Sz. W. Ślaga
"Purpose in a World of Chance: a
Biologist’s View", W. H. Thorpe,
Oxford 1978 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 16/1, 186-188
W. H. T horpe, P u rp o se in a W o r ld of Chance. A B io lo g ist’s V ie w O x fo rd U n iv e rsity P re ss, O x fo rd 1978, X II + 124.
W spółczesne n a u k i biologiczne, dzięki o grom nym postęp o m b a d a w czym , sta ły się te r e n e m , n a k tó ry m toczą się o stre sp o ry i to n ie ty le p rze d m io to w e, co m etodologiczne, filozoficzne i św iatopoglądow e. T o czą się one w p ierw szy m rzędzie pom iędzy zw o le n n ik a m i re d u k c jo n i zm u fizykochem icznego z je d n ej, oraz in te g ra ty z m u i p o sta w y całoś- ciow o-system ow ej — z d ru g ie j strony. D otyczą sp ra w y p o d sta w o w e j i te o re ty cz n ie doniosłej, m ia n o w icie specyficzności obiektów i zjaw isk biotycznych, sw oistości p ra w życia, ich o drębności od m a te rii m a rtw e j i rządzących n ią p ra w fizykochem icznych, a w płaszczyźnie m e todolo gicznej odnoszą się do p ro b le m u a u to n o m ii biologii i sw oistości w ła ś ciwego jej języka. N ie w d a ją c się w szczegóły tego ty p u d y sk u sji, m o żem y pow iedzieć, że p rzeciw ko te n d e n c jo m re d u k c jo n isty e z n y m o b ro ń cy p o sta w y o rg an iz m aln o — sy stem o w ej w sk a z u ją , w płaszczyźnie m e todologicznej, n a szereg w łasności logicznych po jęć biologicznych, k tó r e to w łasności g w a r a n tu ją specyficzność i autonom iczność pojęć b io logicznych (autonom ia k o n ce p tu a ln a), a w k o n se k w e n cji i p ra w b io logicznych (autonom ia bionom iczna) oraz w y ja ś n ie ń (auto n o m ia m e to dologiczna) stosow anych w n au ce życiu. W śród w łaściw ości logicz nych pojęć biologicznych w y m ie n ia się p rz e d e w szy stk im : historyczność, politypiczność, r e i acyjność, funk cjo n aln o ść.
S pośród różn y ch te rm in ó w stosow anych w n a u k a c h biologicznych po jęcia fu n k c jo n a ln e , zw ane tra d y c y jn ie teleologicznym i, m a ją bodaj n a jd łu ż sz ą h is to rię i niezliczoną w prost, ilość ró żn o rak ic h in te rp re ta c ji. P o jęc ia celu i celow ości ta k ściśle zrosły się z biologią, że n ie m ożna się bez nich obejść n a w e t p rzy a k c e p ta c ji w p ełn i kau zaln eg o w y ja ś n ią r n ia zjaw isk biologicznych. P ro b le m tk w i w tym , ja k ie znaczenie n a d a je się p o ję ciu celu i celowości.
U jm u ją c rzecz n ajo g ó ln ie j m ożem y pow iedzieć, że p ojęcie celow ości byw a u ży w a n e w n a u c e w d w o jak im znaczeniu. W pierw szym , spo ty k a n y m przew ażn ie u p rze d staw ic ie li n a u k biologicznych celow ość je s t p o jm o w a n a ja k o fenom enologicano-opisow a c h a ra k te ry s ty k a o k reślonej k la sy zjaw isk p rzy ro d y żyw ej. W znaczeniu drugim , w łaściw y m głó w n ie p rz e d staw ic ie lo m filozofii, chodzi o fin alisty c zn ą in te rp re ta c ję św ia ta żyw ego, a w ięc o w sk az an ie ostateczn ej zasady w y ja ś n ia ją c e j przebieg z jaw isk biotycznych.
Do pierw szego z ty c h d w u sposobów p o słu g iw a n ia się pojęciem ce low ości w b a d a n ia c h biologicznych n ależy n ie w ą tp liw ie zaliczyć W. H. Thorpe^a, p ro fe so ra em ery to w an eg o etologii n a U n iw ersy te cie w C am bridge. U czony te n n ie og ran icza się je d n a k do z a k resu sw ej sp e c ja l ności (entom ologia, ornitologia, etologia), je st biologiem filozofującym , któ reg o p a s jo n u je ro z trz ą sa n ie im p lik a c ji filozoficznych w y n ik ając y ch z ro zw o ju b a d a ń n au k o w y c h i m a jąc y ch isto tn y , w p ły w na postaw ę (także etyczną) człow ieka w obec św iata, sen su życia i śm ierci, p ro b le m u B oga i religii: W yrazem tego ty p u za in te re so w ań T h o rp e ’a są zw łaszcza p race: Biology, P s y c h o lo g y and B elief (C am bridge 196Ï), S cience, Man an d M or als (London 1965), A n i m a l N a tu r e a n d H u m an N a tu r e (London—N ew Y ork 1974).
Do te j listy p ra c ,ybio-filozoficznych” doszła w y d a n a o statn io k sią żk a T h o rp e ’a P u rp o se in a W o r ld of Chance, A B io lo g ist’s V ie w , k tó ra ta k przez sfo rm u ło w an ie ty tu ło w e , ja k i z a w arto ść treśc io w ą sta n o w i sw o is tą odpow iedź n a tezy J. M onoda z a w a rte w jego głośnej p rac y Le
h a sa r d e t la n é c e s s ité , E ssa i s u r la p h ilo s o p h ie n a tu r e lle de la b io lo g ie m o d e r n e (P aris 1970).
W brew tw ie rd z en io m m e c h a n isty c zn o -re d u k cjo m sty c zn y m M onoda a u to r u trz y m u je , że w szechśw iat, m a te ria i życie to n ie chaos i p rz y p ad k o w e zgru p o w an ie sk ła d n ik ó w m a te ria ln y c h , a le w y o d rę b n io n e c a łości, w k tó ry c h u ja w n ia się o k reślo n y p orządek, plam i celowość. W sposób szczególny je st to w idoczne w św iecie organicznym , w s tr u k tu rze, fu n k c jo n o w a n iu i zach o w an iu się isto t żyw ych. S pecyficznych w łaściw ości życia n ie da się w p e łn i w y ja śn ić w sposób m echanistyczny, przez w p ły w sam ego „czystego” p rzy p a d k u .
P oza p ierw szy m rozdziałem , tra k tu ją c y m o św iecie m a te rii oraz o 'zm ianach w z a p a try w a n ia c h n a te m a t m ożliw ości i ogran iczeń p o zn a nia, fizykalnego, całość p rac y (rozdziały 2—5) o b ejm u je re fle k s ję biolo g ic zn ą n ad p ro b le m a ty k ą szeroko ro zu m ian ej celow ości życia organicz nego i psychicznego.
; T h o rp e g ro m ad zi m nóstw o in te re su ją c y c h , często n ie zn a n y ch fak tó w celow ego fu n k c jo n o w a n ia s tr u k tu r i u k ła d ó w w organizm ie, celow ych zach o w a ń w śró d zw ierząt. W z a k re sie zjaw isk b e h a w io ra ln y c h szcze gółow o a n a liz u je ró żn e sposoby bio,kom unikacji zw ie rząt (chem iczne, m echaniczne, w izu aln e, w okalne), zdolność szym pansów do u czenia się ję z y k a i zw iązany z ty m p ro b lem ,ysyntaktyczności” i sem antyczności ję zy k a zw ie rząt i jego sto su n ek do m ow y ludzkiej. W zw iązku z p o ró w n a n ie m sy stem u k o m u n ik a c ji w śró d z w ie rząt z m ow ą lu d z k ą T h o rp e u sto s u n k o w u je się k ry ty c z n ie do poglądu. N. C hom sky’ego p rz y jm u ją cego, że p o sia d an ie ję zy k a je s t o czyw istym dow odem „um ysłow ośei”. (m e n ta li ty ). M imo p rzy p isa n ia n ie k tó ry m zw ierzętom zdolności uczenia się’;,czy p rze k azy w a n ia in fo rm a c ji społecznej a n a w e t celow ości p o ro zu m ie w an ia się n a d a l w y ra ź n ie r y s u je się lin ia d e m a rk a c y jn a m iędzy zw ierzęciem i człow iekiem . Je d n y m z celów b a d a ń etologicznych jest u stalen ie, czy ta k a lin ia istn ie je i k tó rę d y przeb ieg a. T a sp ra w a w y m a g a .jed n ak dalszych b a d a ń w z a k resie u zd o ln ień do a b s tra k c ji i sym - bolizacji. W o p arc iu o a k tu a ln e d an e z z a k re su neu ro fizjo lo g ii a u to r w sk a z u je n a to, że zw iązan a z rozw ojem m ózgu zdolność tw o rze n ia pojęć i ro zw iązy w an ia pro b lem ó w stan o w i w łaściw ość u n ik a ln ą , w y ró ż n ia ją c ą człow ieka od zw ierząt. P rz e k o n a n ie to a u to r o p iera n a n ie p o ró w n a n ie w yższym sto p n iu ro zw o ju języka oraz n a p o sia d an iu w p ełn i re fle k s y jn e j sam o-św iadom ośei. „Sam o-doświadczenie” zap ew n ia człow iekow i w y ją tk o w ą pozycję w sto su n k u do zw ierząt. J e s t ono p o d sta w ą jed y n y ch w św iecie żyw ym u zdolnień: w y o b r a ź n i , tw o rz e n ia i ro zum ienia sztuki, w arto ści, w olnego w yboru, sensu m oralnego, filozofii, religii, pojęć duszy i Boga, poznanie śm ierci itp. (s. 78).
•■Znam iennym ry sem om aw ian ej p rac y je s t p rze k o n an ie , że n a u k a p tę w a d z i n ie ty lk o do lepszego zrozum ienia św ia ta, ale ta k ż e do filo zofii, m etafizy k i i teodycei (n a tu ra l theology czy n a tu ra l religion), ^ d a n ie m a u to ra „jed y n ą m ożliw ą p o d sta w ą ra c jo n a ln e j teologii n a t u r a ln e j je st n a u k a ”. U k az y w a n iu ty c h p o d sta w m iały w łaściw ie służyć ząrow no p o d a n e liczne fa k ty celow ości fu n k c jo n o w a n ia i zachow ania się organizm ów żyw ych, ja k i p rzy ta cz an e te o rie i poglądy filozoficzne (zw łaszcza A. N. W h iteh e ad a , K. P o p p era, D. B ohm a, A. K o estlera, Щ -Heisenberga).
' M imo to źle oceniłby k siążk ę T h o rp e ’a ten , k to tra k to w a łb y ją ja k o w stę p do te o d y ce i czy teologii n a tu ra ln e j. S w oiste im p lik a c je m etafii- zyczine czy te o d y ca ln e o p a rte o anty-im echanistyczny o b ra z św iata, o do k tr y n ę a n ty -p rz y p a d k u czy p ry m a tu m yśli n ad m a te rią , sta n o w ią m im o w śzystko re fle k s je m a rg in eso w e w p o ró w n a n iu ze szczegółow ym opi
sem ró żn o rak ic h p rze jaw ó w fu n k c jo n a ln y c h i zachowainiiowych o c h a ra k te rz e celowym .
Na p o d k reśle n ie z a słu g u je p o jm o w an ie o rganizm u i jego zachow ań w sposób całośeiow o-system ow y. W edług a u to ra w szy stk ie sk ła d n ik i i f u n k cje o rganizm u są ściśle sk o relo w a n e ze sobą tw o rząc system fu n k c jo n u ją cy w szczególny siposób ta k , ja k b y był przeznaczony do działan ia w określo n y m k ie ru n k u . S ystem y żyw e są u k ie ru n k o w a n e, celowe.
W yżej zaliczono T h o rp e ’a do g ru p y przyro d n ik ó w , k tó rzy p o słu g u ją się pojęciem celow ości n a oznaczenie p o d staw o w ej w łaściw ości przy ro d y żyw ej. T w ierdzenie to w y m ag a pew nego dopow iedzenia. F ak ty c zn ie a u to r p o jm u je celow ość w sposób im m a n e n tn y jako pow szechną, elem e n ta r n ą i zarazem specyficzną cechę zjaw isk biotycznych i całej p rzy ro d y żyw ej. G enezę i ró żn e fo rm y p rz e ja w ia n ia się ta k zro zu m ian ej celow ości w y ja ś n ia się, zdaniem a u to ra , przez działan ie dob o ru n a tu ra ln e g o i w sp ó łd ziałan ie organizm u ze środow iskiem . A le te n czysto biologiczny sposób in te rp re ta c ji celow ości m a sw ój w y ra źn y p o d te k st filozoficzny, niie ty le zre sztą w sensie d o k try n y fiinalistycznej, ile raczej ja k o p o stu lat fo rm u ło w a n ia ta k ie j in te rp re ta c ji filozoficznej — po linii W h iteh ead a m etafizy k i rozw oju — k tó ra byłaby, już n a in n ej płaszczyźnie, dopeł n ieniem w y ja śn ie ń biologicznych. O cena k ry ty c z n a takiego ujęcia p rz e k rac za je d n a k ra m y k ró tk ie j recenzji.
Jeżeli celow ość w p rzy ro d zie żyw ej p rze jaw ia się n a jw y ra ź n ie j po przez fu n k c jo n o w a n ie i za chow anie się organizm ów i ich zespołów , to te j m ia ry etologa ja k Thonpe m ożna u znać za kom p eten tn eg o w pełn i do w y p o w iad a n ia się w te j m a terii. K sią żk a jego n a p isa n a je st n ie zw ykle p rzy stę p n ie , choć z całą ścisłością n au k o w ą , z w ielk im Znaw stw em zarów no p ro b le m a ty k i biologicznej, ja k i filozoficznej. 'D ołą czona po k ażdym ro zd z iale b ib lio g ra fia, a na końcu indeks im ien n o - -rzeczow y, u ła tw i czytelnikow i śledzenie to k u rozw ażań . A le je st to jednocześnie k siążk a k o n tro w e rsy jn a , p ro w o k u ją c a do d y sk u sji i prze m yślen ia n a now o odw iecznego p ro b lem u celowości. Z a in te re su je chyba b a rd z ie j filozofów , niż sam ych eto logów.
S z. W. S la g a
A sta fie w A. Κ., F ito s o fs k ie a s p e k ty s in te z a p o n ia ti w te c h n ik ie i b io lo g ii (na p r im ie r ie te o r ii n a d ie ż n o s ti), L en in g ra d 1978, ss. 103. T eoria niezaw odności ro z w ią z u je pro b lem y odnoszące się do zjaw isk w y w o łu jąc y ch n ie p ra w id ło w e działan ie lu b uszkodzenie danego u k ła d u (człow ieka, m aszyny, zespołu ludzi i m aszyn, organizm ów żyw ych i n ie ożyw ionych, system ów k o m u n ik a cy jn y ch itp.). Z asadniczym zadaniem te j te o rii je st o p raco w y w an ie m etod obliczania zaw odności u k ła d ń oraz m etod zap ew n ia ją cy ch o k reślo n ą niezaw odność d ziałan ia u k ła d u W d a nym przed ziale czasow ym i w o kreślonych w a ru n k a c h zew nętrznych. P rzy czym przez u k ła d czyli sy stem rozum ie się w za jem n ie p ow iązane ze sobą p o d u k ła d y (podsystem y) stan o w iące elem en ty składow e u k ła d u (system u), k tó ry ch d ziała n ie w p ły w a n a działan ie całości i odw rotnie. T eoria niezaw odności k o rzy sta p rze d e w szy stk im z ra c h u n k u p ra w d o podobieństw a, z te o rii fu n k c ji przy p ad k o w y ch , z m etody M onte C arlo. P o jęcie niezaw odności w y stę p u je w w ielu d ziedzinach n a u k i, od t e
