Środowisko naturalne Nizin Środkowopolskich. Treści zawarte w tym temacie nie występują w obecnej podstawie programowej.

(1)

Środowisko naturalne Nizin Środkowopolskich

Treści zawarte w tym temacie nie występują w obecnej podstawie programowej.

(2)

Środowisko naturalne Nizin Środkowopolskich

Kiedy kilkanaście tysięcy lat temu ostatnie zlodowacenie pokrywało obszar dzisiejszych pojezierzy, Niziny Środkowopolskie były wolne od lądolodu. Znajdowały się na jego przedpolu, w tzw. streﬁe peryglacjalnej. Zachodziły tam zewnętrzne procesy geologiczne wpływające na rzeźbę terenu, która ukształtowała się podczas wcześniejszych zlodowaceń.

Źródło: Kolanin (h p://commons.wikimedia.org), public domain.

Już wiesz

co to są Niziny Środkowopolskie;

jakie były zasięgi zlodowaceń na ziemiach polskich;

co to są i jak przebiegają zewnętrzne procesy geologiczne;

co oznacza termin „rzeźba staroglacjalna”.

Nauczysz się

wskazywać na mapie regiony wchodzące w skład Nizin Środkowopolskich;

opisywać przebieg kształtowania się rzeźby terenu nizin;

wymieniać główne formy terenu na Nizinach Środkowopolskich;

charakteryzować klimat, hydrograﬁę, gleby i roślinność regionu;

wskazywać zależności między składnikami środowiska przyrodniczego Nizin Środkowopolskich;

opisywać krajobraz staroglacjalny.

1. Położenie i ukształtowanie Nizin Środkowopolskich

Niziny Środkowopolskie zajmują blisko 1/3 powierzchni naszego kraju. Rozciągają się szerokim, nieregularnym pasem w kierunku północny wschód – południowy zachód na południe od pasa pojezierzy.

W obrębie Nizin Środkowopolskich wyróżnia się kilka dużych krain geograﬁcznych – Nizinę Mazowiecką, Nizinę Wielkopolską, Nizinę Śląską oraz Nizinę Podlaską i Polesie. Taki podział jest w pewnym stopniu zgodny z podziałem na makroregiony wyznaczone przez Kondrackiego, jednak obejmuje mniej jednostek tego rzędu.

(3)

Polecenie 1

Korzystając z mapy makroregionów geograﬁcznych i map zamieszczonych poniżej, wskaż różnice między regionalizacją Kondrackiego a ogólnie przyjętym podziałem Nizin Środkowopolskich.

Warto wiedzieć

Większość Nizin Środkowopolskich zalicza się do Niżu Środkowoeuropejskiego. Jedynie Nizina Północnopodlaska i Polesie stanowią część Niżu Wschodnioeuropejskiego, a konkretnie Niżu Wschodniobałtycko‑Białoruskiego.

Północną granicę Nizin Środkowopolskich wyznacza zasięg zlodowacenia północnopolskiego, który jest jednocześnie południową granicą pojezierzy. Natomiast za południową granicę pasa nizin można przyjąć zasięg zlodowacenia środkowopolskiego. Wyznaczony w ten sposób obszar Nizin Środkowopolskich znajdował się:

na przedpolu lodowca w czasie ostatniego zlodowacenia;

pod lądolodem w czasie dwóch wcześniejszych zlodowaceń (środkowopolskiego i południowopolskiego);

poza zasięgiem alpejskich ruchów górotwórczych .

Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

 



 



(4)

Polecenie 2

Korzystając z map powyżej i mapy zasięgów zlodowaceń, porównaj przebieg północnej i południowej granicy Nizin Środkowopolskich z zasięgami odpowiednich zlodowaceń. Wskaż największe różnice w ich przebiegu.

Podczas ostatniego zlodowacenia na Nizinach Środkowopolskich panowały surowe warunki klimatyczne, w których następowało zrównywanie oraz obniżanie powstałych wcześniej glacjalnych i ﬂuwioglacjalnych form terenu, czyli denudacja. Intensywne było m.in. wietrzenie mrozowe powodujące rozkruszanie skał na skutek zamarzania wody w szczelinach. Jednocześnie tworzyły się nowe formy terenu, np. wydmy śródlądowe budowane z piasków wywianych z osadów wodnolodowcowych.

W bezpośrednim sąsiedztwie czoła lądolodu gromadziły się wody rzek, które odpływały zgodnie

z nachyleniem terenu. Dłuższy postój lodowca sprawiał, że wzdłuż jego czoła powstawała szeroka dolina o płaskim dnie – pradolina. W pasie nizin zaznacza się kilka odcinków pradolin, np.

Warszawsko‑Berlińska, Głogowsko‑Barucka, Baryczy, Biebrzy‑Narwi. Pradoliny wskazują jednocześnie zasięgi poszczególnych faz i stadiałów zlodowaceń.

Polecenie 3

Korzystając z mapy utworów czwartorzędowych, wskaż pradoliny na Nizinach Środkowopolskich.

Korzystając z mapy hipsometrycznej, odczytaj nazwy rzek, które dziś płyną tymi pradolinami.

Nizina Mazowiecka jest największa ze wszystkich naszych krain nizinnych. W jej obrębie, zgodnie

(5)

z podziałem Kondrackiego, wyróżnić można trzy strefy o różnym ukształtowaniu terenu:

północną – równinną, płaską lub lekko pofałdowaną, co jest wynikiem silnej denudacji;

środkową – szerokie, płaskodenne obniżenia Kotliny Warszawskiej i doliny Wisły, w których miejscami utworzyły się duże wydmy śródlądowe;

południową – pofałdowaną dawnymi wzgórzami morenowymi, np. Wzniesieniami Łódzkimi czy Wysoczyzną Rawską.

Na Nizinie Podlaskiej dominują tereny płaskie, równinne, które lokalnie urozmaicone są morenowymi wzniesieniami ostańcowymi. Ważnymi składnikami tamtejszego ukształtowania terenu są szerokie doliny rzeczne:

dolina Bugu – dzieli Nizinę Podlaską na Nizinę Północnopodlaską i Nizinę Południowopodlaską;

dolina Biebrzy – stanowi fragment pradoliny Biebrzy‑Narwi;

dolina Wieprza – wykorzystuje pradolinę Wieprz‑Krzna, której odcinek jest granicą między Podlasiem a Polesiem.

Na Nizinie Wielkopolskiej przeważają zdenudowane wysoczyzny morenowe. Ukształtowanie terenu jest słabo urozmaicone. Nie ma ani większych wzniesień, ani dolin rzecznych. Dopiero na południu

zaznaczają się duże płaskodenne obniżenia terenu – Kotlina Żmigrodzka i Milicka. Jednak wg

Kondrackiego nie zaliczają się one do Niziny Wielkopolskiej podobnie jak znajdujący się dalej na południe długi Wał Trzebnicki, stanowiący modelowy przykład moreny czołowej.

Po drugiej stronie Wału Trzebnickiego położona jest Nizina Śląska. W środkowej jej części, wzdłuż doliny Odry, rozciągają się płaskie tereny równin morenowych. Na południowym wschodzie powstały duże formy akumulacji wiatrowej – piaszczyste wydmy śródlądowe Równiny Opolskiej i pokrywy lessowe Płaskowyżu Głubczyckiego. Wydmy utworzyły się też na zachodzie, na Nizinie Śląsko‑Łużyckiej.

Polecenie 4

Na mapie hipsometrycznej wskaż duże formy terenu (mezoregiony) charakteryzujące ukształtowanie powierzchni Nizin Środkowopolskich.

2. Klimat, wody, gleby, roślinność i zwierzęta Nizin Środkowopolskich

Klimat Nizin Środkowopolskich, podobnie jak w przypadku pobrzeży i pojezierzy, cechuje się wzrostem kontynentalizmu w kierunku wschodnim. Dotyczy to zwłaszcza różnic temperatury między latem a zimą – latem są podobne na całych nizinach, ale zimą na wschodzie jest zdecydowanie chłodniej.

Warto zwrócić tu uwagę na obszar Niziny Śląskiej, gdzie występują najwyższe średnie temperatury roczne i najdłuższy okres wegetacyjny w Polsce – miejscami nawet powyżej 230 dni w roku. Jest to wynik korzystnego położenia geograﬁcznego tego regionu:

na południu, czyli w streﬁe większego promieniowania słonecznego;

za barierą Sudetów, które często ograniczają napływ chłodnego powietrza związanego z frontami atmosferycznymi;

z dala od kontynentalnych mrozów w zimie.

Przez obszar Nizin Środkowopolskich płyną wszystkie największe rzeki naszego kraju. Część z nich wykorzystuje pradoliny, część jednak tworzy własne doliny, które mogą osiągać znaczne rozmiary, np.

dolina Wisły, Odry, Warty, Bugu, Narwi. Odgrywają one istotną rolę w rzeźbie terenu, szczególnie właśnie na nizinach, ponieważ często są jedynym urozmaiceniem rozległych, płaskich powierzchni.

Na Nizinach Środkowopolskich prawie nie ma jezior naturalnych. Jedyne ich skupisko – małe jeziorka o pochodzeniu krasowym – występuje na Polesiu Lubelskim. Pozostałe nieliczne jeziora to na przykład

(6)

starorzecza w dolinach rzecznych albo małe bezodpływowe stawy na terenach podmokłych. Terenów podmokłych na nizinach mamy całkiem sporo. Największy ich kompleks znajduje się na Podlasiu w dolinie rzeki Biebrzy – to tzw. Bagna Biebrzańskie. Mokradła spotkać też można w wielu miejscach na Polesiu oraz w Kotlinach: Warszawskiej, Milickiej, Żmigrodzkiej.

Warto wiedzieć

Jeziorami często nazywane są też duże zbiorniki sztuczne. Na Nizinach Środkowopolskich jest ich kilka, np. Jezioro Zegrzyńskie, Jezioro Siemianowskie, Jezioro Sulejowskie, Jezioro Turawskie, Jeziorsko. Powstały one w wyniku spiętrzenia wód rzecznych poprzeczną tamą. Spełniają różne funkcje, m.in. przeciwpowodziowe, retencyjne, rekreacyjne.

Małe sztuczne zbiorniki wodne zazwyczaj nazywane są stawami. Najczęściej służą do hodowli ryb, ale mogą mieć też inne funkcje, np. przeciwpowodziową lub rekreacyjną. W Polsce najwięcej rybnych stawów hodowlanych znajduje się w Kotlinie Milickiej.

Pod powierzchnią Nizin Środkowopolskich występują wody podziemne. Mogą one znajdować się na różnych głębokościach, przy czym najpłycej zalegają w obniżeniach terenu, np. w dolinach rzek (na terenach podmokłych sięgają powierzchni ziemi). W Kotlinie Warszawskiej specyﬁczny układ warstw skalnych – przepuszczających i nieprzepuszczających wodę – przyczynił się do powstania niecki

artezyjskiej, na dnie której wody podziemne znajdują się pod ciśnieniem hydrostatycznym. Dzieje się tak dlatego, ponieważ wody spłynęły przepuszczalną warstwą piasków i żwirów na znaczną głębokość, a znajdująca się powyżej nieprzepuszczalna warstwa iłów i węgli brunatnych uniemożliwia odpływ. Jeśli przebije się (przewierci) warstwę nieprzepuszczalną, to wody podziemne na skutek działania ciśnienia samoczynnie wypłyną na powierzchnię. Tak właśnie działają studnie artezyjskie.

Niecka artezyjska w Kotlinie Warszawskiej

Polecenie 5

Na rysunku powyżej wskaż miejsca, w których należy dokonać odwiertu, aby woda podziemna samoczynnie wznosiła się w odwiercie i pojawiała na niewielkiej głębokości poniżej powierzchni.

Wskaż też miejsca, w których wiercenia nie przyniosą takiego efektu.

Na równinnych obszarach Nizin Środkowopolskich dominują słabe gleby bielicowe i płowe. W dolinach rzecznych i innych wilgotnych obniżeniach terenu występują lepsze gleby bagienne, mady, a miejscami też bardzo dobre czarne ziemie. Wyjątkowym regionem jest Nizina Śląska, gdzie zgromadziło się najwięcej dobrych gleb. W okolicach Wrocławia mamy dużo czarnych ziem, mad i gleb brunatnych.

Natomiast na Płaskowyżu Głubczyckim na grubej pokrywie lessowej wytworzyły się gleby najlepsze – czarnoziemy.

Niziny Środkowopolskie były wykorzystywane rolniczo ze względu na korzystny klimat i płaski, dostępny teren. Dlatego na obszarze tym wykarczowana została niemal cała roślinność naturalna. Zachowały się

(7)

tylko nieliczne większe kompleksy leśne, w tym najcenniejszy z nich – Puszcza Białowieska na Nizinie Podlaskiej. Jest to unikatowy na skalę europejską naturalny las pierwotny. Tworzą go drzewostany liściaste i mieszane z udziałem dębu, grabu, brzozy, olszy, jesionu, lipy, a ponadto sosny i świerka. W lesie tym żyją żubry oraz inne zwierzęta, m.in. jelenie, sarny, dziki, lisy, wilki, rysie.

Białowieski Park Narodowy

Na północ od Puszczy Białowieskiej znajduje się Puszcza Knyszyńska z lasami iglastymi i mieszanymi porastającymi niewielkie wzgórza morenowe. Na zachód od niej rozciąga się duży, płaski obszar Bagien Biebrzańskich porośnięty trawami, trzcinami i turzycami, wśród których swoje siedliska mają ptaki wodne oraz inne zwierzęta lubiące wilgotne środowisko – bobry, wydry, łosie.

Biebrzański Park Narodowy

Poza Podlasiem większe kompleksy leśne – Bory Stobrawskie i Bory Dolnośląskie – mamy na Nizinie Śląskiej. Polesie Lubelskie porastają zabagnione Lasy Sobiborskie. Na Nizinie Mazowieckiej występują mniejsze kompleksy, np. Puszcza Kampinoska i Puszcza Kozienicka, a także Puszcza Kurpiowska, którą tworzą tereny leśno‑łąkowe. Na Nizinie Mazowieckiej i Wielkopolskiej lasów jest bardzo mało.

Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 6

Korzystając z mapy powyżej i wiedzy zdobytej wcześniej, wyjaśnij przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia lasów na Nizinach Środkowopolskich.

3. Typy krajobrazów naturalnych na Nizinach Środkowopolskich

Na Nizinach Środkowopolskich występuje krajobraz staroglacjalny strefy peryglacjalnej. Dominują tam rozległe, bezleśne, płaskie lub lekko pofałdowane równiny denudacyjne. Miejscami są one poprzecinane większymi lub mniejszymi dolinami rzecznymi będącymi w niektórych przypadkach pradolinami. Na bazie pradolin utworzyły się też płaskodenne kotliny. Monotonny krajobraz Nizin Środkowopolskich

(8)

urozmaicają wały ostańcowych wzgórz morenowych oraz wypłaszczone wzniesienia piaszczystych wydm śródlądowych i pokryw lessowych.

Polecenie 7

Korzystając z mapy powyżej, opisz rozmieszczenie głównych składników krajobrazu naturalnego Nizin Środkowopolskich.

Źródło: Albertyanks (h p://commons.wikimedia.org), public domain.

(9)

Źródło: Kolanin (h p://commons.wikimedia.org), public domain.

Źródło: MOs810 (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło: Tomasz Majtyka (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

 



 



(10)

Źródło: Przykuta (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.

Źródło: Ludwig Schneider (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło: ŁukaszWu (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.

(11)

Polecenie 8

Wyjaśnij, w jaki sposób powstały krajobrazy widoczne na zdjęciach powyżej.

Podsumowanie

Niziny Środkowopolskie zajmują około 1/3 powierzchni naszego kraju.

Główne krainy geograﬁczne w pasie nizin to Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska, Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska, Polesie Lubelskie.

Rzeźba terenu Nizin Środkowopolskich ma charakter staroglacjalny, tzn. została najpierw

ukształtowana przez dawne zlodowacenia, a potem, w czasie ostatniego zlodowacenia, kiedy nie była pokryta lądolodem, geologiczne procesy zewnętrzne przyczyniły się do zrównania jej powierzchni (denudacji).

Główne formy ukształtowania terenu na Nizinach Środkowopolskich to równiny denudacyjne, ostańcowe wzgórza morenowe, doliny rzeczne i pradoliny oraz kotliny.

Klimat Nizin Środkowopolskich cechuje się wzrostem kontynentalizmu w kierunku wschodnim. Na Nizinie Śląskiej, dzięki korzystnemu jej położeniu, jest zdecydowanie najcieplej.

Przez Niziny Środkowopolskie przepływają niemal wszystkie największe nasze rzeki, których doliny często są istotnym urozmaiceniem płaskiego terenu.

Na nizinach jest bardzo mało jezior; jedyne większe ich skupisko występuje na Polesiu Lubelskim.

Kotlina Warszawska to niecka artezyjska, w której po przewierceniu warstwy skał nieprzepuszczalnych woda podziemna samoczynnie wypływa na powierzchnię.

W pasie nizin dominują słabe gleby bielicowe i płowe. Wyjątkiem jest Nizina Śląska, gdzie jest dużo dobrych gleb – brunatnych, czarnych ziem i czarnoziemów.

Na Nizinach Środkowopolskich występuje bardzo mało lasów. Większe ich kompleksy to Puszcza Białowieska i Knyszyńska na Podlasiu oraz Bory Dolnośląskie i Stobrawskie na Śląsku.

Typowym krajobrazem Nizin Środkowopolskich są płaskie, bezleśne tereny.

Praca domowa

Źródło: Maciej Boryna (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

(12)

Polecenie 9.1 Uzupełnij tabelę.

Charakterystyczne cechy środowiska przyrodniczego Nizin Środkowopolskich Cechy środowiska

przyrodniczego

Nizina Śląska

Nizina Wielkopolska

Nizina Mazowiecka

Nizina Podlaska Rzeźba terenu

Wody Klimat Gleby Roślinność

Polecenie 9.2

Przypomnij, jakie parki narodowe i inne cenne obszary chronione występują na Nizinach Środkowopolskich. Zapisz w zeszycie ich nazwy oraz wynotuj, co jest tam głównie chronione.

Zobacz także

Jak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi?

Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne Wpływ zlodowaceń na rzeźbę Polski

Cechy klimatu Polski

Wody powierzchniowe i podziemne w Polsce Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski Geograﬁczne regiony Polski

Zadania

Ćwiczenie 1

Ułóż nazwy Nizin Środkowopolskich w porządku takim, jak występują one na mapie, tj. od południowego-zachodu do północnego-wschodu.

Nizina Podlaska Nizina Mazowiecka Polesie Lubelskie Nizina Śląska Nizina Wielkopolska

Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

(13)

Ćwiczenie 2

Północną i południową granicę Nizin Środkowopolskich wyznaczają zasięgi zlodowaceń. Wskaż ich nazwy.

północnopolskie i środkowopolskie północnopolskie i południowopolskie środkowopolskie i południowopolskie

Ćwiczenie 3

Wskaż nazwy wydarzeń z geologicznej przeszłości Polski, które miały wpływ na dzisiejszą rzeźbę Nizin Środkowopolskich.

zlodowacenie północnopolskie zlodowacenie środkowopolskie alpejskie ruchy górotwórcze hercyńskie ruchy górotwórcze kaledońskie ruchy górotwórcze

mezozoiczne i kenozoiczne zalewy morskie zlodowacenie podlaskie

zlodowacenie południowopolskie

Ćwiczenie 4

Do każdej z wymienionych nazw regionów przypisz odpowiednią cechę.

najcieplejszy klimat, najchłodniejszy klimat, niecka artezyjska, skupisko jezior krasowych Nizina Podlaska

Nizina Śląska

Kotlina Warszawska

Polesie Lubelskie

Ćwiczenie 5

W którym dolnośląskim regionie dominują czarnoziemy?

na Płaskowyżu Głubczyckim w Kotlinie Milickiej

w Kotlinie Żmigrodzkiej na Wale Trzebnickim

(14)

Ćwiczenie 6

Do podanych nazw Nizin Środkowopolskich przypisz nazwy zbiorowisk roślinności, które się tam znajdują.

Bory Stobrawskie, Lasy Sobiborskie, Puszcza Kozienicka, Bagna Biebrzańskie, Puszcza Kampinoska, Puszcza Białowieska, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Kurpiowska

Nizina Mazowiecka

Nizina Podlaska

Nizina Śląska

Polesie Lubelskie

(15)

Ćwiczenie 7

Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.

Prawda Fałsz

Na Nizinach Środkowopolskich dominują wzgórza morenowe.

□ □

Na płaskich Nizinach – Wielkopolskiej i Mazowieckiej

– jest bardzo mało lasów.

□ □

Rzeki nizinne płyną głównie po szerokich dnach równin

denudacyjnych.

□ □

W szerokich pradolinach i dolinach rzecznych wiatr często usypywał śródlądowe

wydmy.

□ □