ZARYS PROBLEMATYKI K S IĄ Ż K I, B IB L IO T E K I CZYTELNICTWA W "MONITORZE" / l 7 6 5 - 1 7 8 5 /
" M o n i t o r " b y ł c z a s o p is m e m w y c h o d zą cym z i n s p i r a c j i i pod p a t r o nate m k r ó le w s k im , d o p ie r o l a t a n a s i l e n i a s i ę w a l k i p o l i t y c z n e j , o - d e j ś c i e n a jz n a k o m it s z y c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w w p ły n ę ło na c o r a z m n i e j s z e z a in t e r e s o w a n ie S t a n is ła w a A u g u s ta c z a s o p is m e m / o d l a t s ie d e m d z i e s i ą t y c h X V I I I w i e k u / . O jcem " M o n i t o r a " z l a t 1 7 6 5 -1 7 8 5 b y ło wy
daw ane w 1763 r o k u p is m o pod tym samym t y t u ł e m p r z e z Adama K a z i - m ie r z ą C z a r t o r y s k i e g o . To u lo t n e je d n o k a r t k o w e p is e m k o b y ło o r ę żem p ro p a g a n d o w ym " f a m i l i i " w j e j w o łk a c h z p r z e c iw n ik a m i p o l i t y c z n y m i. W zorow ane na m o r a ln o - o b y c z a jo w y c h p e r io d y k a c h a n g i e l s k i c h tz w . e s s a y p e r i o d i c a l s "T h e T a t l e r " , "T h e G u a r d ia n " , "T h e S p e c ta - t o r " , w p r o w a d z a ło p is m o do P o l s k i nowe fo rm y l i t e r a c k i e n ie s t o s o wane d o tą d w żadnym p o ls k im c z a s o p iś m ie , j a k n p . f e l i e t o n , f i k c y j n y l i s t c z y o b y c z a jo w y o b r a z e k p o l i t y c z n y , p r z y j ę t e p ó ź n ie j p r z e z
" M o n i t o r a " - s y n a . T y t u ł p is m a " M o n i t o r " / ł a c . moneo - n a p o m in a m / w z i ę t y z o s t a ł b e z p o ś r e d n io z c z a s o p is m a a n g i e l s k i e g o " M o n i t o r o f B r i t i s h F r e e h o ld e r " .2
" M o n i t o r " - o j c i e c m u s ia ł s p o d o b a ć s i ę w s p ó łc z e s n y m , s k o r o w ła - ś n ie do t r a d y c j i u l o t k i C z a r t o r y s k i c h n a w ią z y w a ł " M o n i t o r " 1 7 6 5 - - 1 7 0 5 . " M o n it o r " - s y r i b a r d z i e j n i ż je g o p o p r z e d n ik z w ią z a n y b y ł z, a n g ie l s k im c z a s o p iś m ie n n ic tw e m m o r a ln o - o b y c z a jo w y m , z je g o d o s k o n a ły m p r z e d s t a w ic ie le m ja k im b y ł " S p e c t a t o r " w ydaw any w L o n d y n ie w l a t a c h 1 7 1 1 -1 7 1 2 i 1 7 1 4 p r z e z R ic h a r d a S t e e l e 'a i C osepha A d d i - s o n a .
T r u d n o j e s t u s t a l i ć d o k ł a d n e d a t y p o w s t a n i a " M o n i t o r a " , z e w z g l ę d u n a r ó ż n i c e s p o t y k a n e w d a t a c j i p o s z c z e g ó l n y c h e g z e m p l a r z y p i e r w s z e g o n u m e r u , s p o w o d o w a n e r ó ż n y m i o d b i c i a m i d r u k a r s k i m i . N a e g z e m p l a r z a c h n u m e r u p i e r w s z e g o s p o t y k a m y d a t ę 21 m a r c a 176.5 r o k u , 2 3 ma
r c a , a b a d a c z " M o n i t o r a " - E . A le k s a n d r o w s k a s t a w ia h i p o t e z ę , i ż da~
t ą s t a r t o w ą c z a s o p is m a j e s t 15 mar.ca . N a t o m ia s t j e s t n ie p o d w a ż a - 4 ln y m f a k t e m , że p is m o w y c h o d z iło z d r u k a r n i M i t z l e r o w s k i e j . P o c z ą tk o w o " M o n i t o r y " można b y ło n a b yw a ć t y l k o w W a r s z a w ie , a le n i e d ł u - go pote m t a k ż e i w in n y c h m ia s t a c h k r a j u .5
P o p u la r n o ś ć ^ ja k ą z y s k a ły p ie r w s z e n u m e ry c z a s o p is m a m i r o z s z e - r ż e n ie s i ę r y n k u w y d a w n ic z e g o s p o w o d o w a ło p o w t ó r z e n ie e m i s j i po - s z c z e g ó ln y c h p ó ł a r k u s z y . W r e z u l t a c i e , w o b r ę b ie p ie r w s z e g o r o c z n ik a w s z y s t k i e n u m e ry " M o n i t o r a " o d b ija n e b y ł y co n a j m n i e j d w a r a z y , p r z e w a ż n ie t r z y , a c z a s a m i c z t e r y i p ię ć . P o w o d z e n ie c z a s o p i
sma i l u s t r u j e t a k ż e f a k t , że k i l k a je g o num erów / 1 , 3 , 4 / z o s t a ł o p r z e ło ż o n y c h na j ę z y k n i e m i e c k i i z a m ie s z c z o n y c h na ła m a c h " T h 8 r - n is h e W ö c h e n t lic h e N a c h r i c h t e n " w c z e rw c u i l i p c u 1 7 6 5 r o k u 0.
W p ie rw s z y m o k r e s ie w y d a w a n ia p is m a , t z n . w l a t a c h 1 7 6 5 -1 7 6 8 o- bok g łó w n e g o a u t o r a , ja k im b y ł I g n a c y K r a s i c k i , p i s u j ą tam ró w n ie ż : Adam K a z im ie r z C z a r t o r y s k i , F e l i k s Ł o j k o , K a s p e r R o g a l i ń s k i , Tade
u s z L i p s k i , S t a n is ł a w K o n a r s k i, p r a w d o p o d o b n i e C e le s t y n C z a p l i c , a t a k ż e J ó z e f E p i f a n i M in a s o w ic z , G r a c ja n P i o t r o w s k i , Adam N a r u s z e w i c z , J o a c h im K a l n a s s y i i n n i . F r a n c is z e k B o h o m o le c , k tó re m u p r z y
p is y w a n o r e d a k c ję p ie r w s z y c h r o c z n ik ó w " M o n i t o r a " , w tym o k r e s ie s p o r a d y c z n ie t y l k o d r u k o w a ł swe a r t y k u ł y na je g o ła m a c h , f a k t y c z n ie głó w nym r e d a k to r e m z o s t a ł d o p ie r o w 176 8 r o k u .
" M o n i t o r " z l a t 1 7 6 5 -1 7 6 8 s ł u ż y ł w s z y s t k im a s p e k to m p o l i t y k i k r ó l a , w k t ó r e j b a r d z o w ażne m ie js c e z a jm o w a ły p r o b le m y w a l k i z o - b y c z a jo w o ś c ią i i d e o l o g i ą s a rm a c k ą , a k r z e w i e n i e w j e j m ie js c e no
w e j i d e o l o g i i o ś w ie c e n io w e j.
W raz ze z m ie n ia ją c y m i s i ę c z ę s t o r e d a k c ja m i c z a s o p i s m a z m i e n i a ł s i ę t a k ż e je g o p r o f i l 7 , / n p , z c h w i l ą p r z e j ę c i a r e d a k c j i p r z e z F .B o h o m o lc a w 176 8 ro k u p o l i t y c z n a te m a ty k a p is m a z a c z ę ła u s t ę p o wać m ie js c a sprawom E o r a l n o - o b y c s a j o w y m , a gdy w 1 7 6 9 ro k u g ł ó w nym r e d a k to r e m z o s r a ł J . E , M in a s o w ic z w " M o n i t o r z e " c z ę ś c i e j u k a z y w a ły s i ę a r t y k u ł y o m a w ia ją c e p ro b le m y n a u k o w e , z a jm o w a n o s i ę m ię
d z y in n y m i w pływ em n a u k i na s z c z ę ś c ie i m o r a ln o ś ć c z ło w ie k a i i n / . 0 -.-w z c z icsto j e d n o l e tn i o k r e s i s t n i e n i a c z a s o p is m a k o ń c z y s i ę 31 c cU’Js * .’ici ll / ö 5 r o k u , 'a- n u ni o r z e LL 0 3 /1 0 4 w ydaw ca d r u k u j e n o t k ę , w k t ó r e j s t w i e r d z a " U w ia d a m ia s i ę , i ż " M o n i t o r " , p is m o p e r i o d y c z n e , z a c z ą w s z y od 1 s t y s z z i a i ,1 7 8 6 na n i j a k i c z a s b ę d z ie z a w ie s z o n y " - p r z e s t a j e w y c h o d z ić j e o n o z n a j l e p s z y c h p ism e p o k i .
Głównym c e le m c z a s o p i s m a b y ł o u ś w i a d o m i e n i e s z l a c h t y - od z r o z u m i e n i a p r z e z n a r . p o t r z e b y p r z e m i a n , p is m o u z a l e ż n i a ł o e f e k t y sw o-
j e j d z i a ł a l n o ś c i . " M o n i t o r " in g e r o w a ł w k a ż d ą d z ie d z i n ę ż y c ia , w s z y s t k o s t a r a ł s i ę u le p s z a ć , w nowym o ś w ie c e n io w y m d u c h u . P r z y g o to w y w a ł m ię d z y in n y m i g r u n t pod T e a t r N a ro d o w y , p r o p a g o w a ł r o z w ó j
r o l n i c t w a , r z e m i o s ł a , m a n u f a k t u r , h a n d lu , g d y ż są t o ź r ó d ła w zbo - g a c e n ia n a r o d u , g ł o s i ł p o c h w a łę d o b r e j k s i ą ż k i i c z y t e l n i c t w a . p W ła ś n ie p r o b le m a t y c e k s i ą ż k i , b i b l i o t e k i c z y t e l n i c t w a p o ś w ię c o n y je s t n i n i e j s z y a r t y k u ł .
W p r ą d z i e k u lt u r a l n y m O ś w ie c e n ia p r z y p is y w a n o d u ż e z n a c z e n ie r o z w o jo w i n a u k i o r a z w ie d z y . Jednym z p o d s ta w o w y c h n a r z ę d z i u p o w s z e c h n i a n i a n ow ych e le m e n tó w k u lt u r o w y c h b y ła k s i ą ż k a , c z a s o p is m o - p e ł n i ą c e r o l ę n o ś n ik ó w m y ś l i o ś w ie c e n io w e j. P ro p a g a n d a k s i ą ż k i i c z y t e l n i c t w a w " M o n i t o r z e " , w z o ro w a n a na p r a s i e a n g i e l s k i e j i f r a n c u s k i e j , p rz y g o to w y w a n a p r z e z id e o lo g ó w o b o zu r e r o im , m o g ła m ie ć d u ż y w p ły w na z m ia n y w m e n t a ln o ś c i i p o s t a w ie s p o łe c z e ń s t w a p o l s k ie g o .
A p a r a t p ro p a g a n d o w y " M o n i t o r a " d z i a ł a ł w dwóch, k i e r u n k a c h : 1 / s t a r a ł s i ę z a c h ę c ić do c z y t a n i a s z e r o k ie k r ę g i s z l a c h t y , 2 / p ró b o w a ł o d d z ia ły w a ć na " r o z b u d z o n y c h " j u ż c z y t e l n i k ó w i pom agać im w wybo
r z e l e k t u r y . I d e a ł O ś w ie c e n ia , t o c z ło w ie k ś w i a t ł y , u c z o n y , m ą d ry , n ie m ogący o b y ć s i ę b ez k s i ą ż k i , d la k t ó r e g o j e s t ona w a ru n k ie m ko
n ie c z n y m d la o s i ą g n i ę c i a m ą d r o ś c i ż y c i o w e j. S p o p u la r y z o w a n ie w z o ru s z l a c h c i c a , m ie s z c z a n in a c z y t a j ą c e g o , c z e r p ią c e g o z w ła s n e j b i
b l i o t e k i p o ż y t e k , p r z y je m n o ś ć , a t a k ż e t y t u ł do s z l a c h e t n e j s ła w y , t o je d e n z w a ż k ic h c e ló w c z a s o p is m a . W n u m e rz e 43 z 175 5 ro k u c z y ta m y - " N ie c h ż e s i ę t e d y n a u c z ą , i ż c z ło w ie k w ię k s z e g o i d r o ż s z e g o s k a r b u m ie ć n ie m oże , nad u m i e j ę t n o ś c i i n a u k i z a w a r t e w k s ię g a c h ; on© a lb o w ie m s ą je d y n e ś r o d k i , p r z e z k t ó r e l u d z i e , z d z i k i c h n i e n -
g ła s k a n y c h , s t a j ą s i ę p o w o ln e m i, g r z e c z n e m i i ro z u m n e m i, je d n y m słow em z z w i e r z ą t l u d ź m i " . C z y t a n ie k s ią ż e k
t y l k o "Panom b r a c io m " , a le r ó w n ie ż k o b ie t o m ,
b i e t y w X V I I I w ie k u b y ła b a r d z o w y s o k a . One t w o r z y ł y a t m o s f e r ę ku l t u r a l n ą vi s a lo n a c h , c z ę s t o s t a w a ły s i ę m e c e n a s a m i s z t u k i , p r ó b o w a ły p is a ć - n p . I z a b e l l a z F le m in g ó w C z a r t o r y s k a , U r s z u la R a d z i
w i ł ł o w a i . i n . " M o n i t o r " u s i l n i e z a c h ę c a do c z y t a n i a t a k ż e k o b i e t y w yw o d zą ce s i ę z ś r e d n io z a m o ż n e j s z l a c h t y , n ie z a r a ż o n e w zorem "ż o n y m o d n e j” . C z y t a n ie ma pomóc X V I I I - w i e c z n e j k o b i e c i e w w y p e łn ia n iu o b o w ią z k ó w dom ow ych, ma p o b u d z ić j e j i n t e l e k t , a t a k ż e p o w in no b y ć a t r a k c y j n ą fo rm ą s p ę d z a n ia w o ln e g o c z a s u .
'.V n u m e rz e 58 z 1 7 6 5 r o k u , w f i k c y j n y c h uw agach C h iń c z y k a nad Po- ls .k ą 9 c z y ta m y - " G o s p o d y n i tym l e p i e j domem i c z e la d k ą r z ą d z ie p o -
’ M o n it o r " z a l e c a ł n ie T o w a rz y s k a p o z y c ja ko-
t r a f i , im l e p i e j z m ł o d y c h l a t r o z u m s w ó j w y d o s k o n a l i c z y t a n i e m k s i ą g t a k i c h , z k t ó r y c h B o g a i ś w i a t i s i e b i e p o z n a ć m o ż e . N i e p o w i n n a / p r z y z n a j ę / b y ć t a k g ł ę b o k o u c z o n a , a b y k s i ę g i p i s a ć m o g ł a , , b o ć b y t o j ą od. n a j c e l n i e j s z e j p o w i n n o ś c i , t o j e s t od. r o z p o r z ą d z a n i a d o m u s w e g o o d w o d z i ł o " . *
W e d łu g " M o n i t o r a " k s ią ż k a d o s t a r c z a c z ę s t o c z y t e l n i k o m " u c z t y d u c h o w e j " , ro z b u d z a i c h z a in t e r e s o w a n i a , w p ły w a na o b y c z a je . W nu m e rz e 11 z 177 0 ro k u je d e n z r e d a k t o r ó w p is z e - " N ie m asz a u t o r ó w , k t ó r y c h bym z w ię k s z ą c h ę c i ą , z n ie m n ie js z y m c o r a z c z y t a ł u k o n t e n to w a n ie m , j a k o t y c h , k t ó r z y nam n a t u r ę lu d z k ą pod r o z m a ity m na w i dok s t a w i a j ą p o z o re m i o p i s u j ą r ó ż n o ś ć o b y c z a jó w s ły n ą c y c h w owe c z a s y , k t ó r y c h nam ż y w e p o d a ją o p i s y . N ie może c z y t e l n i k m i l s z e j m ie ć nad t ę z a b a w y , j a k o g dy c n o t y i w y s t ę p k i sw ego c z a s u s t o s u j e z c n o ta m i i w y s tę p k a m i p a n u ją c y m i w onym c z a s ie , w k tó r y m p r z o d k o w ie jo g o ż y l i " .
U k a z y w a n ie m in io n y c h e p o k , o d l e g ł y c h k r a j ó w , u c z e s tn ic z e n ie p rz e z o b c o w a n ie z k s ią ż k ą w n ie d o s t ę p n y c h f i z y c z n i e d la c z y t e l n i k ó w s p ra w ach i z d a r z e n ia c h , p o d n o s ił y w a r t o ś ć k s i ą ż k i i s t a n o w i ł y p o ż y t e c z n ą l e k c j ę d la o s ie m n a s to w ie c z n e g o c z ło w ie k a . Z d o b y te z l e k t u r y w ia d o m o ś c i i d o ś w ia d c z e n ia b y ł y p o t r z e b n e w c o d z ie n n e j p r a c y i ż y c i u k a ż d e g o s ta n u i w ie k u . Na k a r t a c h - " M o n it o r a " c z ę s t o w y m ie n ia s i ę p ię k n o , d o b r o ć , u c z u c i e , ja k o e le m e n ty z a c h ę c a ją c e do c z y t a n i a . N a j p e ł n i e j u w y d a t n ia ją s i ę w n u m e rz e 62 z 1 7 7 2 r o k u - " O p is a n ie t a
k o w e , k t ó r e w z r u s z a , n a jz n a k o m it s z e w r o d z a ju sw oim j e s t . N a t e n c z a s , u w e s e le n i, n a u c z e n i m iły m g w a łte m p o c i ą g n i ę c i j e s t e i m y do po
l i t o w a n i a , b o j a ź n i , r a d o ś c i l u b s m u tk u . Że b o ja ź ń i p o l i t o w a n i e s p r a w u ją m ił e u c z u c i e , z d a s i ę by r z e c z m n ie j p o d o b n ą do w i e r z e n i a . 2 tym w s z y s t k im , ł z y w y c iś n io n e c z y ta n ie m t r a g e d j i , w e s t c h n ie n ia z p o w ie ś c i n i e f o r t u n n e j , m a ją s w o ją s ł o d y c z " .
T ok w ię c l e k t u r a s p e ł n i a ł a je s z c z e je d n o n i e z m i e r n i e w ażne z a d a n ie - p o c i e s z a ł a w n ie s z c z ę ś c ia c h i s t r a p i e n i a c h , k o i ł a b ó l , przy
w r a c a ła rów now agę d u c h a , a p rz e d e w s z y s tk im w z r u s z a ła . S t u d ia k s ią żko w e w y z w a la ły c z ę s t o b a r d z o o s o b is t e r e f l e k s j e , k t ó r e c z ę s t o w y
r a ż a ją s i ę w k o r e s p o n d e n c j i , w n o t a t k a c h na k s ią ż k a c h . " M o n i t o r "
z a le c a r ó w n ie ż k s i ą ż k ę , j a k o p e w ie n r o d z a j t e r a p i i . P o w o łu ją c s i ę na B a c o n a , p r o p o n u je c h o ry m b i b l i o t e r a p i ę - " D la t y c h p o d o b n o p r z y c z y n s ła w n y A n g i e l s k i a u t o r B a c o n , w k s ię d z e s w o je j o u t r z y m a n iu z d r o w ia , r a d z i c z y t a n i e k s ią g b a w ią c y c h i m a g i n a c j ę , l u b z a p a t r y w a n i e s i ę n a w i d o k i p r z y je m n e k u n s z t ó w " - c z y ta m y w n u m e rz e 61 z
1 772 r o k u .
C z y t e ln ik ó w z a a w a n s o w a n y c h z a c h ę c a " M o n i t o r " do s t u d i o w a n i a d z i e l k r y t y c z n y c h . , p o m a g a ją c y c h w w y b o r z e l e k t u r y w a r t o ś c i o w e j . W n u m e rz e 4^- z 1772 r o k u c z y ta m y - " C z y t a n ie k r y t y k ó w w i e l c e pom ocne j e s t do p o m n o ż e n ia d o b re g o g u s t u . Gdy s i ę z a i c h pom ocą w a u t o r a c h o d k r y w a ją z d r o ż n o ś c i , u m y s ł c z y t e l n i k a , o s t r o ż n i e j s z y , ś l e p e j s i ę a d m i r a c j i s t r z e ż e , n a w ł a s n e u w a g i z d o b y w a i u c z y , c z e g o w p i s a n i u w y s t r z e g a ć s i ę n a l e ż y " . P is a r z e o ś w ie c e n io w i b a r d z o c z ę s t o a n g a ż o w a li s i ę w d y s k u s j e n a te m a t c z y t e l n i c t w a . R a d z i l i " o ś w ie c o n y m " , a b y c z y t a l i r a c z e j m n ie j n i ż z a d u ż o , n o t u j ą c w a ż n ie js z e f r a g m e n t y i , co j e s t b a r d z o w a ż n e , k o n f r o n t u j ą c z in n y m i w y p o w ie d z ia m i n a t e n te m a t l u b te g o samego a u t o r a , a n a l i z u j ą c i w y c ią g a ją c w n i o s k i , w ra c a ją c do t y c h sam ych t e k s t ó w , a b y n i c n ie u r o n i ć z i c h m ą d r o ś c i i p ię k n a l u b r o z s z y f r o w a ć i c h g łu p o t ę . X V I I I - w i e c z n y a k ty w n y c z y t e l n i k s t u d i o w a ł k s ią ż k ę u w a ż n ie , k r y t y c z n i e , z ro z m y s łe m i w s z e c h s t r o n n ą r e f l e k s j ą , a je d n o c z e ś n ie z dużym z a a n g a ż o w a n ie m e m o c jo n a l nym. Z a s t a n a w ia ł s i ę nad w yborem l e k t u r y , w e r y f i k o w a ł t w i e r d z e n i a a u t o r ó w , p o d d a w a ł k r y t y c e s t y l i s ło w n ic t w o .
" M o n i t o r " p ro p a g o w a ł t ó w n ie ż w y d a w a n ie k s ią ż e k fa c h o w y c h m . in . d la k u p c ó w , z ł o t n i k ó w , o g r o d n ik ó w . B i a d a ł , i ż z n i k o m a i l o ś ć k s i ą ż e k fa c h o w y c h j e s t d o s tę p n a w j ę z y k u p o ls k im ' 10.
N a w o łu je do t łu m a c z e n ia d z i e ł o b c y c h . R e d a k t o r z y " M o n i t o r a " chcę, a b y P o ls k a b y ła k r a je m o c z y ta n y m , p is z ą w n u m e rz e 5 z 1 7 7 4 ro k u - " P rz e d l a t y P o ls k a z k s i ą g n i e m ia ła c e n y , t y l k o co s ła w n a b y ła z k a r a c e n y . A t e r a z w ię k s z a w z r o ś n ie s ła w a w asza k i e d y i z p i ó r a b ę d z ie i z K a r w a s z a " , Ta m y ś l k i e r u j e d z i a ł a l n o ś c i ą w s z y s t k i c h " o ś w ie c o n y c h " w R z e c z y p o s p o l i t e j . " M o n i t o r " w a lc z y o d o b rą k s ią ż k ę a k r y t y k u j e b e z w a r t o ś c io w ą ,
C z a s o p is m o j e s t r ó w n ie ż z a g o r z a ły m w ro g ie m m ie r n e j w a r t o ś c i k a l e n d a r z y , z a w ie r a ją c y c h m . in , p r o g n o s t y k i a s t r o l o g i c z n e , u g r u n t o w u ją c e w ś ró d i c h o d b io r c ó w c ie m n o tę i z a b o b o n , d la t e g o d r u k u j e na
s w o ic h ła m a c h p o s tę p o w y k a le n d a r z m o r a ln y11
W zo ry a n ty c z n e c i e s z y ł y s i ę d u ż ą p o p u la r n o ś c ią u s z l a c h t y , "Mo
n i t o r " w y k o r z y s t u je t ę / z r e s z t ą n ie t y l k o p o l s k ą / s ła b o ś ć , j a k o e - le m e n t p ro p a g a n d o w y k s i ą ż k i . U k a z u je , i ż k s i ą ż k i o ta c z a n e b y ł y w ie l k ą p ie c z ą p r z e z s t a r o ż y t n y c h , k r e ś l i r ó w n ie ż p o s t a c i e s ła w n y c h mę
ż ó w , m ił u ją c y c h k s i ę g i j a k : E m i l iu s P a u lu s , S c y p io n A f r y k a ń s k i , Lu- k u l l u s , B r u t u s i t p , 'i 2. N ie b y ło t o z r e s z t ą n i c now ego - p r z y p o m i n a n ie o k o n i e c z n o ś c i e d u k a c j i k s ią ż k o w e j s e n a to r ó w i w ła d c ó w b y ło s t a ły m motywem p o l s k i e j l i t e r a t u r y p o l i t y c z n e j , w y c h o w u ją c e j i k s z t a ł c ą c e j w z o r c e o s o b o w e o d X V I do X V I I I w ie k u . " M o n i t o r " p r o p a g u j
u w a g i na n i e w i e l k ą c h ło n n o ś ć r y n k u c z y t e l n i c z e g o w X V I I I w ie k u w Po
l s c e . P o t e n c j a l n y n a b y w c a p r a s y m u s i a ł d y s p o n o w a ć w y k s z t a łc e n ie m p o z w a la ją c y m na l e k t u r ę , i n t e i e s o w a ć s i ę w yda r ż e n ia m i w k r a j u i na ś w i e c i e , a t a k ż e p o s ia d a ć ś r o d k i m a t e r ia l n e p o t r z e b n e na z a k u p k s ią ż e k l u b c z a s o p is m . D la t e g o p o t e n c j a ln y m i c z y t e l n i k a m i m o g ła b y ć ma- g n a t e r i a , ś r e d n io z a m o ż n a i d ro b n a s z l a c h t a , k l e r w s z y s t k i c h s z c z e b l i i s t o p n i , m ie s z c z a n ie / z w ła s z c z a b o g a ty p a t r y c j a t / b y ć może r u c h l i w y i n t e l e k t u a l n i e p l e b s , s p o r a d y c z n ie b o g a c i i w y k s z t a ł c e n i
k i -20 c h ł o p i
W e d łu g O e rz e g o Ł o j k a , p ra w d o p o d o b n y c h c z y t e l n i k ó w b y ło o k o ło 196 t y s i ę c y . W l a t a c h 1 7 6 4 -1 7 9 5 u k a z y w a ło s i ę w R z e c z y p o s p o l i t e j o k o ło 90 g a z e t i c z a s o p is m . N ie w s z y s t k i e p e r i o d y k i m ia ł y s z a n s ę d o t r z e ć na p r o w i n c j ę / o k . 2 0 % / 21. Wobec t y c h f a k t ó w , r y n e k w y d a je s i ę b y c za
s p o k o jo n y t ą n i e w i e l k ą p o ls k ą p r o d u k c ją p ra s o w ą .
X V I I I w i e k , a s z c z e g ó ln i e je g o d ru g a p o ło w a , b y ł w ie k ie m " o ż y - w i e n ia r z e c z y b i b l i o t e c z n y c h " , j a k p i s a ł J o a c h im L e le w e l w " B i b l i o - g r a f i c z n y c h k s ią g d w o je " 22. T w o r z y ły s i ę p o d w a lin y n o w o ż y tn e g o b i b l i o t e k a r s t w a p o l s k i e g o . I s t o t n ą r o l ę w i c h p o w s ta w a n iu o d e g r a ło Ko
m is ja E d u k a c j i N a r o d o w e j, d z i ę k i k t ó r e j P o ls k a s t a ł a s i ę p ie rw s z y m k r a j e m , k t ó r y w p r o w a d z i ł p a ń s t w o w ą p o l i t y k ę b i b l i o t e c z n ą o p a r t ą n a j e d n o l i t y m s y s t e m i e b i b l i o t e k s z k o l n y c h i p u b l i c z n y c h z a r z ą - d z a n y c h c e n t r a l n i e 2 3 . " M o n i t o r " n i e b y ł f a c h o w y m c z a s o p i s m e m b i b l i o t e k a r s k i m i d l a t e g o s p r a w y b i b l i o t e k s t a n o w i ł y m a r g i n e s j e g o z a i n t e r e s o w a ń , a l e a r t y k u ł y z a m i e s z c z a n e n a j e g o ł a m a c h , p o ś w i ę c o n e k o l e k c j o n e r s t w u k s i ą ż e k , d o s k o n a l e o d d a j ą k l i m a t z a c h o d z ą c y c h p r z e m i a n .
V/ X V I I I w ie k u h i s t o r i a b i b l i o t e k a r s t w a w P o ls c e ma do o d n o to w a n ia b a r d z o i s t o t n y f a k t - p o w s t a je p ie r w s z a p u b li c z n a b i b l i o t e k a . T ak p i s a ł " M o n i t o r " w n u m e rz e 59 z .1 76 5 r o k u o z a ło ż o n e j p r z e z An
d r z e j a S t a n is ła w a / 1 6 9 5 - 1 7 5 S / i J ó z e f a A n d r z e ja / 1 7 0 2 - 1 7 4 4 / Z a ł u s k i c h , p u b l i c z n e j b i b l i o t e c e o t w a r t e j w 1 7 4 7 r o k u , a l i c z ą c e j o k o ło 200 t y s i ę c y d z i e ł , u lo k o w a n e j w s p e c j a l n i e z a k u p io n y m p o m ie s z c z e n iu tz w . P a ła c u D a n i łł o w i c z o w s k im , - "W W a rs z a w ie s a m e j j e s t p ię k n a i d la d o b ra p o s p o l i t e g o w y s ta w io n a B i b l i o t e k a , k t ó r ą Z a ł u s k i c h z o - w i ą , w i e l e s i ę ona i d la w y b o ru i d la m n o g o ś c i k s i ą g p o d o b a ła , a le
t e ż je d n a j e s t w P o ls z c z ę , k t ó r a b y g o d n a w id z e n ia b y ł a " .
K i l k a k r o t n i e g o ś c i na ła m a c h “ M o n it o r a " B i b l i o t e k a P u b lic z n a Z a
ł u s k i c h . S t a ł a s i ę ona p rz e d m io te m t r o s k i l u d z i - u c z o n y c h , a n ie z a w sze d z i a ł o s i ę w n i e j n a j l e p i e j , j a k d o n o s i " M o n i t o r " z 1 7 6 7 ro k u w n u m e rz e 73 sw oim c z y t e l n i k o m - " D r u g i dowód z a n ie d b a n ia u n a s ,
je s .b p u b lic z n a . Z a łu s k ic h , b i b l i o t e k a , G o r liw o ś ć a d o b ro p n b l i c z n e , ż a d n ą p r y w a t ą n i e z r a ż o n e i c z y s t a k u n a u c e m ił o ś ć j ą z a ł o ż y ł a . J ó z e f Z a ł u s k i , b is k u p k i j o w s k i , mąż z n a jo m y w E u r o p ie n ie t y l k o n a j - r z a d s z e k s i ę g i s w o je a lo i d o c h o d y i z d r o w ie j e j p o ś w i ę c i ł . . . A le t u n ie j e s t m ie js c e na je g o p o c h w a ły , m ów ię t e d y , i ż t a ż sama b i b l i o t e k a , k t ó r a n a jp ic r w s z y m ś r o d k ie m do n a u k p o m n a ż a n ia b y ć p o w i
n n a , j e s t jaw n ym dowodem z a n ie d b a n ia i p o g a r d y n a u k . K i l k a r a z y na t y d z i e ń ma k a ż d y do n i e j w s tę p w o ln y . K tó ż tam bywa? Z d a r z y s i ę t o k i l k a r a z y p r z e z r o k , i ż c ie k a w o ś ć j e j w id z e n ia k o g o ta m s p r o w a d z i;
t a k i e g o z a ś k t ó r y b y z p ra w d z iw y m u m ysłem k s i ą g c z y t a n i a i n a u c z e n ia s i ę j ą o d w i e d z i ł , czasem i p r z e z r o k ż a d n e g o n ie w id a ć . C zyż t a k s i ę d z i e j e z b i b l i o t e k a m i in s z y c h k r a j ó w , g d z ie n a u k i j a k ą k o l w ie k z a l e t ę i m iło ś ć m a ją ? "
N a t o m ia s t w n u m e rz e 31 z 1 7 7 0 ro k u o p i s u j e c z a s o p is m o B i b l i o t e kę Z a ł u s k ic h i za baw ną p r z y g o d ę k o r z y s t a j ą c e g o z j e j k s i ę g o z b i o r u c z y t e l n i k a .
" W z ią ł m ię n ie d a w n o im p e t z b a w ie n n y , z p ó ł r o k u , z w i e d z ić b i b l i o t e k ę , k t ó r a j e s t na oku
t u w W a r s z a w ie ; Z a ł u s k ic h s t a w io n a n a k ła d e m . C z y ta ć p o c z ą łe m k s i ą ż k i n ie w in n e , n ie ja d e m z r a ż o n e w o l n o ś c i , n ie d o w ia r s t w a , a le
t e , co ku p o ż y t k o w i p is a n e , ku c h w a le . G o ś l ic k i e g o o b r a łe m k s i ą ż k ę , k t ó r a z ł, o t ą
c u d z o z ie m c y m ia n u ją , c z y ta m j ą z o c h o t ą , w id z ę j a k o n d o b re g o s t a w ia s e n a t o r a
p o w in n o ś c i, m i n i s t r a : i d z i e p r a c a s p o r a s z c z ę ś l i w i e ; j u ż p r z e b ie g łe m d o ś ć z n a c z n e r o z d z i a ł y ,
ł a c i n ę zważam p ię k n ą , z d a n ia , s t y l w s p a n i a ły , aż w c h o d z i s ł u s z n y ro d a k z p a c h o i i k i dwoma, w ą s y k r ę c i , t o g w iż d ż e , t o s i e j e rę k o m a , o g lą d a s z a f y w s z y s t k i e . R z e k ę , Bogu c h w a ła , ż e m i s i ę z c z łe k ie m s łu s z n y m t u p o ra d o s t a ł a p o m ó w ie n ia ; tym c z a s e m d o p a d ł H e r o d o ta
g r e c k ie g o h i s t o r y k a . A t o c o , n ie c n o t a H e ro d t u s i ę z n a j d u j e ? / z a w o ła k o c h a n y m ój l e k t o r /
Po ż y d o w s k u w id z ę d r u k o w a n y ,
p e w n ie o męce p a ń s k ie j t a k s ią ż k a z ło ż o n a , p r z e z H e ro d a s z a l b i e r z a . W z ru s z y łe m ra m io n a z d z iw iłe m s i ę . W ię c b l i ż e j ku n ie m u su n ę
i p o c i c h u p o c z n ę s i ę ż a l i ć n a f o r t u n ę .
Że go w ś l e p e j c ie m n o c ie je s z c z e tr z y m a p ó t y , k i e d y j u z w ie k g u s t p o c z ę ł n a p r a w ia ć z e p s u t y , on u czonym i obcym c z y n i p o ś m ie w is k o .
R z e k ę : t o h i s t o r y k a g r e c k ie g o n a z w is k o : H e r o d o t n ie H e ro d . A m n ie po tym k a c i , t r u p a t a k i e g o c z y t a ć . C zas d a r e m n ie t r a c i , k t o s i ę t a k i c h ra d c h w y ta ła j d a k ó w , od G re ka c h o ć b y p i s a ł po p o l s k u , m y ś l m o ja d a le k a . A le t o h i s t o r i a nad w s z y s t k i e n a u k i, ż y c i a n a u c z y c ie l k ę , d u s z ę k a ż d e j s z t u k i ,
r o z t r o p n o ś c i p r a w id łe m . . . D o s y ć ta le n a ś w ie c i©
h i s t o r i i j e s t w s z ę d z ie , on m i p r a w i , p l o c i e . D e s z p a lt e r ó w t y c h s t a r y c h w s k r z e s z a ć n ie n a l e ż y , g d y b y t o h e r b a r z t u b y ł d o b r y j a k i ś w ie ż y ,
t o g r u n t , t o n a u k a . . . I h e r b a r z j e s t z b io r e m , H i s t o r i i / o d p o w ie m / . N a p is a ć go w zorem
g u s to w n y m , t r z e b a c z y t a ć , t r z e b a u m ie ć s i ł a , w każdym r o d z a ju k s ią ż k a b ę d z ie w d z ię c z n a m i ł a , k i e d y z n a ć w n i e j c z y t a n i e . H i s t o r i a s z c z e r z e , ja s n o z e b r a n a ; w m a p a ch , i w d w o j a k i e j s f e r z e ,
w p ra w a c h , i p o l i t y k a c h b i e g ł o ś ć , / a co p ł o c i t e r a z / r ó ż n y c h ję z y k ó w w ia d o m e p o s t a c i ,
t e s k ł a d a j ę moc d z i e l n ą n a u k i, t e c z y n ię
b e z p ie c z n y m c z ł e k a , g d y ma m ą d ro ś ć za m i s t r z y n i ą . W id z ę ż e ś W,Pan z w ę c h a ł ;w ie ż o c u d z e k r a j e .
/O n s i ę na m n ie o b r u s z y i t a k m ię w n e t ł a j e / W g ło w ie s i ę wam p r z e w r a c a t e r a z l u d z i e m ło d z i , t o u c z e n ie ję z y k ó w aż n a d to wam s z k o d z i ,
n ie z n a c ie s w o je j m a t k i w o l n o ś c i i p ra w a , p a p a r lo w a ć , p o s z p r a c h a ć , m ą d ro ś ć s i ę wam zd a w a . O j. S z k o ły t e r a ź n i e j s z e na s ą d z ie o d d a d z ą R a c h u n e k , ż e o d j ę ł y w ł a ś n ie s z l a c h c i e w ła d z ą . P rz e d ty m myśmy de v e rb u m v i d e o r k i l k a d n i , K ł ó c i l i s i ę , b y ło t o p r z y s t o j n i e j i ł a d n i e j . N i ź l i co t e r a z ż ó ł t e i c z e rw o n e k o r t y R -o z k ła d a ją o ś w i e c i e , k a d u k a co w a r t y .
J u ż są w M o s k w ie , j u ż na W ę g rz e c h ; je ż d ż ę po p a p ie r z e P r a w ię t r z y po t r z y c z a s e m , aż z ł o ś ć c z łe k a b i e r z e , Od p o to p u w y w o d z ę , od s t w o r z e n ia ś w ia t a h i s t o r i e N ie je d e n po p o w ie t r z u l a t a .
A n ie w ie j a k s i ę ż y t o , o w ie s , r o d z i w z ie m i B o d a jś c ie p r z e p a d l i z n a u k a m i s w e m i . , , , ”
"T a mowa n ie s t r a w n a s t a ł a s i ę p r e f e k t o w i t e j b i b l i o t e k i , P o s t r z e g ł , ż e b y ł t o c z ł o w i e k od. n a u k d a l e k i ;
P o r z u c i l iś m y oba o n e g o z h e rb a rz e m U lu b io n y m d a ją c mu p i ó r o z k a ła m a rz e m A by s w e j e k s t r a c j i w y p i s a ł o s n o w ę ,
W szedłem pote m w rozum ną z . p r e f e k t e m rozm ow ę, k t ó r e g o s e n ty m e n ta k re w m i u k o i ł y ,
Co j ą w z b u r z y ł swym z d a n ie m te n S a rm a ta m i ł y " .
S a t y r a t a o ś m ie s z a ją c b u t ę , g łu p o t ę i, n ie u c t w o " s z l a c h c i c a S a r m a t y " , d la k t ó r e g o n a jw s p a n ia ls z ą fo rm ą n a u k i b y ło u k ła d a n ie l o k u - c j i w r o d z a ju " w r ó b e l d z iw , d z iw , d z i w i ,
t a k , t a k , kw a c z ą k a c z o r y , B ę d zie m n i e s z c z ę ś l i w i 24. — u k a z y w a ła r ó w n o c z e ś n ie p o ż y t e k p ły n ą c y z p r a c y w b i b l i o t e c e , z a c h ę c a ła do m iłe g o s p ę d z a n ia c z a s u , do u c z o n e j d y s p u t y . A u t o r w y s z y d z a p o d s ta w o w e b r a k i w w y k s z t a ł c e n i u , m ie s z a n ie o c z y w is t y c h f a k t ó w h i - s t o r y c z n y c h , p o s t a c i z n a n y c h f i l o z o f ó w i u c z o n y c h . W s k a z u je j e d n o c z e ś n ie na k o n ie c z n o ś ć r z e t e l n e j l e k t u r y p o z y c j i z n a n y c h i u z n a n y c h p r z e z ó w c z e s n y c h " o ś w ie c o n y c h " c z y t e l n i k ó w .
Sąd r e d a k t o r ó w " M o n i t o r a " , i ż t y l k o B i b l i o t e k a Z a ł u s k ic h "g o d n a w id z e n ia b y ł a " j e s t t r o c h ę p r z e s a d z o n y . P raw dą j e s t , i ż b i b l i o t e k i A k a d e m ii K r a k o w s k ie j c z y W i l e ń s k i e j p rz e ż y w a ły l a t a k r y z y s u , z k t ó
re g o w y d o b y ły , s i ę po z r e f o r m o w a n iu i c h w ra z z c a ły m i u c z e l n i a m i przez K o m is ję E d u k a c j i N a r o d o w e j, a le w ó w c z e s n e j P o ls c e można b y ło z n a l e ź ć w i e l e p ię k n y c h b i b l i o t e k w dom ach m a g n a c k ic h , s z la c h e c k ic h ^ a n a w e t m ie s z c z a ń s k ic h . W s p a n ia łą b i b l i o t e k ę p o s i a d a ł S t a n is ł a w A u g u s t
P o n i a t o w s k i , w k t ó r e g o k s i ę g o z b i o r z e z n a l a z ł y o d b i c i e z a m iło w a n ia k o l e k c j o n e r s k i e k r ó l a i je g o s to s u n e k do p o s z c z e g ó ln y c h g a ł ę z i w ie d z y . K s i ę g o z b i ó r k r ó l a , s k r u p u l a t n i e d o b r a n y , l i c z ą c y o k ; 1 6 t y s i ę c y to m ó w , s k a t a lo g o w a n y .n a je g o p o le c e n ie p r z e z k s ię d z a A l b e r t - r a n d ie g o / 1 1 to m ó w / s k ł a d a ł s i ę z k s i ą ż e k te o h .n ic z n .y c b , in f o r m a t o r ó w i w y d a w n ic tw e n c y k lo p e d y c z n y c h , d z i e ł h i s t o r y c z n y c h , a t a k ż e k s i ą ż e k z d z i e d z i n y g e o g r a f i i , a r c h e o l o g i i , f i l o z o f i i i e k o n o m ii, L i t e r a t u - r a p ię k n a n i e b y ł a o b f i c i e r e p r e z e n t o w a n a w b i b l i o t e c e k r ó l a25
Z n a jd u je m y t a k ż e p ię k n e b i b l i o t e k i m a g n a c k ie , n p . k s i ą ż n i c a ma
r s z a ł k a w i e l k i e g o k o ro n n e g o J ó z e f a M n is z e o h a w W a rs z a w ie z a w i e r a j ą ca k s i ą ż k i p o l s k i e o te m a ty c e h i s t o r y c z n e j , a t a k ż e modną l i t e r a t u rę f r a n c u s k ą i w ło s k ą , l i c z ą c a o k . i 0 3 5 tomów»- b i b l i o t e k a k s , S t a n i s ła w a L u b o m ir s k ie g o w Ł a ń c u c ie p o s ia d a ją c a w i e l e c e n n y c h d z i e ł , ja k
n p . P a p r o c k ie g o " G n ia z d o c n o t y " z 1 5 7 8 r o k u c z y G o r iń s k ie g o " S t a t u t M a z o w ie c k i" z 1541 r o k u . W t e j b i b l i o t e c e z n a jd o w a ły s i ę t a k ż e d z i e ł a W o l t e r a , M o n t e s k iu s z a , k la s y k ó w : O w id iu s z a , T a c y t a ; b o g a te b i b l i o t e k i p o s i a d a l i t a k ż e Adam C z a r t o r y s k i w P a ła c u B łę k it n y m p rz y u l i c y S e n a t o r s k i e j , R z e w u s c y w P o d h o r c a c h , d u ż y k s i ę g o z b i ó r bo l i
c z ą c y 123 0 tomów p o s i a d a l i W iś n io w ie c c y w W iś n io w c u . C enne b i b l i o t e k i m i e l i t a k ż e XE3W I g n a c y K r a s i c k i , B u l io n U rs y n N ie m c e w ic z , M i
c h a ł P o n i a t o w s k i , J ó z e f W e y s s e n h o ff i w i e l u in n y c h u .
W R z e c z y p o s p o l i t e j b i b l i o t e k b y ło s to s u n k o w o d u ż o , n i e w s z y s t k i e o c z y w i ś c i e s t a ł y n a w y s o k im p o z io m ie , a l e o ż y w ie n ie i n t e l e k t u a ln e , k t ó r e z a s o b ą n i o s ł o O ś w ie c e n ie w p ły w a ło n a p o w s ta w a n ie c o r a z t o n o w ych k s ię g o z b io r ó w i na k s z t a ł c e n i e s i ę n o w e j s t r u k t u r y z b i o ró w , p o l e g a j ą c e j na g ro m a d z e n iu l i t e r a t u r y w a r t o ś c io w e j . R e d a k t o r z y " M o n i t o r a " w id z ę p o t r z e b ę z a k ła d a n i a b i b l i o t e k p u b l i c z n y c h , r o z u m ie ją i c h w i e l k i e z n a c z e n ie d la p o d n o s z e n ia p o z io m u k u l t u r y , na
u k i i o ś w ia t y s p o łe c z e ń s t w a , W n u m e rz e 55 z 1 7 6 7 r o k u p is z e pan S z k o l n i c k i - "C zym że s i ę t o d z i e j e , ż e u n a s n ie ma t a k d o s k o n a ł y c h w n a u c e l u d z i ? Tym , że m łó d ź n a s z a z e s z k ó ł w y s z e d łs z y in n e m i j a k o t a m c i z w y k ła p o s tę p o w a ć d r o g a m i. W t a m t y c h k r a j a c h s k o ń c z y w s z y pan m ło d y s w o je s z k o ł y , n i e p o r z u c a m y ś l i i s t a r a n i a o d a ls z y c h n a u k a c h p o s t ę p k u , m ie s z k a w m ie ś c i e , g d z ie z b i ó r j e s t l u d z i n a j - u c z c ń s z y c h . Ma k s i ę g i w dom u, ma b i b l i o t e k i p u b l i c z n e " .
U k a z u je S z k o l n i c k i d ro g ę do o ś w ie c e n ia s p o łe c z e ń s t w a , po p i e r w sze p r z e z t w o r z e n ie k s ię g o z b io r ó w dom ow ych , po d r u g i e p r z e z z a k ł a d a n i e b i b l i o t e k p u b l i c z n y c h . T y lk o w o p a r c i u o r o z w i n i ę t y s y s te m b i b l i o t e k p u b li c z n y c h i d om ow ych , można p o k u s ić s i ę o w y c h o w a n ie now ego s p o łe c z e ń s t w a o d p o w ia d a ją c e g o n a jle p s z y m w zorom e u r o p e js k im .
" M o n i t o r " t w i e r d z i , i ż b i b l i o t e k i p r y w a t n e p o w in n y s ł u ż y ć pom ocą w w y c h o w a n iu m ło d z ie ż y , d a w a ły b y m o ż liw o ś ć c z y t a n i a i r o z w i j a n i a z a - in t e r e s o w a ć m ło d e j s z l a c h t y . Z a m ia s t t r w o n i ć p ie n i ą d z e na p i j a ń s t w o , p o l o w a n i a , " ż y c i e m o d n e " m o ż n a za t e t r a c o n e s u m y z b i e r a ć k s i ą ż k i - n i e t y l k o f r a n c u s k i e , a l e p r z e d e w s z y s t k i m p o l s k i e i ł a c i ń s k i e - p is z ą r e d a k t o r z y c z a s o p is m a . P r o p a g u ją z a k ła d a n i e b i b l i o t e k , a le b i b l i o t e k w a r t o ś c io w y c h , o c z y s z c z o n y c h z k s ią ż e k " b r u k o w y c h " , ro m a n s ó w , p o w ie ś c i a w a n t u r n ic z y c h - k s i ą ż e k , k t ó r e n ie mogą pobu - d z i ć c z y t e l n i k a do g łę b s z y c h r e f l e k s j i , w p ły n ą ć na r o z w ó j je g o o s o b o w o ś c i,
W d o n i e s i e n i u z 1 7 6 9 r o k u w n u m e rz e 5 , w k tó r y m o p is a n y j e s t t a k i b e z w a r t o ś c io w y k s i ę g o z b i ó r w y s t a w io n y na s p r z e d a ż , w z a k o ń c z ę - n iu b a r d z o o s t r o r o z p r a w ia s i ę " M o n i t o r " z t e g o t y p u b i b l i o t e k ą -
- "D o n a s je d n a k n a le ż y d o n ie ś ć w s z y s t k im p ra g n ą c y m p o ż y t e c z n ie ży- c i e p r z e p ę d z i ć , a b y n ie o m i e s z k a l i d n i s w o je ł o ż y ć na c z y t a n i u b a j e k d la w y łu d z e n ia p ie n i ę d z y w y m y ś lo n y c h " .
Czasem s p o ty k a m y w " M o n i t o r z e " l i s t y do r e d a k c j i , w k t ó r y c h n e g u je s i ę p o t r z e b ę c z y t a n i a k s i ą ż e k , z a k ła d a n i a b i b l i o t e k - " Ż a l m i c z a s u i rozum u l u d z k i e g o g d y i p ie r w s z y i d r u g i na z a ja d ły m k s ią g c z y t a n i u j e ż e l i n ie ze w s z y s t k im , za pe w n e po c z ę ś c i w ię k s z e j g i n i e "
- p is z e n i e p r z y j a c i e l k s ią ż e k i o t r z y m u je n a ty c h m ia s to w ą o d p o w ie d ź
— "Co c i p r z e w i n i ł y k s i ę g i , i ż s t r o ją m ie r ż ią c z k ą c h c e s z j e n a ohy.
dę p o d a ć , Godny n a ś la d o w c o owego p o e t y , co R zym ia n n a m a w ia ł a b y d la d o b ra R z p l i t e j w s z y s t k i e s k a r b y do m o rza w y r z u c i l i . M y ś lis z ż e nam r a d z i ć s p a l i ć b i b l i o t e k i n a s z e d la w i ę k s z e j m ą d r o ś c i"
D la r e d a k t o r ó w " M o n i t o r a " k s i ę g i t o n a jw ię k s z e s k a r b y n a r o d u , to n a r z ę d z ia s łu ż ą c e r o z w o jo w i s p o łe c z e ń s t w a . S p raw a o d d z ia ły w a n ia b i
b l i o t e k na s p o łe c z e ń s t w o b a r d z o c ie k a w ie z o s t a ł a u j ę t a w n u m e rz e 12 z 1 7 6 9 r o k u w fr a g m e n c ie a r t y k u ł u p t , " D a ls z e u w a g i o n a u k a c h " - "Fb- w i a d a j ą , i ż B i b l i o t e k a A l e k s a n d r y j s k a m ia ła te n n a p is na f a c j a c i e : S k a r b l e k a r s t w d u s z y , m n ie s i ę je d n a k z d a j e , ż e te n s k a r b l e k a r s t w n ie m n ie j b y ł b o g a t y , j a k o n a s z e a p t e k i , k t ó r e na w s z y s t k i e c h o r o b y c i a ł a l e k a r s t w a c h o w a ją , a m a ło l e c z ą " , A u t o r o w i a r t y k u ł u c h o d z i za p e w n e o m a ją c e o g r a n ic z o n y z a s ię g o d d z ia ł y w a n ia b i b l i o t e k i s z k o l ne / d o p i e r o K o m is ja E d u k a c j i N a ro d o w e j u d o s t ę p n ił a b i b l i o t e k i te g o t y p u d la s z e r s z e j p u b l i c z n o ś c i / , a t a k ż e o m a ją c e j e s z c z e s ła b s z y z a s ię g o d d z ia ły w a n ia b i b l i o t e k i m a g n a c k ie i s z l a c h e c k i e . C z ę s to k r o ć p o s ia d a c z e d o b r y c h z b io r ó w k s ią ż e k n ie k o r z y s t a l i z n ic h i n ie r o b i l i n iC j a b y m o g li z i c h b i b l i o t e k k o r z y s t a ć i n n i , a p r z e c ie ż w z ó r Z a ł u s k ic h p o w in ie n z w r ó c i ć uwagę X V I I I - w i e c z n y c h " o ś w ie c o n y c h " Po
la k ó w , s k ł o n i ć i c h do n a ś la d o w n ic t w a 0 .
W s a m e j r z e c z y p o l s k i e b i b l i o t e k i n i e o d w ie d z a n e p r z e z s z e r o k ie r z e s z e c z y t e l n i k ó w " m a ło l e c z y ł y " . N a m a w ia ł " M o n i t o r " s w o ic h c z y t e l n i k ó w do g ro m a d z e n ia k s i ę g o z b i o r ó w , t ł u m a c z y ł , i ż b i b l i o t e k a
j e s t r ó w n ie ż d o s k o n a lą l o k a t ą k a p i t a ł u , k t ó r y m oże b y ć w y k o r z y s t a n y w d w o j a k i s p o s ó b , / s p r z e d a ż - k o r z y ś c i m a t e r i a l n e l u b o s o b i s t e s t u d i a / i z a w s z e p r z y n i e s i e p o ż y t e k ^ .31
B i b l i o t e k i u k a z y w a n e w " M o n i t o r z e " t o r ó w n ie ż b i b l i o t e k i ź l e f u n k c jo n u ją c e l u b p o s ia d a ją c e w s w o ic h z b io r a c h d u ż ą i l o ś ć k s ią ż e k b e z w a r t o ś c io w y c h . P ię t n o w a n ie t a k i c h b i b l i o t e k o r a z u k a z y w a n ie mo
ż l i w o ś c i i c h n a p ra w y b y ło c e le m a r t y k u ł ó w p o ś w ię c o n y c h b ib l io t e k o m , a p r e z e n to w a n y c h w c z a s o p iś m ie .
O ż y w ie n ie p r o d u k c j i w y d a w n ic z e j spow odow ane ro d z ą c y m s i ę w k r a -
j u p r ą d e m O ś w i e c e n i a i d y n a m i c z n y m r o z w o j e m " i l o ś c i o w y m " i " j a k o ś c io w y m " d r u k a r n i , b y ł o p r z y c z y n ą , i ż n a ł a m a c h " M o n i t o r a ” z n a j d u j e m y t a k ż e a r t y k u ł y z w i ą z a n e z p r o b l e m a m i p r o d u k c j i k s i ą ż k i . W y s o k i e k o s z t y d r u k o w a n i a k s i ą ż e l r , r e n t o w n o ś ć p r z e d s i ę w z i ę ć w y d a w n i c z y c h , p r z e k s z t a ł c a n i e s i ę s z t u k i d r u k a r s k i e j w i n t r a t n y z a w ó d , t o t y l k o n i e k t ó r e s p r a w y z w i ą z a n e z p r o d u k c j ą r o z p a t r y w a n a w c z a s o p i ś m i e .
P o l s k i e m u a u t o r o w i t r u d n o b y ł o w y d a ć k s i ą ż k ę . " M o n i t o r " z 1 7 6 7 r o k u w n u m e r z e 7 2 p i s z e - " M y ś l ę o d r u k u , a l i ć w i d z ę w i ę k s z e z ty m t r u d n o ś c i n i ź l i m i a ł e m w p i s a n i u t e j k s i ą ż k i . S p o d z i e w a ł e m s i ę , i ż j a k o s i ę d z i e j e w c u d z y c h k r a j a c h i d z i e ł o t o m o j e b ę d z i e d a r m o w y d r u k o w a n e i p r z y s ł u g ę j a k ą o d d r u k a r n i d o s t a n ę , a l i ć m i m ó w ią , ż e t e j k s i ą ż k i d r u k o w a n i e b ę d z i e m n i e k o s z t o w a ł o n a j m n i e j zł 1 0 0 0 . O w aż c a ł e g o r o k u m o j a i n t r a t a . P r z e k ł a d a m im o b c y c h k r a j ó w w ty m z w y c z a j , i n n a t o r z e c z o d p o w i e d z ą u n a s w P o l s z c z ę . Tam d r u k a r n i a w y b i j e 1 0 l u b 1 2 0 0 0 e g z e m p l a r z ó w j a k i e j k s i ą ż k i i z a l a t k i l k a w s z y s t k i e w y k u p i ą ; u n a s j e ś l i s i ę 5 0 0 e g z e m p l a r z ó w w y d r u k u j e t r z e b a c z e k a ć l a t 5 0 a l e i «po t y c h w y p ł y n i e n i u j e s z c z e w i e l e z o s t a n i e " .
R y n e k w y d a w n i c z y R z e c z y p o s p o l i t e j b y ł m a ł o c h ł o n n y d l a p r o d u k c j i r o d z i m e j . K o n k u r u j ą c z z a l e w e m ł c s i ą ż e k f r a n c u s k i c h d r u k o w a n y c h p o z a g r a n i c a m i k r a j u , n i e ’m ó g ł s o b i e p o z w o l i ć n a w i e l k i e n a k ł a d y . R o m a n K a l e t a ż a r t o b l i w i e s t w i e r d z i ł , i ż F r a n c u z i d r u k o w a l i k s i ą ż k i n i e d l a F r a n c u z ó w , l e c z d l a P o la k ó w " 2 . N i e m o ż n a s i ę w i ę c d z i w i ć , 32
ż e d r u k a r z e d b a j ą c o s w o j e i n t e r e s y , r z a d k o w y d a w a l i k s i ą ż k i , c o d o k t ó r y c h n i e b y l i p e w n i , j a k z o s t a n ą p r z y j ę t e p r z e z p o l s k i c h o d b i o r c ó w . W a r t o ś c i o w e d z i e ł a h i s t o r y c z n e B i e l s k i e g o , S t r y j k o w s k i e g o , K r o m e r a z a l e g a ł y d r u k a r n i e , n a c o s k a r ż y ł s i ę " M o n i t o r " w n u m e r z e 72 z 1 7 6 7 r o k u - " . . . N i e s p o d z i e w a ł e m s i ę a l b o w i e m , a b y n a s i P o l a c y t a k m a ło d b a l i o k s i ę g i , w te m o t w o r z ą m i s a l ę n a p e ł n i o n ą s t o s a m i k s i ą g i r z e k ą : P a t r z W .P . P a n , o t o j e s t I u s R e g n i P o l o n i a e Z a l ą -
s z o w s k i e g o . C z y m o ż e b y ć k s i ę g a p o t r z e b n i e j s z a n a d t ę P o l a k o m ? J u ż t e m u l a t b l i s k o t r z y d z i e ś c i j a k o k i l k a s e t j e j e g z e m p l a r z ó w w y b i t o . W y d a ł a n a n i e d r u k a r n i a k i l k a n a ś c i e t y s i ę c y z ł o t y c h , s p o d z i e w a j ą c
s i ę , i ż s i ę t o j e j w r ó c i z p o ż y t k i e m . A. o t o n i e w ie m j e ś l i i s t o j e j e g z e m p l a r z ó w p r z e z t y l e l a t k u p i o n o ? 0 r e s z t ę , k t ó r ą W.M. P a n w i d z i s z , ż a d e n s i ę n i e p y t a . P r ó ż n o n a m t y l k o m i e j s c a z a w a l a j ą t e
s t o s y p a p i e r ó w . K r o n i k a B i e l s k i e g o p ó w n i e j e s t n i e s z c z ę ś l i w a , a S t r y j k o w s k i j e s z c z e n i e s z c z ę ś l i w s z y . T o ż s a m o z a p e w n e , b ę d z i e i z K r o m e r e m , k t ó r y t a k w i e l k i m k o s z t e m d r u k u j e s i ę " .
Z a p o t r z e b o w a n i e s p o ł e c z n e n a t e g o t y p u d z i e ł a b y ł o m n i e j s z e , a
p ro w a d z ą c y o f i c y n y d r u k a r s k i e c z y s t o owym z a p o trz e b o w a n ie m k i e r o w a l i .
W n u m e rz e 77 z 1772 r o k u c z y ta m y - "R z e c z j e s t ż a ło s n a , i ż k u n s z t d r u k a r s k i s p o r z ą d z a n y n a w y d o s k o n a le n ie n a u k i r o z p o z n a n i e w ia d o m o ś c i, s t a l s i ę p o m n o ż y c ie le m z łe g o g u s t u i p is m l a d a j a k i c h . Gdy s i ę a lb o w ie m s t a l H a n d le m , n i e d b a ją c y m n a r z e c z i s t o t n ą . D ru k a r n i e , k s i ę g i m a ją z a t o w a r , i b y l e b y im t y l k o p ię k n o ś c i ą i m p r e s j i k s z t a ł t e m o p r a w y , l u b w s p a n i a ł o ś c i ą t y t u ł u d o d a w a li p o w a b u do s p r z e d a ż y n i e d b a ją n a t o , i ż z a r a ż a j ą r o d z a j l u d z k i p r o d u k c ja m i g ł u p s tw a l u b b e z b o ż n o ś c i " .
Ważną r o l ę w r u c h u w y d a w n ic z y m o d g ry w a c e n z u r a . S p ra w y w o ln o ś c i d r u k o w a n ia i s p r z e d a w a n ia k s ią ż e k n a l e ż a ł y do p ro b le m ó w d y s k u to w a n y c h w d o b ie O ś w ie c e n ia , p r z y czym s to s u n e k do n ic h o k r e ś l a ł y s t a n o w is k a id e o w e i ś w ia t o p o g lą d o w e . Z w o le n n ic y p o s tę p u i r z e c z n ic y r e fo r m s p o łe c z n y c h i p o l i t y c z n y c h b r o n i l i w o ln o ś c i d r u k u i d ą ż y l i do o g r a n i c z e n ia d z i a ł a l n o ś c i c e n z u r y , k o n s e r w a t y ś c i z a ś z n ie p o k o jem ś l e d z i l i r o z p o w s z e c h n ia n ie s i ę k s ią ż e k e n c y k lo p e d y s t ó w f r a n c u s k i c h i p is m , k t ó r e m o g ły b y , i c h z d a n ie m , g r o z i ć p o r z ą d k o w i s p o ł e cznem u i m o r a ln o ś c i p u b l i c z n e j .
Na k a r t a c h " M o n i t o r a " p o j a w i a j ą s i ę g ło s y za i p r z e c iw s to s o w a n iu c e n z u r y . P r z e c iw n ic y m ó w ią , i ż p r z y j e j s to s o w a n iu o d p a d a ją do
b re i z ł e k s i ą ż k i , z w o le n n ic y z a ś u w a ż a ją , że c e n z u r a s p o w o d o w a ła by f a k t , i ż " n i e t u l a ł y b y s i ę d o b re k s i ę g i , m ię d z y m nóstwem la d a - j a k i c h "
D o m in u je w " M o n i t o r z e " p o g lą d , że n ie w s z y s t k i e k s i ą ż k i p o w in n y b y ć u d o s t ę p n ia n e o g ó ło w i s p o łe c z e ń s t w a . C z y ta m y w " M o n i t o r z e " z 1770 r o k u - "W iem j a d o b r z e , że c z ę s t o p o t r z e b n e i z a k a z a n e k s i ę g i s p r o w a d z a ć , j a k o d la z w ie r z c h n o ś c i i d la t y c i ) , k t ó r z y m a ją i n t e n c j ą g ru n to w n e m i d o w o d a m i one z a b i j a ć , t a k ż e d la p u b li c z n y c h b i b l i o t e k , g d z ie t a k i e k s i ę g i p o w in n y b y ć , n ie do p o k a z a n ia i c z y t a n i a k a ż d e mu, a le d la w ia d o m o ś c i t y c h , k tó r y m n a le ż y w ie d z ie ć co w s o b ie z a w i e r a j ą i na t o s k u t e c z n e u ż y w a n ie , n ie t r z e b a w i e l e e g z e m p la rz ó w . N a s i t e d y k s i ę g a r z e b a r d z o d o b r z e j a k o u c z c iw i o b y w a t e le u c z y n i ę , k ie d y sw ego w ła s n e g o z y s k u w t e j o k o l i c z n o ś c i d la d o b ra p u b li c z n e go z a n i e d b a j ą " .
Z w o le n n ik a m i c e n z u r y b y l i n p . K o n a r s k i " 0 r e l i g i i p o c z c iw y c h l u d z i " / 1 7 6 9 / , A l b e r t r a n d i "U w a g i nad w o ln o ś c ią d r u k o w a n ia i p r z e d a - ż y k s i ą g p u b l i c z n e j " / 1 7 9 2 / , a z w ła s z c z a s ła w n y r e d a k t o r " G a z e ty W a r s z a w s k ie j" k s ią d z S t e f a n Ł u s k in a . P r o t e s t o w a l i o n i p r z e c iw k o r o z p o w s z e c h n ia n iu k s ią ż e k g o d z ą c y c h w r e l i g i ę k a t o l i c k ą , a t a k ż e
/ 3 ^ k s i ą ż k o m z a g r a ż a j ą c y m m o r a l n o ś c i p u b l i c z n e j . N a l e ż y z d a v /a ć s o b i e
s p r a w ę z t e g o , ’ż e t a i c i e g l o s y g o d z i ł y w r o z p o w s z e c h n i a n i e k s i ą ż e k W o l t e r a , R o u s s e a u , F r y d e r y k a I I i t p . G o r ą c y m z w o l e n n i k i e m w o l n o ś c i d r u k o w a n i a k s i ą g b y ł P i o t r ś w i t k o w s k i , r e d a k t o r " P a m i ę t n i k a ¡ l i s t o - r y c z n o - P o l i t y c z n e g o " - " W o ln o ś ć d r u k o w a n i a i c ' r . u r a " / 1 7 8 ^ / " R o z - t r z ą ś n i e n i e u w a g p i s a r z a j e d n e g o n a d w o l n o ś c i ą d r u k o w a n i a " / 1 7 S 9 / '
D y s k u s j a n a d c e n z u r ą b y ł a b a r d z o b u r z l i w a , z a b i e r a ł o w n i e j g ł o s w i e l e o s ó b , j a k n p .A d a in K a z i m i e r z C z a r t o r y s k i , F r a n c i s z e k Z a b ł o c k i , P i o t r D u f o u r , k s . K a r o l W y r w ic z i w i e l u i n n y c h . " M o n i t o r " b r a ł r ó w n i e ż u d z i a ł w t e j d y s k u s j i , a l e j a k o c z a s o p i s m o n i e n a r z u c a ł c z y t e l n i k o m a p r i o r y c z n i e j e d n e g o s t a n o w i s k a , p o z o s t a w i a ł w y b ó r i k s z t a ł t o w a n i e w ł a s n e j p o s t a w y w t e j t a k b a r d z o w a ż n e j d l a k u l t u r y p o l s k i e j , d l a p o l s k i e g o d r u k a r s t w a s p r a w i e .
I n n y m c i e k a i r y m p r o b l e m e m z w i ą z a n y m z p r o d u k c j ą k s i ą ż k i p o r u s z a nym w " M o n i t o r z e " b y ł y p r a w a a u t o r s k i e . W n u m e r z e 2 6 z 1 7 6 9 r o k u c z y t a m y - "Z w s z y s t k i c h p i s a r z ó w n i k o g o n i e mam t a k w n i e n a w i ś c i i p o g a r d z i e , j a k o t y c h , k t ó r z y p o ł a c i n i e c e m p i l a t o r e s , p o p o l s k u n i e w ie m c h y b a z ł o d z i e j a m i n a z w ę , k t ó r z y p o w s z y s t k i c h k ą t a c h s z u k a j ą k a w a ł k ó w p i s m c u d z y c h . , k t ó r o k ł a d ą p o t e m 'm i ę d z y s w o j e , w y s a d z a j ą c
s w e d r z e w a , j a k o g r o d n i c y w y s a d z a j ą d a r n i e m k w a t e r y " . W ty m w i d z i m . i n . " M o n i t o r " p r z y c z y n y p o w s t a n i a w i e l u n i k o m u n i e p o t r z e b n y c h b e z w a r t o ś c i o w y c h d z i e ł , z a b i e r a j ą c y c h m i e j s c e w d r u k a r n i , w k s i ę g a r n i i b i b l i o t e c e in n y m d o b r y m k s i ą ż k o m . P r o b l e m y p r o d u k c j i k s i ą
ż k i z a j m o w a ł y b a r d z o w a ż n e m i e j s c e xt r o z w o j u k u l t u r y o ś w i e c e n i o w e j . D l a t e g o w " M o n i t o r z e " , k t ó r y b y ł w i e r n y m o d b i c i e m p r o b l e m a t y k i X V I I I - w i e c z n e j , z n a j d u j e m y a r t y k u ł y p o ś w i ę c o n e ty m i s t o t n y m d l a m y ś l i o ś w i e c e n i o w e j p r o b l e m o m . Z a j m o w a ł y j e d n a k s k r o m n i e j s z e m i e j s c e n i ż s p r a w y b i b l i o t e k i c z y t e l n i c t w a , b o w ie m z n a t u r y r z e c z y , j a k o b a r d z i e j s p e c j a l i s t y c z n e , w ę ż s z e g o d o t y c z y ł y g r o n a c z y t e l n i k ó w , a j a k o m n i e j z a n i e d b a n e p o w ś c i ą g l i w s z ą m u s i a i y z a d o w o l i ć s i ę p r o p a g a n d ą .
C z a s y p r o s p e r i t y p i s m a , t z n . l a t a 1 7 6 5 - 1 7 6 9 i 1 7 7 2 - 1 7 7 6 t o r ó w n i e ż o k r e s g w a ł t o w n e g o w z r o s t u z a i n t e r e s o w a n i a k s i ą ż k ą i w s z e l k i m i p r o b l e m a m i z n i ą z w i ą z a n y m i . S ło w o d r u k o w a n e s t a w a ł o s i ę c z y n n i k i e m w a l k i p o l i t y c z n e j , k u l t u r a l n e j i o ś w i a t o w e j . N i c w i ę c d z i w n e g o , ż e w ł a ś n i e w t y c h o k r e s a c h , s p o t y k a m y s t o s u n k o w o d u ż o a r t y k u ł ó w z w i ą z a n y c h p o ś r e d n i o l u b b e z p o ś r e d n i o z k s i ą ż k ą , b i b l i o t e k ą i c z y t e l n i c t w e m .
N a z a i n t e r e s o w a n i a k s i ę g o z n a w c z e " M o n i t o r a " w p ł y n ę ł a t a k ż e p o s t a w a r e d a k t o r ó w p i s m a . G ł ó w n i t w ó r c y c z a s o p i s m a I g n a c y K r a s i c k i i
F r a n c is z e k B o h o m o le c n a l e ż e l i do n a j w y b i t n i e j s z y c h p i s a r z y i n a j - ś w i e t n i e j s z y c h l u d z i e p o k i. D o c e n i a l i o n i r o l ę , ja k ą m ia ła s p e ł n i a ć k s ią ż k a w o ś w ie c o n e j R z e c z y p o s p o l i t e j i d la t e g o s p r a w y , k t ó r e p r z e c i e ż i c h t a k ż e i n t e r e s o w a ł y , p o j a w i a ł y s i ę n a ła m a c h c z a s o p is m a . S z c z e g ó ln ie w a ż n ą r o l ę o d e g r a ł t u I g n a c y K r a s i c k i , k t ó r e g o -wypo
w i e d z i n a te m a t k s i ą ż k i i c z y t e l n i c t w a k o r e s p o n d o w a ły z in n y m i je g o u t w o r a m i d ru k o w a n y m i p o z a " M o n it o r e m " . Z a s łu g ą XBW j e s t u k a z a n ie w
" M o n i t o r z e " o b r a z u w z o ro w e g o c z y t e l n i k a . " M o n i t o r " p r o p a g o w a ł r o - z im n e c z y t a n i e , g ro m a d z e n ie i k o r z y s t a n i e z b i b l i o t e k , w y k a z y w a ł k o
r z y ś c i p ły n ą c e z b e z p o ś r e d n ie g o k o n t a k t u z k s ią ż k ę l u b c z a s o p is m e m , w y t y k a ł b łę d y p o p e łn ia n e w p r o d u k c j i k s i ą ż k i w P o ls c e . U k a z y w a ł t a k ż e w i z j ę now ego o ś w ie c o n e g o X V I I I - w i e c z n e g o P o la k a i P o l s k i , a t a k ż e n a w o ły w a ł do u r z e c z y w i s t n i e n i a t e j w i z j i , " M o n i t o r " o d z w i e r c i e d l a ł / t a k ż e w z a k r e s i e k s i ą ż k i i c z y t e l n i c t w a / p ro g ra m p o l i t y c z n y i k u l t u r a l n y K r ó la S t a n is ła w a A u g u s ta i p a t r i o t y c z n e j c z ę ś c i s p o łe - c z e ń s tw a .
Dużą p o r c j ę a r t y k u ł ó w p o ś w ię c o n y c h p r o b le m a t y c e s z e r o k o r o z u m ia n e j k s i ą ż k i p r z y n o s z ą c z a s y d y r e k t u r y W a w rzyń ca M i t z l e r a de K o l o f . Ten w s p a n ia ły d r u k a r z , w ydaw ca i r e d a k t o r " o ż y w i ł " c h y lą c e g o s i ę ku u p a d k o w i " M o n i t o r a " i za je g o k a d e n c j i w r a c a ją na ła m y c z a s o p is m a z a g a d n ie n ia k s ię g o z n a w c z e . W p o z o s t a ły c h n u m e ra c h a r t y k u ł y p o ś w ię c o n e k s ią ż c e u k a z u j ą - s i ę s p o r a d y c z n ie , a le we w s z y s t k i c h r o c z n ik a c h można z n a le ź ć f r a g m e n t y p o ś w ię c o n e spraw om z w ią z a n y m z c z y t e l n i e - tw e m , k s i ą ż k a m i , r z a d z i e j z b i b l i o t e k a m i i p r o d u k c j ą . Z a m ie s z c z o n y ria k o ń c u a r t y k u ł u "w y k a z n u m e ró w " " M o n i t o r a " z w ią z a n y c h z p r o b l e m a ty k ą k s i ą ż k i , b i b l i o t e k i c z y t e l n i c t w a w u k ł a d z i e c h r o n o l o g i c z nym " w y r a ź n ie i l u s t r u j e o p is a n e w y ż e j z j a w i s k a .
S u m u ją c - można s t w i e r d z i ć , i ż s p ra w y k s i ą ż k i , b i b l i o t e k i c z y t e l n i c t w a z a jm o w a ły w ażn e m ie js c e w p r a c a c h c z a s o p is m a . S p r a w iła t o o g ó ln a t e n d e n c ja l u d z i o ś w ie c o n y c h s z u k a ją c y c h u le p s z e n ia s i e b ie i k r a j u p o p r z e z k o n t a k t z słow e m d ru k o w a n y m , a t a k ż e p rz e w o d n ia id e a k r ó l a , w k t ó r e j s p ra w y o c z y t a n i a s p o łe c z e ń s t w a z a jm o w a ł y n ie p o ś l e d n i e m ie j s c e .
P r z y p i s y
T . F r ą c z y k , Z p ro b le m ó w " M o n i t o r a " 1 7 6 3 , I w : M is c e lla n e a z d o by O ś w ie c e n ia , t . 3 , W ro c ła w 1 9 6 5 , s . 2 3 - 2 7 .
2 0 . R u d n ic k a , Z g e n e a l o g i i " M o n i t o r a " z r o k u 1 7 6 3 , w : " P a m ię t n i k L i t e r a c k i " , z , 1 / 2 : 1 9 5 5 , s , 2 1 1 - 2 1 9 .
3 P o r . " M o n i t o r " 1 7 6 5 , n r 1 .
4 E . A le k s a n d r o w s k a , " M o n i t o r " 1 7 6 5 - 1 7 8 5 , W y b ó r, W ro c ła w 1 9 7 6 , s . IV .
3 P o r . " M o n i t o r " 1 7 6 5 , n r 3 , 5 . 3 E . A le k s a n d r o w s k a , o . c . , s . V I .
7 G łó w n y m i r e d a k t o r a m i c z a s o p is m a b y l i k o l e j n o : I g n a c y K r a s i c k i F r a n c is z e k B o h o m o le c , O ó z e f E p i f a n i M in a s o w -ic z , W a w rz y n ie c M i t z l e r de K o l o f , O ó z e f I g n a c y B o e lc k e . N ie w ie rn y k t o b y ł r e d a k to r e m o s t a t n i e g o r o c z n i k a " M o n i t o r a " .
o r
M . K lim o w ic z , M i t z l e r de K o l o f r e d a k t o r i w y d a w c a , w : P r e k u r s o r z y O ś w ie c e n ia , W ro c ła w 1 9 5 9 , s . 2 4 0 .
9 F ra g m e n t t e n j e s t c z ę ś c ią c y k l u s ie d m iu num erów z r o k u 1 7 6 5
" M a n u s k r y p tu c h iń s k i e g o Y u n ip a " / n r . 5 8 - 6 0 , 6 2 , 6 6 , 6 7 , 7 0 / . Wg h i
p o t e z y E . A le k s a n d r o w s k ie j a u to re m a r t y k u ł ó w j e s t Adam K a z im ie r z C z a r t o r y s k i .
10 " M o n i t o r " 1 7 7 3 , n r 6 0 .
11 " M o n i t o r " 1 7 6 8 , n r 1 , 8 , 1 3 , 1 4 . 12 " M o n i t o r " 1 7 6 7 , n r 6 5 .
13 " M o n i t o r " 1 7 7 1 , n r 1 6 ,
14 P s e u d o n im F r a n c is z k a B o h o m o lc a wg M ie c z y s ła w a K lim o w ic z a . 15 " M o n i t o r " 1 7 7 4 , n r 4 8 .
16 B. B ie ń k o w s k a , S t a r o p o l s k i ś w ia t k s i ą ż e k , W ro c ła w 1 9 7 6 , s, 67-68 . 17 " M o n i t o r " 1 7 6 8 , n r 5 3 - 6 1 .
4 O W P o ls c e p ie r w s z e o g ło s z e n ie k s i ę g a r s k i e p o j a w i ł o s i ę w "K u r i e r z e P o ls k im " w d n iu 6 w r z e ś n ia 1 7 3 0 r o k u . Wg Z . S t a n i s z e w s k i , ' 0 . S z c z e p a n ie c , O g ło s z e n ia p ra s o w e j a k o ź r ó d ł o w ie d z y o k s ią ż c e w P o ls c e w ie k u X V I I I , W: Ze s k a r b c a k u l t u r y , z . 1 : 1 9 6 0 , s . 1 6 5 -1 8 6 .
19 " M o n i t o r " 1 7 6 5 , n r 3 , 5.
B , B ie ń k o w s k a , o . c . , s , 8 4 ,
21 0 , Ł o j e k , Ze s t u d ió w nad c z y t e l n i c t w e m p r a s y w P o ls c e w k o ń c u X V I I I w ie k u / 1 7 8 0 - 1 7 9 3 / , w : R o c z n ik H i s t o r i i C z a s o p iś m ie n n ic t w a Po.
l s k i e g o , t . 2 , 1 9 6 3 , s . 2 1 .
22 - 1 7 9 4
23 24 25 26 27
M . Ł o d y ń s k i, U k o l e b k i p o l s k i e j p o l i t y k i b i b l i o t e c z n e j / 1 7 / 4 - / , W arszaw a 1 9 3 5 , s . 8 1 .
3 , L e l e w e l, B i b l i o g r a f i c z n y c h k s ią g d w o je , W iln o 1 8 2 6 , t . 2 , s , 108
" M o n i t o r " 1 7 7 0 , n r 3 1 .
A . Z a h o r s k i , S t a n is ł a w A u g u s t p o l i t y k , W a rszaw a 1 9 6 6 , s . 155-156.
E . C h w a le w ik , Z b i o r y p o l s k i e , W arszaw a 1 9 2 7 , t . l , s . I X , 4 0 0 ,
□eden z p s e u d o n im ó w F r a n c is z k a B o h o m o lc a . Wg E . A le k s a n d r o w s k a , o . c . , s . 1 7 1 .
28 M o n it o r 1 7 6 7 , n r 7 3 . 29 " M o n i t o r " 1 7 6 9 , n r 2 .
99 Id e e Z a ł u s k ic h p r ó b o w a l i r o z s z e r z a ć n p . I g n a c y K r a s i c k i p r z e z o r g a n iz o w a n ie s z e r o k o d o s t ę p n e j b i b l i o t e k i w Ł o w ic z u c z y W a cław S i e r a k o w s k i , b is k u p p r z e m y s k i, f u n d a t o r b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j p r z y K o le g iu m J e z u ic k im w P r z e m y ś lu , P ró b y t e n ie b y ł y u d a n e . P o r . B . B i e ń k o w s k a , o . c . , s . 1 3 2 .
" M o n i t o r " 1 7 7 6 , n r 2 9 .
32 R . K a l e t a , " M o n i t o r ” z ro k u 176 3 na t l e s w o ic h c z a s ó w , w : P r e k u r s o r z y O ś w ie c e n ia , W ro c ła w 1 9 5 9 , s . 3 1 .
33 " M o n i t o r " 1 7 7 2 , n r 7 7 , 1 0 0 .
34 Z . L i b e r a , Z y c ie l i t e r a c k i e w W a rs z a w ie za S t a n is ła w a A u g u s t a , W a rszaw a 1 9 7 1 , s . 1 1 2 .
W ykaz num erów " M o n i t o r a " z w ią z a n y c h z p r o b le m a t y k ą k s i ą ż k i , b i b l i o t e k i c z y t e l n i c t w a / w u k ł a d z i e c h r o n o lo g ic z n y m / .
176 5 ro k * nume r y : 1 , 3 , 5 , 6 , 1 0 , 1 3 , 4 6 , 4 8 , 5 1 , 5 5 , 5 7 , 5 8 , 60 17Ó6 r o k ? n u m e ry : 1 0 , 2 4 , 2 6 , 3 6 , 3 9 , 4 7 , 5 4 , 5 7 , 74
1 7 6 7 r o k , n u m e ry : 2 1 , 5 4 . 5 5 , 6 2 , 7 2 , 7 3 , 8 5 , 9 7 , 98 176 8 r o k j n u m e ry : 3 .
100
8 , i 3 , 1 4 , 2 5 , 2 8 , 5 3 , 6 1 , 8 4 , 8 9 , 9 0 ,- 9 4 , 9 7 ,
1 7 6 9 r o k . n u m e ry : 1 , Oe... , 5 , 3 , 1 1 , 1 2 , 2 6 , 2 7 , 2 3 , 54 1 7 7 0 r o k , n u m e ry : 6 , 7 , 11 , 1 3 , 3 1 , 65
1771 r o k , nume r y : 1 6 , 2 1 , 2 8 , 2 9 , 58
