygrała konkurs na p0Sa!
dę pielęgniarki w Miejskiej Przychodni dla matki i dziecka w Bydgoszczy, gdzie ■/
osiedliła i z tym m iastem połączyła swoje życie do końca swych lat. W Bydgoszc ' wstąpiła do żeńskiego gniazda T G „Sokół” VIII, którego prezeską była Wincentyna Teskowa.
W 1939 r. sam orzutnie z innymi pracownikami służby zdrowia zajęła się organ;
zacją szpitala polowego. Po wkroczeniu Niemców do Bydgoszczy, jako jedyna Polka została zatrudniona w charakterze pielęgniarki w Miejskim Wydziale Zdrowia. N;e przyjęła żadnej niemieckiej grupy narodowościowej. Od jesieni 1940 r. została zaangażowana w prywatnym gabinecie lekarskim Niemca dr. B ernharda Bunke i jego żony, lekarza chorób dziecięcych dr E deltraut Bunke. Otrzymała od nich pokój obok gabinetu lekarskiego: Do konspiracji wprowadziły ją M aria Biała referentka WSK Insp. Bydgoszcz, i Irena Cierniak referentka San. WSK Garn. Bydgoszcz.
Została zaprzysiężona i przyjęła ps. „W era” i „Irka”. Pracując zawodowo w służbie zdrowia wypisywała recepty dla chorych Polaków (tran i witaminy dla dzieci oraz inne leki dla chorych z przychodni przeciwgruźliczej). Zagrożonym wywiezieniem na przymusowe roboty Polakom dostarczała fałszywe zaświadczenia choroby gruźli
cy czynnej. W porozumieniu z dr Kalksteinem-Oslowskim pom agała przyprowa
dzonym do prześwietlenia płuc Polakom z więzienia z Wałów Jagiellońskich, przekazując kartki na pieczywo, masło i papierosy. Brała udział w Akcji „N” na terenie Bydgoszczy. Jako dyplomowana pielęgniarka zorganizowała szkolenie sióstr pogotowia ratunkowego dla członkiń ZW Z-A K . W swoim domu przeszkoliła szereg kom pletów 3-osobowych (okres nauki 4-8 tygodni). Szkolenie to trwało od 1942 r. do końca okupacji. Jej mieszkanie było „m eliną” konspiracyjną. Wejście od podwórka, w którym mieściła się cukiernia Grey, stale było użytkowane przez pracowników cukierni, więc dodatkowy ruch kursantek uchodził uwadze najczuj
niejszych Niemców, nawet blokowego. Przechowywała też w mieszkaniu leki i m ateriały opatrunkow e, które przekazywała w 1945 r. do polowego szpitala przy ul.
Jagiellońskiej w Bydgoszczy z przeznaczeniem dla polskich żołnierzy. Według relacji Bronisławy Góralskiej, w czasie okupacji pisała na maszynie destrukcyjne ulotki przeznaczone dla pracowników urzędów niemieckich. Gdy jedn a z nich trafiła do Kam pego gestapowcy po długiej penetracji rozpoznali maszynę, na której była pisana ulotka. Paterek została osadzona w obozie Ravensbruck. (Informacji o ulotkach nie potwierdzała sama 1. Paterek w swoich relacjach złożonych w Centrum Informacji Naukowej Sokolstwa Polskiego).
W latach 1945-1960 pracowała w Miejskim Wydziale Zdrowia. W 1956 r. wyszła za mąż za Franciszka Johna, kupca z Wągrowca i byłego powstańca wielkopolskie
go (zm. 1965 r.). Od 1960 r. pracowała w szpitalu więziennym, skąd w 1970 r. prze
szła na em eryturę. W tedy społecznie włączyła się w nurt kadrowej konspiracji sokolstwa pom orskiego. Przechowywała z m atką i siostrą dokum entację sokolną.
W 1989 r. została współzałożycielem T G „Sokół” I Bydgoszcz-Macierz, które to
136
