Turyzm 2008, 18/1
A n t o n i J a c k o w s k i I z a b e la S o lj a n U n iw ersytet J a g iello ń sk i
Z akład Geografii Religii :i0 -:t8 7 Kraków, ul. G ron ostajow a 7 a.Jaekow.sklifSgeo.uJ.edu.pl; i.soljan @ geo,u j.e d u .p l
GŁÓWNE PROBLEMY BADAWCZE W ZAKRESIE
TURYSTYKI RELIGIJNEJ
Zarys m ś c i. W artykule podjęto zagad n ien ia term in ologiczn e zw ią /a n e / turystyka religijną. Z w ró co n o u w agę na zn aczen ie pielgrzym ek i p ielgrzym ow an ia w S w iccie w sp ó łc z e sn y m oraz czynniki warunkujące te zjaw iska. W rozw ażaniach teoretycz
nych przean alizow an o k o n cep cje bad aw cze d o ty czą ce pojęcia turystyki religijnej i p rzed staw ion o relacje m ięd zy tą form ą turystyki a pielgrzym kam i. Z w ró co n o u w agę na k o n ieczn o ść w ypracow ania precyzyjnej d efin icji turystyki religijnej i okre
śleniu jej pola b ad aw czego,
S łow a klu c z o w e , turystyka religijna, pielgrzym k i, p ielgrzym o
wanie.
1. WPROWADZENIE
W procesach migracyjnych wielu krajów ważną rolę odgrywały i odgrywają nadal migracje wyni
kające z motywów religijnych. Pielgrzymki można zaliczyć do bardzo trwałych praktyk religijnych.
Należą one do zjawisk o charakterze ponadkonfe- syjnym i ponadczasowym. Wędrówki do uświęco
nych miejsc istniały od początku dziejów człow ie
ka. Zapewne takie podróże odbywały się ju ż w re- ligiach prehistorycznych. Możemy zatem uznać je za jedną z najstarszych form migracji wynikają
cych z motywów pozaekonomicznych. Wielu bada
czy / kręgu niemal wszystkich religii równocze
śnie podkreśla, że dla najuboższych grup społecz
nych pielgrzymki stanowiły równocześnie jedyną formę aktywności turystycznej.
Wbrew ogólnym we współczesnym świecie tendencjom ku sekularyzacji, w przypadku migra
cji pielgrzymkowych obserwuje się od pewnego czasu ich gwałtowny rozwój. Szacuje się, że we Wszystkich religiach w pielgrzymkach do glów-
MAJOR RESEARCH ISSU ES IN RELIGIOUS
TOURISM
A bstract: The article d eals with terminology Issues in religious tourism . The Im portance o f pilgrimage in the contem porary world is highlighted, a s well a s those elem ents which determ ine the phenom enon. Research concepts tn religious tourism are analysed theoretically and rclaUons betw een religious tourism an d pilgrimage are presented. The need to draw a precise definition of religious tourism an d to determ ine its research area Is also stressed.
Keywords: religious tourism , pilgrimage.
1. INTRODUCTION
M igrations re s u ltin g from religious m otiva
tion have played a n im p o rta n t role in m an y c o u n tries. Pilgrim ages a re co n sid ered to be w ell-estab lish ed religious p ractices, e n c o m p a ssin g m a n y faith s a n d tim eless.
V isiting sa c re d s ite s h a s b e e n know n from d ie earlie st h isto ry o f h u m an ity . S u c h jo u rn e y s m u s t h a v e b e e n know n to p re
historic religions a s well. Therefore pilgri
m ages m ay be c o n sid ere d one of die first form s of m igration re s u ltin g from a m otiva- Uon o th e r th a n econom ic. M any re s e a r
c h e rs of a lm o st all religions em p h asize the lact th a t for th e m o st d isa d v an tag e d social g ro u p s p ilgrim ages have b een the only to u rism activity available.
N o tw id istan d in g w id esp read s e c u la ris a tion tre n d s in d ie c o n te m p o ra ry world, a rap id d ev elo p m en t of pilgrim ages h a s b e e n n o ted for so m e tim e. It is e stim a te d
40 Tury m i 2008, 18/1
nych ośrodków kultu religijnego (o zasięgu mię
dzynarodowym i krajowym) uczestniczy obecnie na świccie kilkaset milionów osób rocznic. Jeżeli dodamy do tego wędrówki do ośrodków o zasięgu regionalnym lub lokalnym, liczba pielgrzymów wzrośnie do ok.
1
mld osób, które każdego roku, w różnych zakątkach świata podejmują wędrówki do miejsc świętych. Celem pielgrzymki w sensie religijnym i przestrzennym jest bowiem dotarcie do świętego miejsca (locus sacer) ze względu na szczególne działanie w nim Boga lub bóstwa, aby lam spełniać określone akty religijne, pobożności i pokuty. Inaczej mówiąc, istota pielgrzymki zawsze wynikała z chęci wiernych do obcowania z sa
crum. Spotkać się można zc stwierdzeniem, żc pielgrzymka jest rodzajem podróży podejmowanej w celach religijnych, której kulminacją są odwie
dziny w świętym miejscu (S W A T O S , T o m a s i , red.
2002, s. 3). Niektóre rcligic szczególnie sprzyjają pielgrzymkom przez swoje bardzo rygorystyczne nakazy wiary (islam) lub przez przypisywanie tym migracjom podstawowego niemal czynnika warun
kującego uzyskanie ostatecznego zbawienia (np.
hinduizm, buddyzm).
Pielgrzymki stanowią istotną lbrmę przestrzen
nych przemieszczeń ludności. Niektóre z tego typu migracji mają charakter bardzo spektakularny.
W średniowieczu były to przede wszystkim wę
drówki do hiszpańskiej Santiago dc Compostela, w czasach nowożytnych charakter taki zachowały m.in. pielgrzymki do Mekki („hadżdż"), do Guada
lupe w Meksyku. Benares (Varanasi) w Indiach czy pielgrzymki piesze na Jasną Górę w Często
chowie (Polska). Swoisty typ stanowią kilkuletnie niekiedy wędrówki religijne wyznawców hindu
izmu wzdłuż świętych r/ck i do świętych miast, a także niektóre pielgrzymki buddystów. Długość tras pielgrzymkowych jest zróżnicowana i waha się od kilku do kilku tysięcy kilometrów (np.
hadżdż czy wędrówki pielgrzymów w Indiach).
Czas ich trwania wynosi odpowiednio od kilku go
dzin do kilku lat. O ile ośrodki religijne o zasięgu regionalnym są często odwiedzane przynajmniej raz w roku, o tyle główne centra pielgrzymkowe poszczególnych religii wicmi odwiedzają rzadziej, niekiedy tylko raz w życiu. Stąd wielu pielgrzy
mów po dotarciu do świętego miasta pozostaje w nim aż do ostatnich dni życia (zwłaszcza islam i hinduizm). Choć rozwój środków transportu zniósł praktycznie barierę czasu i odległości, nadal poważnym problemem dla większości wiernych jest kwestia kosztów takiej wędrówki. Do dziś po
dróże do głównych świętych miast islamu, hindu-
th a t in all religions several h u n d re d million people p articip ate e a c h y e ar on pilgrim ages to m ajo r c e n tre s of religions w orship of In tern atio n al o r n atio n al Im portance. If th o se w ho visit c e n tre s of regional o r local significance a re ad d ed , the n u m lie r who u n d e rta k e pilgrim ages to scared sites in all c o rn e rs of th e w orld grow s to aro u n d one billion. 'H ie p u rp o se of a pilgrimage in Its religious a n d sp a tia l a sp e c ts Is to go to a sa cre d site (locus sacer) b e cau se of the special w o rk s of God o r o th e r deities a t the site. Specific religious acts, piety and rep e n ta n c e a re Involved. In o th e r w ords, the e sse n c e of a pilgrim age h a s alw ays b een rooted in th e e ag e rn e ss of the faith
ful to c o m m u n e w ith the sacred (sacrum). It is so m e tim es s ta te d th a t a pilgrimage is a jo u rn ey u n d e rta k e n for religious purposes, c u lm in atin g in a visit to a sacred site (Sw atos, To m a s i, ed s. 2002). Som e religions p articu larly s tre s s pilgrim ages which are strict c o m m a n d m e n ts of the faith (Islam) or b e ca u se of th e fact they a re believed to be a n alm o st fu n d a m e n ta l condition of ulti m ate salvation (H induism a n d B uddhism ).
Pilgrim ages are a n im p o rtan t form of tem p o rary m igration. Som e are of a very sp e cta c u lar n a tu re : in the Middle Ages these were above all th o se to S an tiag o de C om postela in S p ain , w h ilst in m o d e m tim es pilgrim ages to M ecca (H aß, G u ad alu p e in Mexico, B e n are s (Varanasi) in India, or pilgrim ages to J a s n a G óra in C zęstocho
wa (Poland) have p reserved the sam e ch aracter. Religious visits to sacred rivers o r to holy cities u n d e rta k e n by a d h e re n ts of H induism , a s well a s som e B u d d h ist pilgrim ages, are very special. 'Hie lengths of pilgrim age ro u te s vary, ranging from j u s t a few k ilo m etres to several th o u s a n d (e.g.
Ilajj or pilgrim ages in India). The d u ratio n of su c h jo u rn e y s ra n g e s from a few h o u rs to several y ears. Religious c en tres of regional significance a re often visited a t le a st once a year, w h e re a s m ajor pilgrimage cen tres In som e religions are less frequently visited by lire faithful, som etim es only once in a lifetime. H ence m any pilgrims, especially in Islam a n d H induism , once they get to die holy place rem ain th ere until th e ir last d ay s. T hough tim e an d d ista n c e have practically ceased to be a b a rrie r a s a re s u lt of Lite developm ent of
Artykuły - Papers 41
izmu czy buddy/m u, a częściowo również chrze
ścijaństwa, pochłaniają oszczędności całego życia.
W pewnych okresach główne centra pielgrzym
kowe ściągają szczególnie wielu pątników. Odno
si się to zwłaszcza do „hadżdżu" do Mekki, piel
grzymek do Rzymu z okazji Roku Świętego czy Wędrówek w hinduizmie związanych z uroczy
stościami Kumbh Mela. We wszystkich ośrodkach natężenie pielgrzymów notuje się w ustalone dni roku (określone święta, uroczystości ku czci świę
tych itp.).
Okres pobytu pielgrzymów w ośrodkach kultu jest zróżnicowany. W większości przypadków, zwłaszcza w ośrodkach o zasięgu lokalnym i regio
nalnym, wynosi on 1-2 dni. W wielkich centrach pielgrzymi zatrzymują się zazwyczaj na dłużej, od kilku do kilkunastu dni. Gdy centra te znajdują się daleko od miejsca zamieszkania pielgrzyma, okres jego pobytu w miejscu świętym przedłuża się czę
sto do kilku tygodni, a nawet więcej. Obserwu
je się to zwłaszcza w Azji (islam, hinduizm, bud
dyzm).
Charakterystyczny typ omawianych migracji stanowią tzw. pielgrzymki specjalistyczne. Wiążą się one przede wszystkim z przeświadczeniem wiernych o cudownych właściwościach miejsc kultu. Głównym motywem przyjazdów jest modli
twy i spełnienie określonych rytów (np. picie świę
tej wody. kąpiel itp.), aby w' ten sposób wybłagać cudowne uzdrowienie. Wiara w nadprzyrodzone właściwości świętych miejsc była i jest nadal roz
powszechniona w większości religii. Przypadki cu
downych uzdrowień są notowane szczególnie w chrześcijańskich ośrodkach kultu. Do najbar
dziej znanych należą tzw. uzdrowienia lurdzkie.
W Lourdes funkcjonuje też szereg placówek szpi
talnych (około 100 tys. chorych rocznie).
Specyficzny rodzaj stanow ią tzw. pielgrzymki umarłych. Wywodzą się one z wiary, że pochowa
nie lub kremacja zwłok zmarłego w świętym m iej
scu zapewnia zbawienie (wyzwolenie) i wejście do Raju. Do dziś zjawisko to obserwuje się przede wszystkim w islamie (zwłaszcza Mekka, Mcdyna
> święte miasta szyitów) i hinduizmie (święte mia
sta i święte rzeki). „Pielgrzymki" takie były rów nież rozpowszechnione w starożytnym Egipcie oraz we wczesnym chrześcijaństwie (np. Jerozoli- nia, Rzym). W ywierają one istotne piętno w krajo
brazie miejsc pielgrzymkowych. W miastach isla
mu wyraża się to rozległymi terenami cmentarny
mi, w hinduizmie natomiast stosami pogrzebowy
mi na nabrzeżach świętych rzek.
tra n sp o rt, th e c o st of s u c h a jo u rn e y is still a se rio u s problem for m ost. J o u rn e y s to the holy cities of Islam , H in d u ism a n d B u d d hism . a n d to so m e e x te n t also C hristianity, often c o n su m e a life’s savings.
In certain p erio d s m ajo r pilgrim age c e n tre s a ttra c t p a rticu la rly high n u m b e rs of pilgrim s. rIh is refers in p a rtic u la r to the HajJ to M ecca, pilgrim ages to Home d u rin g tlie Holy Year a n d H in d u pilgrim ages c o n n ected w ith d ie K um bh Mela c eleb ra tion. In all pilgrim age c e n tre s th e p e a k s arc recorded on c e rta in d a y s of die y e ar (fest
ivals. d ay s devoted to d ie v en eratio n of a s a in t etc.)
T he period of a pilgrim ’s sta y m ay vary.
In m o st ca se s, especially in c e n tre s of local a n d regional significance th is la s ts
1-2
days. In large pilgrim age cen tres pilgrims u su ally s ta y longer, from a few to m ore th a n ten days. W hen s u c h c e n tre s are far from die pilgrim’s place of residence, the jieriod of stay is often ex ten d ed to a few w eeks or more. 'Ib is is parU cularly often noted in Asia (Islam, H in d u ism a n d B uddhism ).
‘S o c ia liz e d pilgrim ages’ are chiefly co n nected w idi belief in the m iracu lo u s pro- p eities of die pilgrim age destination. The m ajor m odves of s u c h visits are prayer and certain ritu a ls (e.g. d rin k in g holy w ater, b ath in g etc), w hich arc perform ed to plead for m iracu lo u s healing. The belief in the su p e rn a tu ra l q u alities of sacred sites h as b een a n d sdll is p o p u lar in m ost religions widi in sta n c e s of m ira cu lo u s healing are recorded, especially in C h ristian pilgrimage d e sd n a d o n s. Among d ie b e st know n are
’L o u rd es h e a lin g s ’ w hile a n u m b e r of h o s p ita ls ojierate d iere a s well (approx.
100,000
p a tie n ts p er year).‘Pilgrim ages of d ie d e a d ’ are a n o th e r special type. T hey a re rooted in d ie belief d ia t b u rial o r c re m a d o n of die body of a d e ce ase d p e rso n in a sa c re d place e n s u r e s salv atio n a n d enLry to paradise. This p h e n o m e n o n is sdll p re se n t, chiefly in Islam (su ch s ite s in clu d e Mecca. M edina a n d th e holy c id e s of th e Shiites) a n d in H in d u ism (holy c itie s a n d rivers). S u c h
■pilgrimages' w ere a lso p o p u la r in a n c ie n t Egypt a n d in early C h ristia n ity (e.g. to J e r u s a le m o r Rome) a n d h av e im p rin ted a c le a r m ark on th e lan d sca p e of dieir
42 Tu ryz m 2008. 18/1
W krajach cywilizacji zachodniej stopniowo za
częły zanikać formy migracji podejmowanych z mo
tywów czysto religijnych, a w miejscowościach pielgrzymkowych pojawiały się coraz, częściej oso
by przybywające w celach poznawczych lub nawet wypoczynkowych. Na ogól bowiem miejscowości te obok funkcji religijnej odgrywają również rolę ośrodków turystycznych z racji swych walorów śro
dowiska przyrodniczego, zabytków czy tradycji hi
storycznych (np. Santiago de Compostela, Rzym, Jerozolima). Niektóre centra pielgrzymkowe poło
żone w górach stały się równocześnie stacjami spor
tów zimowych (np. Mariazell, Hinsiedeln). Bardzo wyraźnie zaczęło występować zjawisko kierowania się do takich ośrodków dwóch równoległych stru
mieni podróżnych, często wzajemnie się przenikają
cych. Migracje te zaczęto określać najpierw spora
dycznie, a potem coraz, częściej - mianem turystyki pielgrzymkowej albo turystyki religijnej. Obecnie niemal powszechnie stosuje się termin „turystyka religijna", uznając, że jest to pojęcie szersze niż tu
rystyka pielgrzymkowa.
Studiując bogatą tradycję turystyki religijnej, a także związane z. nią współczesne procesy i zja
wiska można wskazać kilka szczególnie ważnych problemów badawczych, niezbędnych do zrozu
mienia specyfiki tej formy wędrówek. Są to przede wszystkim zagadnienia teoretyczne, zwłaszcza ter
minologiczne, które wciąż wzbudzają wśród bada
czy dyskusję, a także sprawy metodologii badań i analizy turystycznych migracji religijnych oraz osadnictwa związanego z funkcją religijną. Dalsze rozważania ograniczymy jedynie do dwóch pierw
szych zagadnień badawczych.
2. PROBLEMY TEORETYCZNO- -TERMINOLOGICZNE
Wskazaliśmy wcześniej, że wędrówki mające swe podłoże w wierzeniach i religii nieodłącznie towa
rzyszą człowiekowi na wszystkich etapach rozwo
ju kultur i cywilizacji. Ale czy można twierdzić, że stanowiły one równocześnie podróże o charakterze turystycznym? Można też pytanie takie sformuło
wać inaczej: czy w ogóle uzasadnione jest poszu
kiwanie wspólnych korzeni wędrówek wynikają
cych z motywów religijnych (a więc pielgrzymek) i podróży turystycznych?
Zastanówmy się przez moment nad chronologią podróży, które moglibyśmy uznać za podróże reli
gijne i turystyczne. Wszystkie dostępne źródła nie
d e stin a tio n s. In th e cities of Islam it is e x p re ssed by d ie p re s e n c e of v a st cem etery a re a s, w hile in H in d u ism fu n eral pyres m ay be se e n on th e b a n k s o f the holy rivers.
T he c o u n trie s o f W estern civilization have se e n a g ra d u a l d e crea se in pilgrim ag es from a p u rely religious m otivation, w hile in cre asin g n u m b e rs of people have b e g u n to a p p e a r in sa c re d places for sig h tseein g o r even o n holiday. G enerally s u c h p laces (e.g. S a n tia g o dc C om postela, Rome o r Je ru s a le m ), b esid e th e ir religious role, a re also to u ris t c e n tre s b e c a u se of o th e r a s s e ts - w h e th e r th ey be th e n a tu ra l en v iro n m en t, h isto rical la n d m a rk s or tra d i
tion. Som e pilgrim age c e n tre s s itu a te d in th e m o u n ta in s have also becom e w inter s p o rts s ta tio n s (e.g. M ariazell a n d Eln- sicdeln). Two parallel s tre a m s of visitors, th o u g h so m e m ay belong to b o th g roups, com e to visit s u c h localities. S u c h tem jxjrary m ig ratio n s have b e g u n to be know n a s pilgrim age o r religious to u rism , initially sporadically, a n d now increasingly freq
uently. C u rren tly th e term religious tourism is u s e d very widely, a s it is considered a b ro a d e r n o tio n th a n pilgrim age to u rism .
T he s tu d y of th e rich trad itio n s of religious to u rism , a s well a s asso ciated co n tem p o rary p ro c e ss e s anti p h en o m en a, ra ise s som e p a rticu la rly im p o rta n t research iss u e s w hich a re n e c e ssa ry to be d ealt w ith in o rd er to u n d e rs ta n d the specificity of th e fo rm s of p ilg rim ag e in q u e s tio n . T h e se in c lu d e first o f all th e o re tic a l is s u e s , especially tenninology, w hich is still a m a tte r of d eb ate, a s well a s the research m eth o d o lo g y a n d a n a ly s is of relig io u s tourism , a n d se ttle m e n t p ro cesses c o n nected w ith th e religious function of tire relevant localities. F u rth e r d iscu ssio n will be limited to th e first two research issu es.
2. THEORETICAL AND TERMINOLOGY ISSUES
As pointed o u t above, pilgrim ages u n d e r tak e n a s a re s u lt o f belief a n d , a s b ased on religion, have b een fo u n d in all p h a se s of th e d ev elo p m en t of c u ltu re s an d civilisations. However, m ight they also be co n sid ered to u ris m ? In o th e r w ords, is it generally ju stifie d to look for com m on roots
Artykuły - Papers 43
pozostawiają wątpliwości, że chronologicznie wcześ
niejszym był motyw religijny. Podróże do miejsc uznawanych za święte sięgają bowiem czasów prehistorycznych. Wiele informacji o podróżach o charakterze religijnym przekazują nam: Stary Testament, hinduskie Wedy czy zachowane przeka
zy autorów starożytnych. Podróże podejmowane dla przyjemności czy zaspokojenia ciekawości, a więc turystyczne, pojawiły się dopiero ok.
1500 r. p.n.e. Ujawniło się wówczas zjawisko na
kładania się na siebie motywów religijnych i tu
rystycznych (poznawczych). Należy jednak pa
miętać, że pielgrzymki, zwłaszcza w czasach staro
żytnych, były często jedynym sposobem poznawa
niu świata i rozszerzania horyzontu geograficzne
go ówczesnych ludzi. Pielgrzymki zawsze dostar
czały - obok przeżyć duchowych - również prze
żyć poznawczych, informacji o zwiedzanych kra
jach i obyczajach tamtejszych ludów. Świadczą o tym chociażby zachowane relacje i opisy piel
grzymek, które dzisiaj stanowią cenne źródła his
toryczne dokumentujące życie w ówczesnych cza
sach.
Starożytna turystyka swój rozkwit przeżywała w czasach rzymskich. W wieku IV na szerszą skalę zaczęły się rozwijać pielgrzymki w chrze
ścijaństwie, głównie do Ziemi Świętej. Było to związane m.in. z przyznaniem chrześcijanom w 313 r. przez cesarza Konstantyna wolności kul
tu. Wykształciły się specjalne szlaki wędrówek do Ziemi Świętej, których opisy (itineraria) prze
trwały do naszych czasów. Decyzja o odbyciu niebezpiecznej przecież wędrówki do Ziemi Świętej była w owych czasach powodowana pra
wic wyłącznie motywem religijnym. Pragnieniem każdego chrześcijanina było dotarcie do miejsc związanych z Chrystusem. Można przypuszczać, że dla większości tych wędrowników początkowo Ważny byl wyłącznie cci peregrynacji, a nie po
dróż sama w sobie. Ale zapewne w podświado
mości wielu pielgrzymów tkwiła również chęć Poznania „mijanego” świata.
Badacze czasów antycznych wskazują, że już w starożytności trudno było odróżnić w poszcze
gólnych sanktuariach „właściwych” pielgrzymów od osób tylko zwiedzających dany obiekt. Ten swo
isty dualizm motywacji przetrwał tysiąclecia i jest dzisiaj tak samo dostrzegalny, jak w starożytnoś
ci czy w średniowieczu. Widoczny jest on zwłasz
cza w przypadku chrześcijaństwa, a w szczegól
ności w Kościele rzymskokatolickim. Taki splot motywacji pojawił się w przypadku średniowiecz
nych pielgrzymek do Rzymu czy do Santiago de
b o th for pilgrim ages for religious p u rp o se s a n d also to u rism ?
Looked a t chronologicaUy, so u rc es leave no d o u b t th a t religious m otivation w as earlier, a s jo u rn e y s to sites considered sacred d a te b a c k to a s early a s prehistoric tim es. T he Old Testam ent, H indu V edas a n d a cc o u n ts by classical a u th o rs provide m uch inform ation. J o u rn e y s u n d e rta k e n for p lea
su re o r o u t of curiosity, i.e. tourism , were not recorded until a ro u n d 1500 ÖC. C om b
ined religious a n d to u ris t (opportunities to widen horizons) m otivations em erged a t th a t time. However, il sh o u ld be I tonic in m ind th a t pilgrim ages, especially in the classical era, were oflen o p p o rtu n ities for die people of th a t tim e to explore th e world a n d ex p a n d th e ir g eo g rap h ical horizons. In a d d i
tion to th e sp iritu a l e x p erien ce, pilgrim ages alw ays involved o p p o rtu n itie s for learn in g a b o u t the c o u n trie s visited on th e way a n d th e c u s to m s of th e ir in h a b ita n ts . T his is d e m o n s tra te d by surv iv in g a c c o u n ts a n d d e sc rip tio n s of pilgrim ages, now invaluable h isto rical s o u rc e s d o c u m e n tin g life in th o se tim es.
T o u rism b lo sso m ed in R om an Limes. In Uie 4 th c. AD. C h ris tia n pilgrim ages began to develop m ore intensively, chiefly to the Holy Land, a s a re s u lt of th e freedom of w o rsh ip g ra n te d to C h ris d a n s by E m p ero r C o n s ta n d n e in 313. T h ere w ere special pilgrim age ro u te s leading to d ie Holy Land d escrib ed in itin e ra rie s (itineraria) w hich have survived to die p re s e n t. At th a t tim e th e decision to u n d e rta k e s u c h a ra d ie r h a z a rd o u s jo u rn e y re s u lte d alm o st ex c lu s
ively from a religious moUvation. Every C h risd a n w a s e a g e r to visit d ie places a sso c iated w idi th e life of J e s u s . It c an be a s s u m e d d ia t initially only d iis p u rp o se w as im p o rta n t for m o st p a rtic ip a n ts a n d not d ie jo u rn e y a s s u c h . B u t m ost probably, su b c o n sc io u sly , m an y pilgrim s also w a n ted to le a rn a b o u t th e world th ey ‘p a s s e d d iro u g h '. R e se arch e rs of die c la ssic al e ra have in d ic ate d th a t even in d io se d m e s it w as difficult to d istin g u ish
‘p ro p er pilgrim s' from th o se w ho m erely w a n ted to v isit a site. T he d ich o to m y in m oUvation h a s su rv iv ed th o u s a n d s of y e ars a n d is today visible a s m u ch a s a t d io se tim es a n d in th e M iddle Ages. It is p a rtic u l
arly se e n in C h ristian ity , a n d especially the
44 Tury m i 2008. 18/1
Compostela, a z czasem stal się on charaktery
styczny dla większości wędrówek do miejsc świę
tych.
Jeżeli jesteśmy zgodni, że podjęcie i charakter podróż.y są determinowane motywem, to musimy sobie zadać pytanie wynikające z relacji między motywem wyboru podróży a stopniem rozwoju świadomości religijnej, społecznej, kulturowej czy poziomem wykształcenia społeczeństwa danego kraju i regionu. Czy osoba wędrująca do świętego miejsca, niczainteresowana mijanymi zabytkami itp., i nie odwiedzająca takich obiektów, a przede wszystkim nieuświadamiająca solne rangi i wa
lorów tych zabytków może być uznana za tury
stę? Odpowiedz na takie pytanie wbrew pozorom nic jest oczywista. W średniowieczu corocznie przemierzało Europę ponad 500 tys. pielgrzymów wędrujących do Santiago de Compostela lub po
wracających z. tego ośrodka. Większość stano
wili pielgrzymi pokutnicy, nierzadko biczujący się w czasie odbywania pielgrzymki. Wędrowali do grobu św, Jakuba, który hyl celem ich podró
ży. Dla tej grupy pątników pielgrzymka stanowi
ła wyłącznie „drogę wiary" lub „drogę zbawienia”.
Czy turystami byli i są nadal wyznawcy isla
mu pielgrzymujący do Mekki, dla których piel
grzymka jest nakazem wiary? Czy turystami są wyznawcy hinduizmu pielgrzymujący latami wzdłuż świętych rzek? Zdecydowana większość tych pielgrzymów czas wędrówki (trwającej na przykład
6
lat wzdłuż Gangesu) poświęca na medytacje i modlitwę, niejako „ignorując” mijane miasta i zabytki. I czy za turystów można uznać żyjących w diasporze Żydów przybywa
jących z calcgo świata do swego głównego świę
tego miasta Jerozolimy, by modlić się pod Mu
rem Płaczu? Tylko pozornie są to pytania natury retorycznej.
Naszkicowane wątpliwości wynikają w znacz
nej części z niejednorodnej terminologii, która czę
sto nie nadążała za dynamicznym rozwojem podró
ży turystycznych.
W pierwszej kolejności należy zatem ustalić, czy każda pielgrzymka może być uznana za formę turystyki? Sprawa ta wciąż wzbudza kontrowersje.
We wszystkich definicjach za turystykę uznaje się podróże podejmowane dobrowolnie, z wyłącze
niem celów zarobkowych lub związanych zc sta
łym osiedleniem. W tej definicji mieści się więc również pielgrzymka, przede wszystkim w formie obserwowanej w święcie chrześcijańskim. Nato
miast wyznawcy i uczeni islamscy podważają po
prawność twierdzeń, uznających za typ podróży tu-
R om an C atholic C h u rch . C om bined m otiva
tions w ere involved in th e c a s e s of m ed ia
eval pilgrim ages to Rome o r S antiago tie C om postela, a n d w ith tim e have becom e c h a ra c te ristic fe a tu re s of m o st pilgrim ages to sacred p laces.
If it is a g re ed t h a t the decision to u n d e r
tak e a jo u rn e y a n d its n a tu r e a re d e term in e d by moUvation, a qucsU on n eed s to be a sk e d a s to th e relaU onship betw een th e inoUves for th e jo u rn e y a n d th e level of religious, social a n ti c u ltu ra l a w are n ess, a s well a s the level of know ledge in a given c o u n try o r region. C a n a p erso n going to a sa c re d site, u n in te re s te d in w hat is b e ing p a sse d (w ithout visiting), a n d u n a w a re of Lhe im p o rtan c e of historic lan d m ark s, b e c o n sid ered a to u ris t? C o n trary to w h at it m ight seem , th e a n s w e r is n o t obvious.
In the M iddle Ages, m ore th a n 500 000 pilgrim s c ro sse d E u ro p e e ac h y e a r going to or from S a n tia g o tie C om postela. Most of th em w ere p e n ite n ts, often IlagellaUng them selv es o n th e way. T he d e stin a tio n w as th e grave of S t J a m e s . For th is group of. the pilgrim age w as solely a ‘p a th of faith ’ or the ‘ro ad to salvaU on’. C an M uslim s m aking the pilgrim age to Mecca, for w hom it is a n obligation of faith, l>e considered to u ris ts ? W h at a b o u t th e H indu pilgrim age along th e holy rivers w hich c a n tak e y ears?
A v a s t m ajority o f pilgrim s (a pilgrim age along th e G a n g es so m e tim es ta k e s
6
years)sp e n d th eir Ume on m ed itatio n a n d prayer, som ehow ‘ignoring’ Uie ciUes a n d historic la n d m a rk s th ey p a ss. O r m ay d iasp o ra J e w s from all over th e world w ho com e to p ray a t Uie W ailing Wall in Lhe holy city of J e ru s a le m b e c o n sid ered to u ris ts ? T hese q u c s ü o n s a re only superficially rhetorical.
T h ese d o u b ts a rise for th e m o st p art from an in c o n s is te n t term inology w hich often lags b e h in d th e d y n am ic developm ent of to u rism itself. F irst of all, it sh o u ld be e sta b lis h e d w h e th e r eveiy pilgrim age c a n be co n sid ered a fo n n of to u rism . T his is sUll a m a tte r o f controversy. T o u rism is alw ays defined a s a jo u rn e y u n d e rta k e n voluntarily, ex clu d in g one for w ork or to c h an g e resid en ce. Pilgrim ages a re covered by th is definition, especially w hen in the form observed in th e C h ristia n world, On Lhe o th e r h a n d . M uslim s a n d Islamic sc h o la rs q u e stio n w h e th e r th e Hnjj a s one
Artykuły - Papers 45
rystyczncj budzili, będący przecież jednym z pię
ciu filarów tej religii i obow iązujący wszystkich dorosłych muzułmanów? Podobne wątpliwości można odnaleźć w literaturze kilku innych religii hinduizmu, judaizm u, buddyzmu, shintozimu, sik- hizmu ilp. Część pielgrzymów pozostaje na stałe w miejscu świętym, oczekując tu śmierci (np.
Mekka, Medyna, W aranasi). Specjaliści z tamtych kręgów kulturowych często podkreślają, że za tu
rystykę religijną można jedynie uznać pielgrzymki chrześcijańskie, zwłaszcza w Kościele rzymskoka
tolickim, gdzie motyw poznawczy często dominuje nad religijnym. Ta żelazna dotąd konsekwencja w stanowisku badaczy islam skich ostatnio jakby się zachwiała. W niektórych krajach arabskich za
częły się bowiem pojawiać próby nowego spojrze
nia na turystykę religijną, nawet jako na przedsię
wzięcie o charakterze wielkiego biznesu (np. Ka
mil 2000). Natomiast w religiaeh Wschodu nie
zmiennie przeważa pierwiastek duchowy, a piel
grzymkę uważa się za jed n ą z podstawowych prak
tyk religijnych gwarantujących wieczne zbawienie (VuKONtć 1996, 2000).
Widzimy zatem, że odpow iedź w tym przypad
ku nie jest prosta i jednoznaczna. Zapewne dlate
go geografowie krajów niechrześcijańskich wo
lą te wędrówki określać jako „święte (duchowe) podróże" (sacred journey), „m igracje religijne"
(religions migrations) lub po prostu jako „piel
grzymki" (pilgrimages) niż jako jed n ą z form tury
styki. Pojęcie turystyki religijnej zostało z kolei oficjalnie zaakceptowane przez Kościół katolicki i zajmujących się tym tematem teologów. We Wskazaniach ogólnych d/a Duszpasterstwa Tury
stycznego wydanych przez Stolicę Apostolską już.
W 1969 r. użyto terminu „turystyka religijna".
W oryginalnym tekście łacińskim po turismus reli
giosus w nawiasie umieszczono słowo peregrina
tio. z kolei IV Światowy Kongres Duszpasterstwa turystycznego w 1990 r. wprowadził termin „tury
styka kulturalna z nastawieniem religijnym ” rozu
miane jako podróże wynikające zarówno z moty
wów kulturalnych (dziś można by rzec kulturo
wych), jak i religijnych, zm ierzające do „obco
wania z Bogiem, jak i głębszego zrozumienia życia ludzi, jako jednej wspólnoty pielgrzymującej na ziemi"(OSTROWSKi 1999).
Przeprowadzone rozważania pozw alają doko
nać pewnych uogólnień, nawiązujących też do mię
dzynarodowych aktów prawnych (uchwalonych przed II wojną światową przez fig ę Narodów', a po wojnie przez Organizację Narodów' Zjednoczo
nych i Światową Organizację Turystyki):
of th e five p illars of Islam a n d a n obligation for all a d u lt M uslim s, is to u rism . Sim ilar d o u b ts a re e x p re ss e d in th e lite ratu re of several o th e r religions - H induism , J u d a ism , B u d d h ism , S h in to ism , S ik h ism etc.
Som e pilgrim s sta y in die sacred place pcm ancntiy, aw aiting th e ir d e ath (e.g. in Mecca, M edina a n d V aranasi). R esearchers in the relevant c u ltu re s often s tre s s th a t only C liristian pilgrim ages fall u n d e r the term ‘religious tourism ', especially c o n cern ing Uie R om an CaUiolic C h u rch w here a sightseeing motive often d o m in ates over th e religious Uieme. l h e unw avering posi
tion of Islam sc h o la rs in Uiis resp ect seem s to have lx*cn s h a k e n a little, a s in som e Arab co u n tries new views o n religious tourism have b e g u n to em erge, even considering it a s a big b u s in e s s project (Ka m il 2 0 0 0 ) . How
ever, in E a s te rn religions the spiritual elem en t still prevails, a n d a pilgrimage is considered one of Uie basic religious practices to e n s u re e te rn a l salvaUon (VukoniC 1996).
So it c an be s e e n th a t in Uiis case Uie a n sw er is neiU ier easy n o r u n am b ig u o u s.
This is w hy g e o g rap h ers in no n -C h ristian c o u n tries prefer to u se su c h exp ressio n s 'sacred (spiritual) jo u rn e ys', 'relicjious migra
tions' o r sim ply 'pilgrimages th a n to consider th em a n y form of tourism . O n Uie oUier h an d . Uie co n cep t of religious tourism h a s b een oillcially accep ted by Uie Roman Catholic C h u rc h a n d Uicologians dealing wiUi Uie s u b je c t In Uie G eneral Directory for Uie Pastoral M inistry to Tourism , published by Uie Holy See, Uie term 'religious tourism ' w as u sed a s early a s 1969. In its original Latin text Uie w ord /jeregrittalio w as placed in p a re n th e s is a fte r Uie term turism us re
ligiosus. 'lh e F o u rth World C ongress on Uie Pastoral C are of T ourism in 1990 introduced Uie term ‘c u ltu ra l to u rism wiUi religious asjiects', b eing u n d e rsto o d a s jo u rn e y s with boUi c u ltu ral a n d religious inoUvaUons.
seeking ’co m m u n io n w ith God a n d a d eep er u n d e rsta n d in g of the lives of people a s one com m on pilgrim age on e arth ' (Ost r o w sk i
1999).
T his an aly sis allows for certain generali- zaUons. referring to international law (passed before W W n by th e League of NaUons, an d after Uie w ar by th e U nited NaUons an d the World T o u rism OrganisaUon):
4G Turyzm 2008. 18/1
1
. Prezentowane podróże są podejmowane dobrowolnie, nic wynikają z motywów ekonomicz
nych ani z chęci zmiany miejsca zamieszkania.
Stanowią zatem formy wędrówek, które możemy uznać za migracje turystyczne.
2. Podróże podjęte z motywów religijnych lub religijno-poznawczych stanowią specyficzny typ podróży turystycznych. Możemy je określić ogól
nie jako turystykę religijną (Ja c k o w s k i 2003).
Spróbujmy teraz odnieść się do terminów: piel
grzymka i turystyka religijna. Czy można używać ich zamiennie i traktować jako synonimy? Zdarza się też, że terminy te są używane równocześnie -
„pielgrzymki” i „turystyka religijna". Sugeruje to, że pielgrzymki i turystyka religijna nic są tożsame, że są to pojęcia opisujące dwa wprawdzie uzupeł
niające się, ale nie identyczne obszary rzeczywi
stości. Specjaliści zajmujący się geografią turyzmu wydzielają turystykę religijną jako jedną z form czy rodzajów turystyki i w tym zakresie wszys
cy pozostają właściwie zgodni. Trudność stano
wi natomiast samo zdefiniowanie turystyki religij
nej, bowiem kryteria jej wydzielenia nie są ani jednoznacznie, ani ogólnie przyjęte. Jeżeli za pierwszorzędne kryterium uznamy motywację, tj. przyczynę podjęcia podróży, to turystyką religij
ną będą podróże wynikające z motywów reli
gijnych, duchowych. Analogicznie, jeśli u podstaw wyprawy do miejsc świętych nie leży motyw reli
gijny, to turystyka taka może być określana ja
ko turystyka kulturowa, ale na miano religijnej nie zasługuje.
Na przeciwnym biegunie są ci, którzy przypisu
ją miano turystyki religijnej podróżom do religij
nego celu, w sensie przestrzennym, geograficznym właśnie i są to dwa dosyć mocno różniące się sta
nowiska. Jedno z mch jako kryterium przyjmu
je nic motyw religijny podróży, lecz jej charakter i cel - jeśli celem podróży są obiekty sakralne czy miejsca święte, to takie podróże klasyfikuje się jako turystykę religijną, bez względu na podmio
towe motywacje. W takim przypadku za turysty
kę religijną należałoby uznać każde podróżowanie, w czasie którego „zwiedzane" są obiekty kultu religijnego, a to przecież znaczyłoby, że niemal każda forma aktywności turystycznej może być określana jako turystyka religijna, co wydaje się tezą zbyt daleko posuniętą. Wydaje się też, że za cel podróży religijnej uznawać należy nie tylko jej geograficzne przeznaczenie, ale również cel ro
zumiany juko doświadczenie o charakterze reli
gijnym, sprawowanie religijnych obrzędów czy modlitwę. W takim przypadku cel podróży niewąt-
1. J o u rn e y s arc u n d e rta k e n voluntarily a n d do not re s u lt from a n econom ic m otiv
ation o r Lhe in te n tio n to settle. Therefore they are a form of travel w hich m ay b e co n sid ered a to u ris t m igration.
2. J o u rn e y s w hich h av e a religious, or com bined religious a n d sightseeing, motiv a I ion a re special ty p es of to u rism ( J a c k o w s k i 2003).
W hat a b o u t th e te rm s 'pilgrim age' and religions to u ris m ’. C a n th ey be u se d inter chnngeably a n d tre a te d a s sy n o n y m o u s?
S o m etim es b o th term s a re u se d jointly a s in 'pilgrim ages a n d religious tourism ', su g g estin g th a t pilgrim ages are n o t the sam e a s religious to u rism a n d th a t th ese te rm s refer to two co m p lem en tary h u t n o t identical id eas. E x p erts in Lhe geography of to u rism identify religious to u ris m a s one form or type of to u rism , a n d generally all agree o n Uiis. However, it Is still difficult to define religious to u rism a s s u c h a s th ere are no u n a m b ig u o u s o r generally ad o p ted criteria. If Uie m ajo r criterion is motivaUon.
i.e. the re a so n for w hich Uie jo u rn e y w as u n d e rta k e n , th e n religious to u rism refers to jo u rn e y s re s u ltin g from religious or sp iritu a l m otives. Sim ilarly, if a jo u rn e y to sacred site s is n o t u n d e rta k e n lor religious rnoUves, th is type of to u ris m activity m ay be defined a s c u ltu ra l raU ier th a n religious to u rism .
An opposite a p p ro a c h is re p re se n te d by th o se w ho u se the te rm 'religious to u rism ’ w ith regard to jo u rn e y s to d e stin a tio n s w hich a re co n sid ered religious in a spatial o r geographical se n se . T h ese \
1
ew s differ significantly. In o n e Uie criterion is not a religious m oUvation for th e jo u rn ey b u t its n a tu re a n d p u1710
.se. If d e stin a tio n s are sacred b u ild in g s or sites, su c h jo u rn e y s fall u n d e r the category of 'religious tourism*reg a rd less of individual motivaUon. In Uiis case every jo u rn e y In w hich places o f religious w o rsh ip a re Visited’ m u st be considered ‘religious tourism '. However, th is w ould m e a n Uiat alm o st every form of to u ris t activity m ay be identified a s 'religious to u rism ', w hich se em s a ra th e r far-fetched conclusion. It also se e m s th a t the p u rp o se of a religious jo u rn e y sh o u ld be co n sid ered n o t only in term s of its geographical desUnaUon b u t raU ier in term s of a religious experience, religious ritu a ls or
Artykuły - Papers 47
pliwie związany jest i wypływa z motywacji, co zbliżałoby nas do synonimiczncgo używania tych pojęć, ale z drugiej strony potwierdzałoby to zna
czenie religijnej motywacji jako podstawowego kryterium różnicującego, dystynktywnego dla tury
styki religijnej i każdej innej.
Zastanówmy się, jakie są konsekwencje przyję
cia poszczególnych definicji turystyki religijnej.
Jeśli uznamy, że jest to podróż mająca motyw reli
gijny, to należałoby z turystyki religijnej wyłączyć Wszelkie wędrówki do miejsc sakralnych nicreali- zujące tego motywu. Należy też pamiętać, że każ
da pielgrzymka obok celu religijnego ma też cel poznawczy, chociaż nie zawsze jest on w pełni uświadamiany. Byłyby to więc dwa podstawowe czynniki konstytuujące zarówno pielgrzymkę, jak i turystykę religijną. Różnice między nimi można tłumaczyć kryteriami jakościowymi określając, który z motywów jest ważniejszy, religijny czy po
znawczy. () ile teoretycznie jest to poprawne i me
todologicznie dosyć proste do przeprowadzenia, o tyle w praktyce wymagałoby badania motywacji.
Co bowiem oznacza pierwszoplanowy motyw reli
gijny? Pamiętajmy, że zarówno w pielgrzymowa
niu, jak i turystyce religijnej występują obydwa te motywy i zapewne badania socjologiczne czy psy
chologiczne byłyby tu właściwe i mogłyby dać od
powiedź, który z tych motywów i dla kogo jest ważniejszy.
Osobnym tematem, którego nie będziemy tu analizować, jest kwestia świadomości takich mo
tywacji. Moglibyśmy bowiem dojść do różnych wyników, gdyby za podstawę wskazania moty
wów i określania ich wzajemnych relacji przyjąć jednostkowy, uwewnętrzniony punkt widzenia, albo w celu określania tych motywacji posłużyć się obserwacjami postaw i ich zewnętrznych prze
jawów. Ks. Ostrowski wprawdzie przyjmuje du
alizm pielgrzymek i turystyki religijnej, jednak podkreśla wielką trudność w ich praktycznym roz
różnieniu. Jako kryterium proponuje przyjąć in
tensywność pierwiastka religijnego, którym nasy
cone jest wędrowanie (bierze tu pod uwagę cele Wędrówki, czyli miejsca sakralne oraz program:
liczba nabożeństw, modlitw, religijnych praktyk).
Nic podważając użyteczności zastosowania ta
kiego wskaźnika należy zwrócić uwagę, że sam autor podkreśla, że lak naprawdę najważniejszym kryterium jest wiara uczestników wędrówki, któ
ra ze swej istoty jest elementem jakościo
wym niemierzalnym, 'la k więc podróż uzna
na z jednych powodów za turystykę religijną mo-
£e okazać się pielgrzymką i odwrotnie, a ich jed-
prayer. If so, Uie p u rp o se of th e jo u rn ey is u n d o u b ted ly co n n ec ted w ith a n d b a se d on m otivation, so th e se n o tio n s seem synony
m ous: on Uie o th e r h a n d tills w ould confirm the im p o rtan c e of religious moUva
tion a s a b asic criterion to d istin g u ish religious to u rism from an y oUier type.
W hat a re Uie c o n seq u e n c e s of adopting different d efln iü o n s of religious to u rism ? If we co n sid e r th a t it refers to jo u rn e y s w ith a religious moUvation, all jo u rn e y s to sacred sites w ith o u t s u c h m otivation should lie excluded. It sh o u ld also be rem em bered th a t in a d d itio n to religious moUvation. Uie jo u rn ey also h a s a sig h tseein g purpose, th o u g h th is is not alw ays fully realised, an d th a t to g eth er Lhesc w ould be two m ajor factors c o n sü tu tin g b o th pilgrim age an d religious tourism . Differences betw een them m ay be in te rp reted in term s of qualitative criteria, identifying w hich m oüve (religious or sightseeing) is m ore im portant. This a p p ro ach is co rrect theoretically an d its m ethodology relatively easy to adopt, b u t in pracUce Uiis w ould require a stu d y of m otivation. W h at is th e overriding religious m otive? It sh o u ld be rem em b ered th a t boUi m otives a re p re s e n t in pilgrimage an d religious to u rism , so sociological or psy ch o logical s tu d ie s w ould b e needed in Uiis case to a n sw e r w hich of th e two is m ore im p o rta n t a n d for w hom . A s e p a ra te them e, w hich will not be d isc u sse d here, is Uie aw aren ess of s u c h m otivation. Different c o n clu sio n s m ig h t be arrived a t if m otives a n d th eir m u tu a l rela tio n sh ip s were to be b ased on the individual, in tern alised p e r
ceptions. o r if Uiese m otivations were d e te r
m ined on Uie b a s is of a ttitu d e s an d their ex tern al m an ifestatio n s. Rev. O strow ski ta k e s a position of d u a lity tow ards pilgrim a g e a n d religious to u rism b u t he stre sse s a g reat difficulty in d eterm in in g in pracUce w hich is w hich. Me p ro p o se s a criterion b a sed on Uie in te n sity of the religious elem en t in h e re n t (lie ta k e s into acco u n t the p u rp o se of Uie jo u rn ey , i.e. sacred sites, an d Uie program m e, th e n u m b e r of religious serv ices a n d p rac tic es, a s well a s prayer). W ith n o in te n tio n to u n d e rm in e th e u se fu ln e ss of s u c h a n indicator, it sh o u ld be n o ted th a t th e a u th o r him self s tre sse s th a t in fact th e m o st im p o rtan t criterion is Uie faith of Uie p articip a n ts
48 Turyzm 2008. 18/1
noznacznc rozróżnienie pozostaje nadal trudne (O stro w sk i 1999).
Poszukując jasnych, zewnętrznych wyznaczni
ków tych dystynkcji możemy brać pod uwagę sze
reg obiektywnych, łatwiejszych do uchwycenia kryteriów. Odnosząc się do tradycji używania tych pojęć niewątpliwie należałyby wprowadzić rozróż
nienia czysto formalne, np. sposób podróżowania.
Nic wydaje się jednak słuszne ograniczanie piel
grzymek jedynie do wędrówek pieszych, a wszel
kie wyjazdy religijne autokarowe czy samolotowe zaliczać do turystyki religijnej. Bowiem sama defi
nicja pielgrzymki nie zwraca uwagi na sposób jej odbywania. Poza tym doszlibyśmy do oczywistych absurdów, bowiem w tych kategoriach nawet ha- ilżdź nic byłby pielgrzymką, gdyż zdecydowana większość pątników przybywa najpierw do Dżiddy samolotami, a potem do Mekki autobusem. Już sta
rożytni i średniowieczni pielgrzymi podróżowali różnymi dostępnymi wówczas środkami lokomo
cji, często wykorzystując lodzie, statki czy zwie
rzęta (konie, wielbłądy czy osły).
Mówiąc o istocie pielgrzymki zwraca się rów
nież uwagę na zewnętrzne wyznaczniki postawy pielgrzyma, jego strój czy ekwipunek. Pewnym stereotypem jest wizerunek pielgrzyma ubogo odzianego, umartwiającego się, pieszo podążające
go do sanktuarium. Rodziłoby to przekonanie, że pielgrzymka musi wiązać się z dużym wysiłkiem fizycznym, ascczą i pokutą, a ponieważ ten obraz pielgrzyma zmienia się obecnie bardzo dynamicz
nie - stąd wiele wyjazdów religijnych nie jest określanych mianem pielgrzymki, lecz właśnie tu
rystyki religijnej jako mniej obarczonej tym ste
reotypem. Jeszcze raz nawiązując do definicji piel
grzymki zauważamy, że podkreśla ona religijny motyw podróży i jej cel, którym ma być obcowa
nie z sacrum w miejscu świętym. Pielgrzymki po
kutne, ascetyczne, typowe np. w chrześcijańskiej kulturze średniowiecznej Europy, obecne są nadal w wielu religiach, jak w islamie procesje biczow
ników do sanktuarium Husajna w Karbali. A prze
cież, jest to tylko jeden z. obrazów pielgrzymowa
nia.
Już w starożytnym Izraelu pielgrzymka musiała być radosna, wiązała się poza rytuałami religij
nymi - z. przyjemnym spędzeniem czasu w Jerozo
limie, z dobrym jedzeniem, piciem wina, kupowa
niem drogich podarunków dla najbliższych. Także pozostawiony przez Hcrodota opis pielgrzymek w starożytnym Egipcie trudno byłoby wpisać w aktualne wyobrażenie pielgrzymek. Do święte
go miasta podążały bowiem rozbawione i roz-
w hich, in its very e sse n ce , is a qualitative e lem e n t a n d c a n n o t be m ea su re d . T h ere fore a jo u rn e y w hich is c o n sid ere d ‘religious to u rism ’ for som e re a s o n s m ay tu rn o u t to be a ‘pilgrim age’, o r th e o th e r way ro u n d , a n d it is still difficult to tell one from the o tli e r (Os t r o w s k i 1999).
W hen se ek in g c le a r ex tern al d e te n u in a n ts for su c h a d istin ctio n , a n u m b e r of objective, m ore easily defined criteria need to he tak e n in to a c c o u n t. Referring to the trad itio n al u se of th e n o tio n s, purely form al differentiation is need ed , for in sta n c e how th e p a rtic ip a n ts travel. It d ocs n o t seem Justified, how ever, to lim it pilgrim ages only to jo u rn e y s on foot, a n d to classify o th e rs by coach o r p lan e for religious p u rp o se s a s religious to u rism , .as Lhe very definition of a pilgrim age d o e s n o t say how it is to be m ade. B esides, in so m e c a s e s th is w ould lead to obviously a b s u rd situ atio n s, a s even the Iląji w ould n o t b e considered a pilgr
image b e c a u s e a v a st m ajority of pilgrim s first re a c h J e d d a h by plane, a n d th e n go to M ecca by b u s . E ven a n c ie n t o r m ediaeval pilgrim s travelled u sin g Uie v ario u s m ea n s of tra n s p o rt available a t th a t time, often by boat. sh ip , h o rse , cam el o r donkey. W hen d isc u ssin g th e very n a tu re of a pilgrim age, external d e te rm in a n ts of a pilgrim 's attitu d e are ta k e n into a c c o u n t su c h a s his a ttire a n d e q u ip m en t. T he im age of a pilgrim in sim ple clothes, m ortifying h im or h erself on Uie w ay a n d w alk in g to th e s a n c tu a ry on foot, is a stereo ty p e. T h is w ould su g g est t h a t a p ilg rim ag e involves s tr e n u o u s physical ellort. a sceü c p ractices an d pe
nance. However, a s th e im age of a pilgrim c h an g e s, m an y religious jo u rn e y s are n o t called pilgrim ages, b u t religious to u rism - a term w hich is n o t so b u rd en e d w ith stereotypical p e rc ep tio n s. R eferring once ag ain to the definition o f pilgrim ages. Uiat it e n h a n c e s religious m otivation a n d th e in te n tio n of c o m m u n in g w ith the holv in a sa c re d place sh o u ld b e stre sse d . P enitent pilgrim ages involving a sce tic p ractices, typical of Uie C h ristia n c u ltu re o f m ediaeval E urope, a re still p re se n t in m an y religions, s u c h a s Uie flagellant p ro cessio n s to H u s sa in ’s s a n c tu a ry in K arbala. And yet th is is b u t one pilgrim age im age. In a n cien t tim es in Israel, a pilgrim age w a s su p p o s e d to be a jo y o u s e v en t involving, in ad d itio n
Artykuły - Papers 49
śpiewane lodzie pełne kobiet i mężczyzn, często tańczono, wyszydzano mieszkańców mijanych miejscowości, zaś w samym świętym miejscu spo
żywano więcej wtna gronowego niż, przez całą resztę roku ( H e r o d o t 1954). Powyższe przykłady pokazują, w jak różny sposób można oddawać cześć bóstwom w zależności od obowiązujących wzorów obyczajowych, kanonów estetycznych i etycznych. Pielgrzymki nic są przecież zja
wiskiem wyizolowanym ze społeczeństw, od ich kultury i obyczajów, ale tak jak one podlega
ją pewnym zmianom kulturowym i społecznym.
Być może jesteśm y świadkami takich przemian i z tego punktu widzenia należałoby się bliżej przyjrzeć wyjazdom zaliczanym dzisiaj do tury
styki religijnej, a nic spełniających wymogów tradycyjnych definicji, i tyć może należałoby je wówczas uznać po prostu za nowe formy pielgrzy
mowania. Rinschede zwrócił uwagę, że coraz częściej organizując pielgrzymki planuje się je den „dzień extra”, przeznaczany na zwiedzanie przez pielgrzymów okolicznych atrakcji turystycz
nych. Na przykład pielgrzymi przebywający w Lourdes zwiedzają Andorrę, Biarritz lub hisz
pańskie Pireneje. Pielgrzymkę do Fatimy łączy się z pobytem na wybrzeżu Atlantyku, a pielgrzymi z Medjugorje wypoczywają w Chorwacji (VUKO- NIĆ 1996).
Warto jeszcze pamiętać, że masowy rozwój turystyki nastąpił dopiero w XX w, i niewątpli
wie wywarł znaczący wpływ także na pielgrzymo
wanie.
3. PODSUMOWANIE
I urystyka religijna jest pojęciem obecnym w na
uce od kilkudziesięciu lat i nadal szukającym wła
snego miejsca i ścisłego określenia pola znaczenio
wego. Zadaniem autorów tego artykułu było zwró
cenie uwagi na niejednoznaczność stosowanych w literaturze przedmiotu pojęć i terminów oraz podjęcie próby uporządkowania i zakreślenia wza
jemnych relacji owych pojęć. Konieczne wydaje się przede wszystkim wypracowanie jasnych kryte
riów określających turystykę religijną i jej we
wnętrzne zróżnicowanie. Aulorzy tego artykułu opowiadają się za tym, aby z turystyki religijnej wyłączyć podróże do miejsc świętych pomijające zupełnie motyw religijny. W takim przypadku niożliwe są następujące opcje rozumienia turystyki
to religions ritu a ls , a p le a s a n t sta y in J e ru s a le m , good food, w ine an d expensive p re se n ts for family a n d friends. H erodotus’
a cc o u n t of pilgrim ages in a n c ie n t Egypt w ould hardly lit in to th e c u rre n t image of a pilgrim age. B oats, filled w ith Joyful, sin g ing m en an d w om en, u se d to com e to th e holy city; d a n c in g w as also oilen involved a s w as Uie m ocking of th e re sid e n ts of th e localities th e p ro ce ssio n p a sse d through, a n d a t th e sacred site m ore w ine w as co n su m ed th a n a t an y tim e th ro u g h o u t the y ear (HERODOTUS 1954). 'fliese exam ples show th a t g ods m ay be p raised in different ways, d ep en d in g on social p a tte rn s, a n d aesth etic a n d ethical can o n s; the p h e n o m enon of a pilgrim age is n o t isolated from the societies in w hich they occur. It is co n n ected w ith c u ltu re s an d cu sto m s, and is s u b je c t to th e sa m e c u ltu ra l a n d social c h an g e s a s they are. S u c h c h a n g e s m ay be being w itn essed now, so from th is p e r
spective jo u rn e y s c o n sid ered a s religious to u rism w hich do not fit into the traditional definition, sh o u ld be considered. P erh ap s th ey sh o u ld be sim ply se en a s new forms of pilgrim age. R inschcdc h a s noted th a t w hen organising pilgrim ages one ‘ex tra day’
is often p lan n ed for sightseeing in local to u rist a ttra c tio n s. For in stan ce, pilgrim s on tiie way to Lourdes visit Andorra, Biarritz o r th e S p a n ish Pyrenees. Pilgrimages to F atim a a re often com bined w ith a stay on th e A tlantic co ast, w hile the pilgrim s to M edjugorje s ta y for a holiday in C roatia
(Vu k o n ić 1996). It sh o u ld also be re m em bered th a t the m a s s to u rism w hich developed in Uie 2 0 th c. h a s certainly h ad a n im p act on pilgrim age.
3. CONCLUSION
Religious to u rism is a notion w hich h a s only com e into u s e in th e la te r p a rt of the 2 0 th c. a n d is still finding its position a n d a s tric t definition of its m eaning. This article aim s a t draw ing th e re a d e r’s a tte n tion to a m b ig u o u s n o tio n s a n d term s used in Uie literatu re, a n d m a k e s a n a tte m p t a t ordering a n d defining m u tu a l rela tio n sh ip s betw een th em . Above all it se em s necessary to develop clear criteria allowing religious
50 Turyzm 2008. 18/1
religijnej, które pozostawiamy jako temat do dal
szych dyskusji i rozważań:
1) pielgrzymki i turystyka religijna mogą być pojęciami tożsamymi i określać to samo zjaw i
sko;
2) wśród form turystyki religijnej należy wy
różnić pielgrzymki ze względu na ich pierwszo
planowy motyw religijny i towarzyszące im akty religijne, a w tym przypadku należałoby nazwać i zdefiniować te formy turystyki religijnej, które pielgrzymkami nie są;
3) turystyka religijna może mieć rozłączne po
le semantyczne z pielgrzymowaniem, co skłania
łoby się ku najbardziej tradycyjnemu rozróżnia
niu tych pojęć.
to u rism a n d its in te rn a l differences to lie defined. In th e a u th o rs ' opinion, jo u rn e y s to sa cre d sites, in w hich a religious m otiva
tion is com pletely a b s e n t, sh o u ld n o t be covered by th e term ‘religious to u rism ’. The following a lte rn a tiv e p o sitio n s are open for fu rth e r d isc u ssio n :
1. Pilgrim ages a n d religious to u rism m ay be identical n o tio n s a n d define the sam e p h e n o m e n o n .
2. Pilgrim ages a re a form of religious to u rism w hich sh o u ld distin g u ish ed by its d o m in a n t religious m otivation a n d accom p
anying religious acts; in th is case fonns of religious to u rism w hich a re not pilgrimages sh o u ld be n a m ed a n d identified.
Religious to u ris m a n d pilgrim age m ay have com e from s e p a ra te se m a n tic a re a s, in w hich c a se a m ore trad itio n a l differentia
tion of th e se n o tio n s m ay be b etter.
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY
H e r o DOT. 1954, Dzieje. Spółdzielnia Wydawnicza .Czytel
nik". Warszawa.
Jackow ski A.. 2003. Święta przestrzeń, ś w iata Podstawy geografii rellgll |The Sacred Space o f the World. The Ru diments o f the Geography of Religioni. Wyd. Uniwer
sytetu Jagiellońskiego. Kraków.
Ka m il J . . 2000. Religious tourism as big business. J U -
-Ahram Weekly*. 17-23 lutego. 469.
Os t r o w s k i M. ks.. 1999. Pielgrzymowanie czy turystyka religijna?, III Międzynarodowy Kongres Miast Piel
grzymkowych. Częstochowa 2 3 -2 5 września. Urząd Miasta Częstochowy. Częstochowa.
SWATOS. JR. W.H.. Tomasi L. (red.). 2002. From Medie uale Pilgrimage to Religious. Tourism. The Stxtial and Cultural Economics of Piety. London.
VUKONiC U.. 1996. Tourism and Religion. Tourism Social Science Scries. Mcnnomonlc.
VtiKONiC D.. 2000. Pilgrlmaf/c, |w:| J. Jafart (red.). Encyclo
pedia o f tourism. London.
