W sieci sieci

(1)

Politechnika Śląska

Mo n ik a Od l a n ic k a- Po c z o b u t t

Politechnika Śląska

W sieci sieci

Wprowadzenie

R a d io is tn ia ło 38 lat, z a n im liczb a je g o u ży tk o w n ik ó w p rz e k ro c z y ła 50 m in.

T elew izji z a ję ło to 13 la t, a k o m p u te ro m o so b isty m - 16 lat. S y stem o w i W ord W ide W eb, k tó ry z a d e c y d o w a ł o p o p u la rn o ś c i In te r n e tu , w y sta rc z y ły tylko 4 la ta - ta k ie in fo rm a c je z n a jd z ie m y sz u k a ją c h is to rii In te rn e tu , k to re g o d r u gie im ię b rz m i: „S ieć s ie c i”. O b e c n ie n a s tr o n a c h W W W m o ż e m y z n a le ź ć in fo rm a c je d o ty c z ą c e p ra k ty c z n ie w szy stk ich d z ie d z in życia. U m ieszc zają je ta m s a m i z a in te re s o w a n i: u c z e ln ie , szkoły, b an k i, m u zea , m in is te rstw a , sejm , s a m o rz ą d y , firm y, o rg a n iz a c je , o so b y p ry w a tn e itd. In fo rm a c ie s ą z g r o m a d z o n e w p o s ta c i e le k tro n ic z n e j i o p a r te n a s tru k tu rz e o d sy łaczo w ej. S tru k tu rę tę c e c h u je ła tw o ś ć i n a ty c h m ia s to w o ś ć d o stę p u , a k tu a ln o ść o ra z często m u lti- m e d ia ln o ść . Ale z d ru g ie j s tro n y ta k a p o s ta ć i łatw o ść g ro m a d z e n ia in fo rm a cji n ie z a w sz e g w a r a n tu je rz e te ln o ś ć i o d p o w ie d n i p o zio m tre śc i. In fo rm a c je d o s tę p n e w In te r n e c ie s ą p o z b a w io n e filtra ja k o śc i, nie m ó w ią c o p o z y c jo n o w a n iu . I n te r n e t w w ię k sz y m s to p n iu n iż tra d y c y jn e śro d k i p rz e k a z u p o tęg u je efekt s z u m u in fo rm a c y jn e g o , n a z y w a n e g o in acz ej „sm og iem in fo rm a c y jn y m ”,

„ in fo rm a c y jn ą m g łą ” czy „ in fo rm a c y jn y m d y m e m ”.

G dy w e rz e c z o n e j „S ieci s ie c i” u m ie śc im y h a sło „network", to w c ią g u 0,49 s (dan e n a 1 5 .1 0 .2 0 1 5 ) ro k u o trz y m u je m y 2 330 000 000 w yników . Aby w yjść z in fo rm a c y jn e j m g ły m o ż n a w y k o rz y sta ć in n ą sieć (p latfo rm ę), k tó ra d z ia ła w I n te r n e c ie . P la tfo rm a P R IM O o g ra n ic z a w yn ik i b a d a ń do z a so b ó w p o s o r

to w a n y c h w e d łu g tra f n o ś c i i p o p u la rn o ś c i w c z a s o p ism a c h re c e n z o w a n y c h .

(2)

472 Lilla Knop, Monika O dlanicka-Poczobutt

K luczem w y k o rzy stan y m do filtro w a n ia in fo rm ac ji były sło w a „ m anagem ent and c o o p e ra tio n ". W ynik w y n o si 42 011 p rz y k ła d ó w arty k u łó w , g d zie te rm in u użyto co n a jm n ie j ra z . P o n a d to d y n a m ik a z a in te re s o w a n ia (a ty m s a m y m p u b lik o w a n ia ) ty m o b s z a re m w z r a s ta z n a c z ą c o z ro k u n a ro k . Tylko w P o lsce w o sta tn ic h k ilk u la ta c h m o ż e m y w y s z u k a ć k ilk a n a ś c ie z n a c z ą c y c h p o zy c ji k siążk o w y ch i k ilk a se t arty k u łó w . P o ja w ia s ię w tym z a k re s ie m n o g o ś ć d efin ic ji, ró ż n o r o d n o ść ty p o lo g ii i w ie lo ść p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z p o ję c ie m „sieci".

L ite ra tu r a p ro b le m u w s k a z u je n a u w ia ry g o d n ia n ie się p a r a d y g m a tu sie c io w e g o 1, w o k ó ł k tó re g o ro z w ija m y te m a ty d o ty c z ą c e is tn ie ją c y c h ju ż z a g a d n ie n ie s tr u k t u r sie c io w y c h , z a r z ą d z a n ia czy k o o rd y n o w a n ia s ie c ią , s tra te g ii sieci, w a rto ś c i sie c i i w sieci, z a u fa n ia w sie c i itp. W efek cie p ro b le m a ty k a sie c i tylko w d y sc y p lin ie n a u k o z a r z ą d z a n iu je s t c o r a z s z e rs z a , ale ta k ż e c o r a z b a rd z ie j z a p ę tlo n a . K a żd e s e m in a r iu m czy s e s ja n a k o n fe re n c ji b u d z i w iele dyskusji, b o w ie m ilo ść k ry te rió w d e fin iu ją c y c h sie ć i jej ty p o lo g ię je s t n a ty le d u ż a , że tru d n o p ro w a d z ić k o n stru k ty w n e dysputy. Z d ru g iej strony, ja k z a u w a ż a W. Cza- k on, „ n ie s k rę p o w a n e u p o w s z e c h n ia n ie s ię s ło w a sie ć w n a u k a c h sp o łe c z n y c h , ję z y k u p o to c z n y m , ś w ie c ie g o s p o d a rk i czy te c h n o lo g ii o z n a c z a w a ż n ą z m ia n ę e p is te m o lo g ic z n ą i n ie je s t ty lk o c h w ilo w ą m o d ą ję z y k o w ą " 2. W efek cie celem a rty k u łu je s t p r ó b a p rz e d s ta w ie n ia n a r a s ta ją c e j z ło ż o n o śc i, k tó r a to w a rz y sz y zjaw isk u „ sie c io w a n ia ”. D la o s ią g n ię c ia c e lu o m ó w io n o sy n tety cz n e ro z u m ie n ie

„sieci" p r e z e n to w a n e w n a u k a c h o z a rz ą d z a n iu , p rz e d s ta w io n o w y b ra n e typy sieci i z a k re s y b a d a ń n a d n im i. W cz ę śc i p ra k ty c z n e j (jak o p rz y k ła d ) p rz e d s ta w io n o d y n a m ik ę ro z u m ie n ia i ro z w o ju k la s tró w ja k o w y b ra n y c h sieci.

Krótka synteza teorii sieci

Z ło ż o n o ść ży c ia s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e g o p rz e k ła d a ją c a się n a d z ia ła n ia o rg a n iz a c ji w r a m a c h g o s p o d a rk i g lo b a ln e j w y m u siła p o w s ta n ie n o w y c h form o rg a n iz a c ji d z ia ła ją c y c h p o d m io tó w , ja k im i s ą s ie c i3. S ie ć je s t p o ję c ie m b a r d zo o b sz e rn y m , o b e jm u ją c y m w ie le jej ro d z a jó w , o d p a ję c z e j, p o p rz e z o r g a n ic z n ą (sieci n e u r o n o w e czy k rw io o b ie g u ), in f r a s tr u k tu r a ln ą (tra n s p o rto w ą ,

1 W. Czakon, Sieci w zarządzaniu strategicznym, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012, s. 28.

2 Ibidem, s. 21.

3 J. Rokita, Zarządzanie strategiczne. Tworzenie i utrzymywanie przewagi konkurencyjnej, PWE, Warszawa 2005, s. 300-302; R. Domański, A. Marciniak, Sieciowe koncepcje gospo

darki miast i regionów, t. CXII, Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospo

darowania Kraju, Warszawa 2003, s. 11.

(3)

e n e rg e ty c z n ą , te le k o m u n ik a c y jn ą ), g o s p o d a rc z ą , p o k o m p u te ro w e czy w ir tu a ln e . W n a s z y c h ro z w a ż a n ia c h z a jm ie m y się s ie c ia m i m ię d z y o rg a n iz a c y jn y m i, k tó re w o s ta tn ic h d e k a d a c h s iln ie się ro z w ija ją .

Z godnie z te o rią n eo in sty tu cjo n aln ą i aktora-sieci, podstaw ow ym i jed n o stk am i w b a d a n ia c h n a d sie c ia m i m ię d z y o rg a n iz a c y jn y m i s ą z a ró w n o w ęzły (aktorzy, obiekty, z a d a n ia ), ja k i re la c je m ięd zy n im i (in te ra k c je , w ięzi). P o d sta w o w y m c e le m w te o r ii n ie in s ty tu c jo n a ln e j je s t p o z n a n ie i w y ja ś n ie n ie o k re ś lo n e g o z ja w isk a g o s p o d a rc z e g o (np. sieci), w czym p o m o c n y je s t in te rd y s c y p lin a rn y c h a r a k te r b a d a ń , p o z w a la ją c y n a k o rz y sta n ie z d o ro b k u ta k ic h d z ie d z in jak : p ra w o , so cjo lo g ia, h is to ria czy p sy ch o lo g ia. T eoria e k o n o m ii z a c z ę ła za jm o w a ć się s ie c ia m i m ię d z y o rg a n iz a c y jn y m i ja k o fo rm a m i o rg a n iz o w a n ia ży cia g o s p o d a rc z e g o je sz c z e n a p rz e ło m ie XIX i XX w. g łó w n ie d zięk i p ra c o m A. M a rs h a lla (w r a m a c h te o rii n eo klasycznej), a później d o p ie ro p o d ru g iej w o jn ie - o d la t 60.

O b e c n ie l i t e r a t u r a d o ty c z ą c a s ie c i m ię d z y o r g a n iz a c y jn y c h j e s t h a r d z o b o g a ta 4. W k o ń c u la t 80. XXw. B. W ellm an o k re ślił p ię c p o d s ta w o w y c h z a s a d o p isu ją c y c h „sp ó jn e ” ro z u m ie n ie p o d e jśc ia siecio w e g o 3. Po p ie rw sz e , z a c h o w a n ie łu d z i je s t n a jle p ie j p rz e w id z ie ć , n ie b a d a ją c ich p o s ta w czy c e c h d e m o g r a ficz n y ch , a ra c z e j sie ć re la c ji, w k tó rej s ą o sa d z e n i. To sie ć re la c ji p re z e n tu je m o ż liw o śc i i n a k ła d a o g ra n ic z e n ia n a z a c h o w a n ie lu d zi. Po d ru g ie , p r z e d m io te m a n a liz y p o w in n y być re la c je m ię d z y je d n o s tk a m i, a n ie s a m e lu b isto tn e c e c h y je d n o s tk i - n ic n ie m o że być w ła śc iw ie ro z u m ia n e w izo lac ji. Po trz e c ie , m e to d y a n a lity c z n e n ie m o g ą się o p ie ra ć n a k o n w e n c jo n a ln y m z a ło ż e n iu n ie z a le ż n o śc i. P o p u la c je (p ró b y b a d a w c z e ) o k re ś la n e s ą n a b a z ie o p is u ją c y c h je re la c ji. Po c z w a rte , z ro z u m ie n ie sy ste m u sp o łe c z n e g o w y m a g a w ięcej n iż tylko dw ójkow ego su m o w a n ia w ięzi. P rzep ły w info rm acji i zaso bó w m iędzy dw ojgiem lu d z i n ie za le ży tylko od ich s to s u n k u d o siebie, ale re la c ji k a ż d e g o z n ic h (jego o s a d z e n ia lu b n ie w o k re ślo n y c h g ru p a c h ). Po p ią te , sieci m a ją c z ę sto ro z m y te g ra n ic e . Ic h b u d u lc e m n ie są o d d z ie ln e grupy, ale cz ęsto n a k ła d a ją c e się sieci.

O soby fizy c zn e m a ją zw ykle w iele re la c ji p rz e k ro jo w y c h w w ie lu sie c ia c h . Ten s a m a u to r p o d w ó c h d e k a d a c h w sk a z u je n a p o tr ó jn ą re w o lu c ję w s ie c ia c h 6:

• w y k ra c z a n ie p o z a c ia sn e ro z u m ie n ie s ie c i ja k o z a m k n ię ty c h g ru p - sie c i m ię d z y o rg a n iz a c y jn e c h a ra k te ry z u je m n o g o ść p o w ią z a ń i ro z m y te g ra n ic e ;

4 A. Noga, Sieci w ujęciu teorii ekonomii, blog Prof. Adama Nogi.

5 B. Wellman, Structural Analysis: From Method and Metaphor to Theory and Substance, w: Social structures: A network approach, red. B. Wellman, S. Berkovvitz, Cambridge Uni

versity Press, Cambridge 1988, s. 19-61.

6 L. Rainie, B. Wellman, Networked. The New Social Operating System, MIT Press, Cam

bridge 2 0 12.

(4)

• I n te r n e t p o w o d u ją c y , m im o s ie c io w a n ia , w ię k s z ą p e rs o n a liz a c ję i in d y w i

d u a ln o ś ć p rz y „o sła b ie n iu " z n a c z e n ia d y sta n su ;

• u z a le ż n ie n ie o d u rz ą d z e ń m o b iln y c h , tzw . „ trz e c ia s k ó r a ”, k tó re p o z w a la n a ła tw y d o s tę p d la u ż y tk o w n ik a i d o u ż y tk o w n ik a .

L. R ain ie i B. W ellm an w p ro w a d z a ją p o jęcie „ in d y w id u alizm u sie c io w e g o ”7, k tó re sto i w p rz e c iw ie ń s tw ie d o d łu g o k s z ta łto w a n y c h u z g o d n ie ń sp o łe c z n y c h , h ie r a r c h ic z n y c h p o w ią z a ń i z a m k n ię ty c h g ru p . N o w y ś w ia t „siec io w eg o in d y w id u a liz m u ” je s t z o r ie n to w a n y w o k ó ł lu ź n ie js z y c h , b a rd z ie j r o z d ro b n io n y c h sie c i, k tó re z a p e w n ia ją c z ę sto „ p o m o c n a ż ą d a n i e ”. Takie s ie c i były ju ż tw o rz o n e p r z e d n a d e jś c ie m I n te r n e tu , j e d n a k to I n t e r n e t i u r z ą d z e n ia m o b iln e p o z w o liły p rz y s p ie s z y ć te p ro c esy , s p r o w a d z a ją c je d o c z a s u rz e c z y w iste g o .

„S iecio w y in d y w id u a liz m ” s ta ł się p rz y c z y n k ie m d o tw o r z e n ia e fe k ty w n ie j

sz y c h i u ż y te c z n ie js z y c h r o z w ią z a ń , k tó re u ła tw ia ją w s p ó łp r a c ę i s p e łn ia ją n o w e p o trz e b y s p o łe c z n e . P o d k re ś la o n w ię k s z ą s w o b o d ę w s p ó łp ra c y , ro z lu ź n ie n ie g r a n ic s ie c i (sz c z e g ó ln ie w p o s z u k iw a n iu w ie d z y i d o ś w ia d c z e n ia ) czy z n ie s ie n ie b a r ie r re la c ji h ie r a r c h ic z n y c h . J. O w e n -S m ith i H .R . V arian, s y n te ty z u ją c w ie d z ę o ro z w o ju i e fe k ta c h sie c i n a p o trz e b y s e m in a r iu m O EC D s fo rm u ło w a li „ 1 0 tw ie rd z e ń o s ie c ia c h ” 8, w s k a z u ją c je d n o c z e ś n ie ic h g łó w n y c h p r e k u r s o r ó w 9:

1. S ieci b u d u ją k ap itał sp o łeczn y d la osób in d y w id u a ln ie10 i d la s p o łe c z e ń stw a 11;

2. S ie ci z m ie n ia ją s ta t u s12 i k a te g o rię r y n k u 13;

7 Ibidem.

8 J. Owen-Smith, H.R. Varian, Market Structure in the Network Age, University of Michi

gan, presentation (30.09.2014).

9 Opracowanie poszerzone o N. Katz, D. Lazer, H. Arrow, N. Contractor, Network Theory and Small Groups, “Small Group Research" 2004, vol. 35, no. 3, s. 307-332 oraz dorobek polskich badaczy.

10 R.S. Burt, The Network Structure o f Social Capital, "Research in Organizational Behav

iour” 2000, vol. 22, s. 345-423; P. Bourdieu, The Forms o f Capital, w: Handbook ofTheoiy and Research for the Sociology o f Education, red. J.G. Richardson, Greenwood Press, New York 1986, s. 241-258.

11 R.D. Putnam, Bowling Alone: The Collapse o f America's Social Capital, Simon and Shuster, New York 2000; A. Portes, J. Sensenbrenner, Embeddedness and Immigration: Notes on the Social Detenninants o f Economic Action, “The American Journal of Sociology" 1993, vol. 98(6), s. 1320-1350; J. Stachowicz, Social Capital and Cluster Organization and Devel

opment Management: the Experience from Organizing Industrial Clusters in Silesia Province, w: The Emergence and Development o f Cluster in Poland, red. E. Bojar, Z. Olesiiiski, Difin, Warszawa 2006.

12 J.M. Podolny, A Status-Based Model o f Market Competition, “American Journal of Soci

ology” 1993, no. 98, s. 829-872.

13 E. Zuckerman, Securities Analysts and the Illegitimacy Discount, “American Journal of Sociology'” 1999, no. 104, s, 1398-1437.

(5)

3. F o rm u ła w s p ó łp ra c y siecio w e j w o rg a n iz a c ja c h je s t a lte r n a ty w ą d la ry n k u i h ie r a r c h i i 14;

4. S ie c i s ą z d e fin ic ji n a jw a ż n ie js z y m n a rz ę d z ie m b u d o w a n ia re g io n ó w in n o w a c y jn y c h , ta k ic h ja k D o lin a K rz e m o w a 15;

5. S ie c i s ą ź ró d łe m in n o w a c ji w p rz e m y s ła c h w y so k ich te c h n o lo g ii16;

6. S ie ci b u d u ją z a u fa n ie i z w ię k sz a ją p o z io m to le r a n c ji17;

7. S ie ci in s p ir u ją do w sp ó ln e g o (z g o d n eg o ) m y śle n ia i d z ia ła n ia 18;

8. S ieci p o w o d u ją ro z p rz e strz e n ie n ie te c h n o lo g ii19 i p ra k ty k o rg a n iz acy jn y c h 20;

9. S ie c i tw o r z ą in d y w id u a ln y „ sm a k ” i p re fe re n c je 21;

10. Sieci tw o rz ą tynki, w budow ując transakcje w sch em at zacho w ań społecznych22.

14 W. W. Powell, Neither Market Nor Hierarchy: Network Forms o f Organization, "Research in Organizational Behavior” 1990, vol. 12, s. 295-336; W. Czakon, Sieci..., op.cit.

15 J. Owen-Smith, W.W. Powell, Knowledge Networks in the Boston Biotechnology Com

munity, "Organization Science” 2004, no. 15, s. 5-21; J. Stachowicz, Nawigator Kapitału Społecznego Regionu - metodyką nowego zarządzania strategicznego, w: Współczesne kierunki rozwoju nauk o zarządzaniu. Księga jubileuszowa z okazji 50-lecia pracy naukowej i dydak

tycznej Profesora Jerzego Rokity, GWSH, Katowice 2007, s. 155-170; S. Korenik, Region ekonomiczny w nowych realiach społeczno-gospodarczych, CeDeWu, Warszawa 2011.

16 W.W. Powell, K.W. Koput, L. Smith-Doerr, Interorganizational Collaboration and the Locus o f Innovation: Networks o f Learning in Biotechnology, "Administrative Science Quar

terly" 1996, no. 41, s. 116-145; G. Ahuja, Collaboration Networks, Structural Holes, and Inno

vation: A Longitudinal Study, "Administrative Science Quarterly" 2000, no. 45, s. 425-455;

J. Brzóska, Innowacje jako czynnik dynamizujący modele biznesowe, Wydawnictwo Politech

niki Śląskiej, Gliwice 2014; L. Knop, Zarządzanie klastrem. Koncepcje, strategie, modele, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013.

17 M.J. Piorę, Ch.F. Sabel, The Second Industrial Divide, Basic books, New York 1984;

B. Uzzi, Social Structure and Competition in Interfinn Networks: The Paradox o f Embedded

ness, "Administrative Science Quarterly" 1997, no. 42, s. 35-67; R. Florida, Cities and the Creative Class, New York - London 2005.

18 J. Galaskiewicz, Estimating Point Centrality Using Different Network Sampling Tech

niques, "Social Networks" 1991, no. 13, s. 347-86; J. Niemczyk, Strategia. Od planu do sieci, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2013; D. Latusek-Jur- czak, Zarządzanie międzyorganizacyjne, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011.

19 J.S. Coleman, E.Q. Campbell, C.J. Hobson, F. McPartland, A.M. Mood, F.D. Wein

feld, Equality o f educational opportunity, Government Printing Office, Washington 1966;

E.M. Rogers, Diffusion o f innovations, (3 rd ed.), Free Press, New York 1983.

20 G.F. Davis, Agents without Principles? The Spread o f the Poison Pill through the Inter

corporate Network, "Administrative Science Quarterly" 1991, no. 36, s. 583-590; D. Strang, M.W. Macy, In search o f excellence: fads, success stories, and adaptive emulation, “American Journal of Sociolog}'" 2001, no. 107, s. 147-182; W. Czakon, Sieci..., op.cit.; L. Rnop, Zar

ządzanie..., op.cit.

21 N.P. Mark, Beyond Individual Differences: Social Differentiation from First Principles,

"American Sociological Review” 1998, no. 63, s. 309-330.

22 H.C. White, Where Do Markets Come From?, "American Journal of Sociology” 1981, no. 87, s. 517-547; M. Granovetter, Economic Action and Social Structure: The Problem o f Embeddedness, "American Journal of Sociology 1985, no. 91, s. 481-510.

(6)

476 Lilla Knop, Monika Odlanicka-Poczobutt

B a d a n ia w y k a z u ją , że w s p ó łp r a c a o rg a n iz a c ji w r a m a c h s ie c i m ię d z y o rg a - n iz a c y jn y c h u m o ż liw ia m .in .23:

• d o ta rc ie d o s z e rs z e g o w a c h la r z a w y sp e c ja liz o w a n y c h o rg a n iz a c ji i ic h k lu c z o w y c h p ro c e s ó w o r a z n a jle p s z y c h p ra k ty k ,

• z w ię k sz e n ie b az y z a so b ó w d o s tę p n y c h d la firm y, w ty m w s z c z e g ó ln o ś c i z a s o b ó w w ied zy; tw o rz e n ie w a rto ś c i w o p a r c iu o n ie sw o je zasoby,

• z m n ie js z e n ie n ie p e w n o ś c i ry n k o w e j i z a so b o w e j,

• e fe k ty w n e k o rz y s ta n ie z szy b k o ro z w ija ją c y c h , ro z s z e rz a ją c y c h się ź ró d e ł i m o ż liw o śc i z m o b iliz o w a n ia z a s o b ó w z lo k a liz o w a n y c h p o z a o rg a n iz a c ją ,

• w s p ó łp ra c ę z tym i, k tó rz y z a p e w n ia ją n a p r a w d ę isto tn ą , u n ik a ln ą w a rto ś ć ,

• z w ię k sz e n ie s to p n ia e la sty c z n o śc i,

• d o stę p do now ej w iedzy p o p rz e z ro z w in ię cie p ro c e s ó w u c z e n ia się o d inn ych p a r tn e r ó w o ra z z d o b y w a n ie lep szy c h u m ie ję tn o ś c i w s p ó ln e g o ro z w ią z y w a n ia tru d n y c h p r o b le m ó w sp o łe c z n y c h czy b iz n e so w y c h ,

• s k u te c z n e łą c z e n ie w y siłk ó w w b u d o w a n iu p o te n c ja łu sie c i d z ię k i s k u p ie n iu tw ó rc z y c h lu d z i o o d p o w ie d n ic h k w a lifik a c ja c h , o u m ie ję tn o ś c ia c h k re a ty w n e g o d z ia ła n ia w z a k re s ie w y z n a c z a n ia celów , z a d a ń i s p o s o b ó w ic h ro z w ią z y w a n ia ,

• d o s tę p d o n o w y c h ź ró d e ł in fo rm a c ji, ro z s z e rz o n e j b azy d a n y c h i sy ste m ó w in fo rm a c y jn y c h z a p e w n ia ją c y c h p rz e p ły w in fo rm a c ji z a ró w n o w e w n ą trz s ie c i o rg a n iz a c y jn e j, ja k i n a z e w n ą trz .

S ie c io w a n ie m ię d z y o rg a n iz a c y jn e to p ro c e s u m o ż liw ia ją c y w s p ó ln e d o c h o d z e n ie d o o c z e k iw a n y c h re z u lta tó w w sp o só b : d łu g o falo w y , sy stem aty cz n y , o p a rty n a z a u fa n iu i w z a je m n o ś c i. R o zw ijając y się w ty m z a k re s ie p a r a d y g m a t sie c io w y24 p o d k re ś la u p a d e k m itu a to m iz a c ji p rz e d s ię b io rs tw a , w k tó ry m sieci m o g ą c z ę śc io w o tw o rz y ć i k o n tro lo w a ć o to c z e n ie , g d zie za so b y n ie p o d le g a ją h ie ra rc h ic z n e j k o n tro li, g d z ie p rz y w ó d z tw o w ią ż e się z c h a ry z m ą , a n ie fo r

m a ln y m p o d p o rz ą d k o w a n ie m , a p rz e w a g a k o n k u re n c y jn a za le ży o d s tru k tu ry sieci, p o zy c ji w n iej i z a c h o d z ą c y c h re la c ji.

23 A. Tubielewicz, Koncepcja tworzenia organizacji sieciowej, w: Innowacje w Zarządzaniu i Inżynierii Produkcji, red. R. Knosala, Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarzą

dzania Produkcją, Opole 2013, s. 387-397; J. Child, D. Faulkner, S. Tallman, Cooperative Strategy. Managing Alliances, Networks and Joint Ventures, Oxford University Press, Oxford 2005, s. 147-148; W. Sroka, Sieci aliansów. Poszukiwanie przewagi konkurencyjnej poprzez współpracę, PWE, Warszawa 2012, s. 27.

24 W. Czakon, Sieci...,op.cit., s. 28.

(7)

Typy sieci

F u n k c jo n o w a n ie sieci o p ie ra się n a w y m ian ie, z a a n g a ż o w a n iu i w z a je m n o śc i p o d m io tó w sieci m ię d z y o rg a n iz a c y jn e j, w z m o c n io n y c h w z a je m n y m z a u fa n ie m 25. S tr u k tu r a p o d m io tó w sieci o r a z z a k re s re la c ji p o m ię d z y n im i tw o rz y ró ż n e ic h typy. W c y to w a n y m ju ż o p ra c o w a n iu J. O w e n -S m ith p rz y ta c z a b li

sk o z w ią z a n e ze w s p o m n ia n y m i d z ie się c io m a tw ie rd z e n ia m i p rz y k ła d y sieci i ic h e fe k tó w 26:

• w y ró ż n io n e ze w z g lę d u n a d o m in a c ję w ięzi s p o łe c z n e p o m ię d z y in d y w id u a ln y m i o so b a m i: p rz y ja ź ń , zw ią zk i u c z u c io w e , d z ie le n ie się w ied z ą;

• sieci fo rm a ln e , k o n tra k to w e zw ią zk i p o m ię d z y o rg a n iz a c ja m i: w s p ó łp ra c a s tra te g ic z n a , u m o w y d o s ta w c a -o d b io rc a , w sp ó ln e p rz e d s ię w z ię c ia (jo in t ve n tu re s) i in n e;

• sie c i n ie fo rm a ln e , n p . in icjaty w y z a tru d n io n y c h , in icjaty w y sp o łe c z n e ;

• sto w a rz y sz e n ia i in n e typy w sp ó łp racy : cz ło n k o stw a, w sp ó ła u to rstw o , k o m i

te ty c z ło n k o w sk ie , k o m ite ty ro b o c z e , k o m ite ty s te ru ją c e i in n e.

S ie c i m ię d z y o rg a n iz a c y jn e m a ją w p ra k ty c e ju ż sw o ją h isto rię . W ś r e d n io w ie c z n e j E u ro p ie p o w sta ły tzw. g ild ie (z n ie m . zw iązek , k o n fra te rn ia ; z łac.

w sp ó łb ra c tw o ). W yró żn ian o gildie kupieckie, k tó re zo stały w y p a rte p rz e z n o w o c z e sn e o rg a n iz a c je o w iększym za się g u (np. izby p rz e m y sło w o -h a n d lo w e , z g r o m a d z e n ia k u p c ó w ). P o n a d to p o w sta ły g ild ie rz e m ie ś ln ic z e (d z isiejsz e c e ch y rz em io sł) w c e lu o c h ro n y in te re só w g o sp o d a rc z y c h p o szc zeg ó ln y ch g ru p z a w o d o w y c h - rz e m ie ś ln ik ó w (ta k ic h ja k n p . złotnicy, p ie k a rz e )27. H is to rię i s w o ją specyfikę p o s ia d a ją ró w n ie ż sieci m ięd zy o rg an izac y jn e w łaśc iw e d la g o sp o d a rk i ja p o ń s k ie j, k o re a ń sk ie j i c h iń sk ie j28. C elem ja p o ń s k ie g o m o d e lu p a r tn e r s tw a je s t p e r m a n e n tn e d o sk o n a le n ie sze ro k o ro z u m ia n e j jak o ści, p rz y je d n o c z e s n y m m in im a liz o w a n iu k o sztó w w a rto ś c i d o d a n e j p o n o s z o n y c h p rz e z u c z e stn ik ó w sieci. J e d n e z n ic h z a jm u ją się g łó w n ie p ro d u k c ją - keiretsu, k o lejn e h a n d le m - sogo sh o s h a . W C h in a c h ro z w ija ją się ta k ie sieci m ię d z y o rg a n iz a c y jn e , jak :

25 W. Czakon, Dynamika więzi międzyorganizacyjnych przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2007, s. 45-50.

26 J. Owen-Smith, H.R. Varian, Market..., op.cit.

27 W Polsce gildie rzemieślnicze były bardzo popularne, dla przykładu w Krakowie w XVw. było ich 60, w Toruniu w 1650 było ich 70, a we Lwowie w 1661 było ich 38.

28 E. Todeva, Business Networks: Strategy and Structure, Rautledge Taylor & Francis, New York 2006, s. 161-178.

(8)

g u a m i, sie c i hegu, h iti, bangs, c la n s czy k o n is i19. W K o re i P o łu d n io w e j n a to  m ia s t d o m in u ją c ą f o r m ą sie c i m ię d z y o rg a n iz a c y jn e j s ą tz w . czebole, czyli sieci p rz e d s ię b io rs tw o s tr u k tu r z e h ie ra rc h ic z n e j, zb liżo n e j d o fo rm y h o ld in g u czy k o n g lo m e ra tu .

P ró b u ją c d o k o n a ć sy n tezy ty p o lo g ii sieci m ię d z y o rg a n iz a c y jn y c h , o p a r to się n a d o ro b k u o s ta tn ic h trz e c h d e k a d , k tó re z a o w o c o w a ły w ie lo m a b a d a n ia m i.

W śró d k ry te rió w p o d z ia łu s ie c i m ię d z y o rg a n iz a c y jn y c h w y m ie n ia n y c h w lite r a tu r z e , w y ró ż n ić m o ż n a : z a się g d z ia ła n ia sieci; sp o só b p o w s ta w a n ia i u d z ia ł p rz e d s ię b io rs tw ; trw a ło ś ć sie c i i siłę p o w ią z a ń ; w e w n ę tr z n ą s tr u k tu r ę p o w ią za ń ; sy ste m z a r z ą d z a n ia i trw a ło ś c i p o w ią z a ń ; c h a r a k t e r u k ła d u siecio w e g o ; p o w ią z a n ia m ię d z y u c z e s tn ik a m i s ie c i o r a z c z ę s to ść w y s tę p o w a n ia d a n e g o ro d z a ju w s p ó łp ra c y ; s to p ie ń r a d y k a ln o s c i in n o w a c ji i c h a r a k t e r p o w ią z a ń ; tw o rz e n ie w a rto ś c i.

N a jp ro stsz y p o d z ia ł sieci m ięd zy o rg an izac y jn y c h w y n ik a z k ry te riu m zasięgu ich d z ia ła n ia , w r a m a c h k tó re g o m o ż n a w y ró ż n ić sieci: lo k a ln e (re g io n a ln e ), m ię d z y n a ro d o w e i g lo b aln e. W o d n ie s ie n iu d o s p o so b u p o w s ta w a n ia za ś p r z e d s ta w ić m o ż n a trz y g ru p y s ie c i m ię d z y o rg a n iz a c y jn y c h 30:

• o d d o ln e sieci w s p ó łp ra c y (b o tto m -u p ) - teg o ro d z a ju sie c i p o w s ta ją z re g u ły ja k o s to w a r z y s z e n ia p r z e d s ię b io r s tw , z w ła s z c z a M SP, u k ie r u n k o w a n e n a ja s n o o k re ś lo n e k o rz y ści g o s p o d a rc z e . P rz e d s ię b io r s tw a te p o s ia d a ją ju ż p a r tn e r ó w , z k tó ry m i p r o w a d z ą c z a s o w ą lu b t r w a łą w s p ó łp r a c ę od w ie lu lat. C zło n k o w ie sie c i u z g a d n ia ją i w d r a ż a ją f o rm u łę z a r z ą d z a n ia s ie cią, a p o z o s ta li aktorzy, n p . u c z e ln ie , in s ty tu c je n a u k o w o -b a d a w c z e i inni, s ą c e lo w o d o b ie ra n i p rz e z in ic ja to ró w ;

• e g z o g e n ic z n e sie c i w s p ó łp ra c y (w o p a r c iu o p o d e jś c ie to p -d o w n ) - in ic ja to  ra m i ta k ic h sie c i m o g ą być n p . in sty tu c je rz ą d o w e , ja k i p ro m u ją c e ro zw ój g o s p o d a rc z y w re g io n ie . S ie ci k tó re p o w s ta ły w te n s p o s ó b n ie s ą w s ta n ie z a p e w n ić so b ie s a m o d z ie ln e g o f in a n s o w a n ia w p o c z ą tk o w e j fazie. In ic ja to rz y te g o ro d z a ju sie c i p r z e n o s z ą o d p o c z ą tk u o d p o w ie d z ia ln o ś ć za z a rz ą d z a n ie n im i n a o k re ś lo n e p rz e z n ic h in sty tu c je z a u fa n ia (a g e n c je ro z w o ju g o sp o d a rc z e g o , p a r k i te c h n o lo g ic z n e itp .31);

29 I. Numazaki, Chinese Business Enterprise as Inter-family Partnership: A Compari

son with the Japanese Case', vv: Chinese Business Networks: State, Economy and Culture, red. C. Bun, Nordic Institute of Asian Studies, Prentice Hall, Copenhagen 2000, s. 152-175.

30 G.M. zu Kócker, L. Garnatz, Klastry jako instrumenty inicjujące prace badawczo-roz

wojowe między Niemcami a Koreą, PARP, 2012, s. 19-21.

31 B. Kowalak, J. Brzóska, R. Gadowski, J. Holub-hvan, J. Rakoczy, Benchmarking par

ków technologicznych wPobce. Raport 2010, PARP, Warszawa 2010.

(9)

• e n d o g e n ic z n e sie c i w s p ó łp ra c y (w o p a r c iu o p o d e jśc ie to p -d o w ń ) - sieci, w c e n tr u m k tó ry c h z n a jd u je się je d e n g łó w n y lu b k ilk u człon kó w . Z az w y czaj ta k im a k to re m je s t u c z e ln ia w y ższa lu b lid e r lokalny, k tó rz y b ę d ą c in i

c ja to r e m p rz e d s ię w z ię c ia , z a jm u je się ró w n ie ż z a rz ą d z a n ie m s ie c ią p rz y p o m o c y w ła s n e g o p e r s o n e lu . P o tr z e b n e ś ro d k i fin a n s o w e z a p e w n ia n e s ą za zw y c zaj p rz e z n a jw ię k sz e g o a k to ra sieci lu b w r a m a c h re a liz o w a n y c h w sp ó ln ie p rz e z w sz y stk ic h c z ło n k ó w p ro jek tó w .

J. B r ilm a n (z a P. B a u la n g e re m ), p o d k re ś la ją c trw a ło ś ć i siłę p o w ią z a ń p o m ię d z y p o d m io ta m i tw o rz ą c y m i sieć, w y ró ż n ia c z te ry ro d z a je s ie c i32: z in te g ro w a n e , s fe d e ro w a n e , k o n tra k to w e i s to s u n k ó w b e z p o ś re d n ic h . Z ko lei S. K o re n ik p ro p o n u je p o d z ia ł ty p ó w sieci ze w z g lę d u n a ic h w e w n ę trz n ą s tr u k tu r ę p o w ią z a ń 33: sie c i „g w ia zd y ” z firm ą w io d ą c ą ; sie c i „ p o łą c z e ń w ęzło w y ch ", w k tó ry c h w szystkie p o d m io ty s ą ró w n o p ra w n e ; sieci „tym czasow e", czyli słab o sfo rm a liz o w a n e , o zm ien n e j w czasie i u za le żn io n ej od p o trz e b b ieżą cy ch in te n sy fik ac ji k o n ta k tó w ; s ie c i „re g io n a ln e ", b ę d ą c e w y ra z e m te ry to ria ln y c h p o w ią z a ń d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j, cz ęsto c h a ra k te ry z u ją c y c h się d u ż y m s to p n ie m fo rm a liz a c ji. R. D o m a ń sk i i A. M a rc in ia k w sw y ch b a d a n ia c h k la sy fik u ją sieci w e d łu g d w ó c h k ry te rió w 34:

• s tr u k tu r y z a rz ą d z a n ia : sie c i p ie rś c ie n io w e b ez o rg a n iz a c ji p rz e w o d z ą c e j, sie c i p ie rś c ie n io w e z o r g a n iz a c ją k o o rd y n u ją c ą o ra z sie c i p ie rś c ie n io w e z o r g a n iz a c ją p rz e w o d z ą c ą ;

• trw a ło ś c i p o w ią z a ń , w y ró ż n ia ją c : sie c i trw a łe i ty m c z a so w e (p ro je k to w e).

A. K o ź m iń sk i z w ró c ił u w a g ę n a c h a r a k te r u k ła d u siecio w e g o , s k ą d w y ró ż n ił35: so ju sz e i w sp ó ln e p rz e d się w z ię c ia , u k ład y d o sta w c a -o d b io rc a , filie p rz e d s ię b io rs tw , s tr a te g ic z n e je d n o s tk i b iz n e s u , firm y w y k u p io n e lu b p rz e ję te . J. N iem cz y k , W. S ta ń c z y k -H u g ie t i B. J a s iń sk i p rz e d s ta w ili sieci, d la k tó ry c h k ry te ria m i id en ty fik u jący m i s ą p o w ią z a n ia m ięd zy u c z e stn ik a m i sieci o ra z c z ę sto ść w y stę p o w a n ia d a n e g o ro d z a ju w sp ó łp ra c y 36. W ym ienili oni i sze ro k o o m ó w ili: sie c i k o o p e ra c y jn e , sieci o u tso u rcin g o w e, sieci fra n c z y z o w e i ag e n c y jn e , klastry, a lia n s e s tra te g ic z n e , sieci h a n d lo w e , p a r tn e rs tw o p u b lic z n o -p n ^ w a tn e .

32 J. Brilman, Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE, Warszawa 2002, s. 426-427, za: P. Baulanger, Organiser 1'enterprise en reseau, Nathan, Paris 1995.

33 S. Korenik, Region ekonomiczny..., op.cit.

34 R. Domański, A. Marciniak, Sieciowe..., op.cit., s. 34.

35 A.K. Koźmiński, Zarządzanie w warunkach niepewności. Podręcznik dla zaawansowa

nych, WN PWN, Warszawa 2004, s. 40.

36 J. Niemczyk, E. Stańczyk-Hugiet, B. Jasiński, Sieci międzyorganizacyjne. Współczesne wyzwanie dla teorii i praktyki zarządzania, C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 108.

(10)

K ry te riu m in n o w a c ji w sw y c h b a d a n ia c h w y k o rz y sta ł J. T id d 37. O m ó w ił on ró ż n e ty p y g lo b a ln y c h sie c i in n o w a c y jn y c h w z a le ż n o ś c i o d s to p n ia ra d y k a l- n o ś c i in n o w a c ji (in n o w a c je in k re m e n ta ln e , in n o w a c je ra d y k a ln e ) i p o d o b ie ń s tw a p rz e d s ię b io rs tw , k tó re s ą u c z e s tn ik a m i s ie c i (p o d o b n e p rz e d s ię b io rs tw a , ro ż n e p rz e d s ię b io rs tw a ) . W p o w s ta ły m w te n s p o s ó b z e s ta w ie n iu w y ró ż n ił n a s tę p u ją c e ty p y sie c i in n o w a c ji: fo r u m s e k to ro w e , a lia n s e s tra te g ic z n e , sieci in n o w a c ji o r a z k la s try re g io n a ln e . P o g łę b ia ją c b a d a n ia w o k ó ł s ie c i i w s ie c ia c h c o r a z c z ę śc ie j r o z w a ż a się k ry te r iu m tw o r z e n ia w a r to ś ć d o d a n e j sieci w s to s u n k u d o w a rto ś c i s ta n o w ią c e j s u m ę d z ia ła ń in d y w id u a ln y c h . T ypologię sie c i w e d łu g te g o k ry te r iu m p rz e d s ta w ili K. M öller, A. R a ja la i S. S v a h n . Ic h z d a n ie m , is tn ie ją c e sie c i p r z e d s ię b io rs tw m o ż n a p rz y p is a ć d o je d n e j z trz e c h k a te g o rii s ie c i38:

• p io n o w e sieci w a rto śc i o b e jm u ją c e sieci d o staw c ó w , sieci d y stry b u cji i k lien tó w o ra z p io n o w o z in te g r o w a n e s ie c i w a rto ś c i;

• p o z io m e sie c i w a rto ś c i o b e jm u ją c e a lia n s e k o n k u re n c y jn e , a lia n s e u m o ż liw ia ją c e d o s tę p d o z a so b ó w i k o m p e te n c ji;

• w ie lo w y m ia ro w e sieci w a rto śc i, o b e jm u ją c e sieci k o o rd y n o w a n e p rz e z in te g ra to ró w , zło żo n e sieci b izn eso w e o ra z sieci tw o rz ą c e n o w y sy stem w arto ści.

J a k n ie tr u d n o z a u w a ż y ć , ty p o lo g ia sie c i je s t b a r d z o b o g a ta i p o s z e rz a się w ra z z p o g łę b io n y m i b a d a n ia m i, d la te g o cięż k o je d n o z n a c z n ie k o n k lu d o w a ć z a p re z e n to w a n e z e s ta w ie n ia . O p is a n e ty p o lo g ie i k a ż d e p o ja w ia ją c e się, s ą d la b a d a c z a z a jm u ją c e g o się p ro b le m a ty k ą sieci niezw yk le w a żn y m p u n k te m s ta rtu .

Obszary badań sieciowych

W ie lo p o d m io to w o ść , z ło ż o n o ś ć i d y n a m ik a s ie c i p o w o d u je w iele tru d n o ś c i n ie tylko w o b s z a rz e p la n o w a n ia , k o o rd y n a c ji czy k o n tro li jej fu n k c jo n o w a n ia , ale p rz e d e w sz y stk im u c h w y c e n ia jej ja k o a n a lity c z n e j m a te rii, k tó r ą m o ż n a z b a d a ć , z m ie rz y ć , u sy s te m a ty z o w a ć i p o u k ła d a ć w m o d e le . W d u że j m ie rz e te tru d n o ś c i w y n ik a ją z w ła s n o ś c i sieci, tj. m .in .39:

37 J. Tidd, A Review o f Innovation Models. Discussion Paper I , Tanaka Business School, Imperial College, London 2006.

38 K. Molier, A. Rajala, S. Svahn, Strategic business nets - their type and management,

„Journal of Business Research” 2005, no. 58, s. 1274-1284.

39 A. Sokołowska, Organizacja sieciowa - cechy, przestrzeń gospodarcza, problemy meto

dologii badań, w: Modele i metody zarządzania informacją i wiedzą, red. V. Galant, K. Perc- chuda, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wroclaw 2005, s. 247-248.

(11)

• n ie o s tro ś c i i n ie trw a lo s c i ich g ra n ic ,

• o k re s o w o ś c i d z ia ła n ia ,

• n ie u s tru k tu ra liz o w a n e j n a tu ry p ro c e s ó w re a liz o w a n y c h w e w n ą trz sieci,

• tru d n o ś c i w u c h w y c e n iu p rz y n a le ż n o śc i o rg a n iz acy jn e j p ra c o w n ik ó w sieci,

• tr u d n o ś c i o k re ś le n ia z a s a d p o d z ia łu zysku,

• n a d m ie r n e j ilo ść p ro jek tó w ,

• n ie b e z p ie c z e ń s tw a r o z p a d u w w y n ik u n ie p rz e w id z ia n e j d ec y zji u c z e s t

n ik a /u c z e s tn ik ó w (k tó rz y s ą w p e łn i a u to n o m ic z n i),

• b ra k u ja sn y c h i bezw zględnie obow iązujących n o rm p o stęp o w a n ia (w zajem na o d p o w ie d z ia ln o ś ć , p o d z ia ł o d p o w ie d z ia ln o ś c i w o b e c o d b io rc y fin aln e g o ),

• m o ż liw o śc i w e jś c ia d o s ie c i n ie k o m p e te n tn y c h p a rtn e ró w .

P o n a d to k o n c e p c ja sieci je st w yko rzy sty w an a w o b sza rze re alizo w an e j p rz e z o rg a n iz a c je p o lity k i o ra z ja k o p o d s ta w a w p ro w a d z a n ia in n o w a c ji i n o w y c h s p o s o b ó w z a r z ą d z a n ia s k o m p lik o w a n y m i in te r a k c ja m i40, g d z ie n ie z b ę d n e s ą o d p o w ie d n ia in fra s tr u k tu r a , d o p ra c o w a n e p ro c e s y k o m e rc ja liz a c ji i fin a n s o w a n ia in n o w a c ji.

S z e ro k o p r o w a d z o n e b a d a n ia n a d s ie c ia m i p o d k re ś la ją z n a c z e n ie ta k ic h w s k a ź n ik ó w , ja k : ja k o ś c i, w y d a jn o ś ć , n ie z a w o d n o ś ć , in n o w a c y jn o ś ć o r a z z a k re s i trw a ło ś ć s ie c i41. W. C z a k o n o m a w ia c z te ry w y ró ż n ik i (o b sz ary ) b a d a ń sie c io w y c h . P ie rw sz y m z n ic h je s t s p o jrz e n ie n a sie c i z p e rs p e k ty w y netw o rk govern a n ce, tzw . k o o rd y n a c ji w ie lo ra k ie j42. Z g o d n ie z ty m w y ró ż n ik ie m „ s tra  te g ia w sie c io w y m p o d e jśc iu je s t z b io re m d z ia ła ń u k ie ru n k o w a n y c h n a o p ty m a ln e z p u n k tu w id z e n ia in te re s a riu s z y z a rz ą d z a n ie k o n tr a k ta m i”43. D u ż ą ro lę w ty m p ro c e s ie z je d n e j s tro n y o d g ry w a m e n e d ż e r sieci, k tó ry je s t a k to re m ( g r u p ą a k to ró w ) k o o rd y n u ją c y m in te ra k c je i d ecy zje p o d e jm o w a n e p rz e z p o z o s ta ły c h a k to ró w tw o rz ą c y c h sieć. Z a rz ą d z a n ie sie c ią p o s trz e g a się w ty m w y p a d k u ja k o fu n k c ję lu b z b ió r d z ia ła ń p o d e jm o w a n y c h p rz e z m e n e d ż e ra . Z d ru g ie j s tro n y p o d k re ś la się z n a c z e n ie w sp ó ln e g o z a rz ą d z a n ia s ie c ią , g d zie fu n k c je (p la n o w a n ia i tw o rz e n ia sieci, k o n fig u ro w a n ia , m o b iliz a c ji i a n im a c ji,

40 J. Brzóska, Innowacje jako czynnik dynamizujący modele biznesowe, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2014.

41 E Ahokangas, H. Alila, H. Helaakoski, V. Kyllónen, T. Lehtimaki, I. Peltomaa, V. Sep- panen, H. Tanner, Collaborative Business Networks o f the Future, VTT Technical Research Centre of Finland Ltd, Kuopio 2015, s. 8-9; M. Odlanicka-Poczobutt, Innowacyjne rozwiąza

nia w zakresie zarządzania siecią dostaw z wykorzystaniem systemu mierników sieci, „Zeszyt Naukowy Politechniki Śląskiej, Organizacja i Zarządzanie 2006, nr 34, s. 233-245.

42 W. Czakon, Koordynacja sieci - wieloraka forma organizacji współdziałania, „Przegląd Organizacji" 2008, nr 9, s. 7-9; L. Knop, Zarządzanie..., op.cit., s. 303-311.

43 J. Niemczyk, Strategia..., op.cit., s. 141.

(12)

m o n ito r o w a n ie i u c z e n ia s ię 44) i d z ia ła n ia s ą ro z d z ie lo n e p o m ię d z y c z ło n k a m i (o rg a n iz a c ja m i) sieci. M u sim y j e d n a k p a m ię ta ć , ja k tw ie rd z i K. P e re c h u d a , ze w s p ó łc z e s n a g o s p o d a r k a s ie c io w a w y m y k a się s p o d k o n tro li d ec y d en tó w . Z a r z ą d z a n ie i s te ro w a n ie s ie c ia m i m a b a rd z ie j c h a r a k t e r „ z łu d z e n io w y ” niż z a p la n o w a n y , a o rg a n iz a c je w sie c i p o d le g a ją im p u ls o m , w w y n ik u k tó ry c h m o że n a s tą p ić u g ię c ie (z m ia n a p ro c e só w , p o d m io tó w , zaso b ó w , p o staw , z a c h o w a ń , d ec y zji itd .), p o s z e rz e n ie , z a w ę ż e n ie czy z a p a d a n ie sie c i („ ty m c zaso w e z w in ię c ie sie c i" )45.

D ru g im o b s z a re m b a d a ń sie c io w y c h je s t w s k a z a n ie , ja k tw o rz y ć w a rto ś ć sieci i p o d m io tó w w sieci, tz n . ja k o s ią g n ą ć n a d w y ż k i (ren ty ) p ły n ą c e z ty tu łu fu n k c jo n o w a n ia w sieci, ja k ie s ą ź ró d e ł tej n a d w y ż k i i sp o so b y jej o c h ro n y p rz e d k o p io w a n ie m p rz e z k o n k u re n tó w o ra z s p o so b y jej z a w ła s z c z a n ia p rz e z p rz e d s ię b io r s tw a 46? T rz e c im o b s z a re m b a d a ń s ie c io w y c h je s t s tr u k tu r a liz m ro z u m ia n y ja k o p rz y p isy w a n ie z m ie n n y m o p isu ją c y m s tru k tu r ę sieci (w ielkość, g ę sto ść , h e te ro g e n ic z n o ść ) s z c z e g ó ln ie isto tn e j ro li w w y ja ś n ia n iu in te re s u ją cy ch b a d a c z a zjaw isk, np. h e te r a r c h ia 47. C zw a rty m o b s z a re m b a d a ń siecio w y ch je s t z n a c z e n ie k o m p e te n c ji s ie c io w y c h (z d o ln o ść tw o rz e n ia , k o n fig u ro w a n ia i k o o rd y n o w a n ia sieci) w p ro c e sie ce lo w eg o k s z ta łto w a n ia re la c ji z o to cze n iem . P ią ty o b s z a r b a d a ń sie c io w y c h z w ią z a n y je s t z p ro c e s a m i tw o rz e n ia s ta b iln y c h s tr u k tu r o p a r ty c h n a z a u fa n iu i w sp ó ln y c h w a r to ś c ia c h 48.

O b o k p r z e d m io tu b a d a ń n ie z b ę d n e j e s t o k re ś le n ie p o d m io tu (o b ie k tu ) b a d a n . P o d ą ż a ją c z a k o n c e p c ją W. C z a k o n a w b a d a n ia c h s ie c i m o ż e m y w y ró ż n ić p o je d y n c z ą o rg a n iz a c ję i jej p o w ią z a n ia z in n y m i p o d m io ta m i w sieci, ca łe sie c i o r a z sie c i w r a z z ich e k o s y s te m a m i49. N ie w ą tp liw ie in te re s u ją c e w tym z a k re sie byłyby b a d a n ia sieci, k tó ry c h k lu c z o w y m i p o d m io ta m i s ą o r g a n iz a cje in te lig e n tn e , o p ie ra ją c e sw o je d z ia ła n ia i su k c e s n a u m ie ję tn y m w y k o rz y s ta n iu w iedzy.

44 L. Knop, The Process o f Cluster Management, \v: Management o f Network Organiza

tions. Theoretical Problems and the Dilemmas in Practice, red. W. Sroka, S. Hittmar, Springer, 2015, s. 105-119.

43 K. Perechuda, Strategia a orkiestracja sieci, w: Zarządzanie strategiczne. Strategie orga

nizacji, red. R. Krupski, Wałbrzyska Wyzsza Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wał

brzych 2010, s. 255-262.

46 J. Niemczyk, Strategia..., op.cit., s. 145.

47 L. Knop, Zarządzanie..., op.cit., s. 238-240.

48 Ibidem, s. 249-264.

49 W. Czakon, Sieci między organizacyjne w naukach o zarządzaniu - w kierunku siecio

wych modeli biznesu, „Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicz

nego w Katowicach" 2015, nr 217, s. 9-18.

(13)

W sieci klastrów

W y b ie ra ją c k la s try ja k o p rz y k ła d sieci, p o z o sta je m y dalej w „sieci z a g a d n i e ń ”, k t ó r ą k a ż d y b a d a c z w p ro c e s ie o k re ś la n ia o b s z a ru i o b ie k tu b a d a ń m u si w y b ra ć i zg łęb ić . K la stry to p o jęcie , k tó re się p o ja w iło w d z ie d z in a c h n a u k fizy c zn y ch , c h e m ic z n y c h , b io lo g ic z n y c h , m ed y c z n y c h , ścisły ch (ICT), e k o n o m ic z n y c h (w r a m a c h polity k i re g io n a ln e j i w z a k re s ie n a u k o z a rz ą d z a n iu ).

P o n a d to k la stry w y stę p u ją ja k o efekt b a d a ń m a p o w a n ia p ro b lem ó w . Z p e rs p e k tyw y sieci m ięd zy o rg an izacy jn y ch klastry pojaw iły się w b a d a n ia c h A. M arshalla, je d n a k z n a c z ą c e z a in te re s o w a n ie tym i ro d z a ja m i sieci m ię d z y o rg a n iz a c y jn y c h p r z y p a d a n a o s ta tn ie d w ie d e k a d y p o p rz e d n ie g o w iek u , b a z u ją c s z c z e g ó ln ie n a ro z w a ż a n ia c h M. P o rte ra , i tr w a d o d n ia d zisiejsze g o . P ie rw sz y m a r ty k u łem , k tó ry o p isy w a ł tę sieć, był a rty k u ł z a ty tu ło w a n y : S o m e pro perties o f the c lu s te r p o in t p ro ce ss M.F. D acey a, o p u b lik o w a n y w 1969 ro k u w „ C a n a d ia n G e o g r a p h e r ”. M.A. M ag g io n i, F. G a m b a ro tto i T.E. U b e rti p rz e a n a liz o w a li 499 a rty k u łó w50 o p u b lik o w a n y c h w la ta c h 1 9 6 9 -2 0 0 7 i n a tej p o d s ta w ie w y ró ż n ili e ta p y z a in te re s o w a n ia p ro b le m a ty k ą k la stró w : o k re s s ta r tu (b u d z e n ia się) 1 9 6 9 -1 9 8 9 - 11 arty k u łó w , o k re s ro z w o ju 1 9 8 9 -1 9 9 9 -7 1 a rty k u łó w i d o jrz a ło ści 2 0 0 0 -2 0 0 7 - 417 arty k u łó w . W 20 1 0 ro k u S .C .S . C ru z i A.A.C. T eixeira d o k o n a ły p rz e g lą d u ok. 2 m in a rty k u łó w o p u b lik o w an y ch w o k re sie 19 62 -2 0 0 7 , w o b s z a rz e „stu d ió w re g io n a ln y c h " 51, z czego do b a d a ń szc zeg ó ło w y c h w y b ra ły 2 9 4 0 arty k u łó w . P rz e p ro w a d z o n e p rz e z nie b a d a n ia b ib lio m e try c z n e w sk az ały je d n o z n a c z n ie n a d y n a m ic z n y w z ro s t p u b lik a c ji o k la s tra c h w k lu czo w y ch c z a s o p is m a c h . B a d a n ia te o p a r to n a a n a liz ie a rty k u łó w o p u b lik o w a n y c h w p o n a d 700 ró ż n y c h c z a s o p is m a c h . Z te g o p o n a d je d n ą tr z e c ią s ta n o w iły artykuły, k tó re z n a jd u ją się w p ierw szej d w u d z ie stc e k lu czo w y ch c z a so p ism (por. rys. 1).

50 Analizy publikacji dokonano w oparciu o dwie bazy: ISI-Thomson Web of Science oraz EkonLit. Przyjęto procedurę poszukiwania słowa kluczowego „klaster” (cluster), które znaj

dowało się w tytule lub abstrakcie. Badania zostały ograniczone do obszarów: ekonomii, pla

nowania i rozwoju, geografii, zarządzania, studiów regionalnych i biznesu. M.A. Maggioni, F. Gambarotto, T.E. Uberti, Mapping the Evolution o f „Cluster”: A Meta-analysis, "Global Challenges Series" 2009, no. 74.

51 Do badań wybrano 2940 artykułów, w których pojawia się pojęcie klaster lub powią

zane z klastrem, opiera się na dwóch bazach: Business Source Complete i bazie danych EconLit (EBSCO). Łącznie przeanalizowano 1 959 022 artykuły. Do wyszukiwania użyto słów kluczowych: klaster, aglomeracja, efekt zewnętrzny, koncentracja przestrzenna, dys

trykt przemysłowy. S.C.S. Cruz, A.A.C. Teixeira: The Evolution o f the Cluster Literature:

Shedding Light on the Regional Studies - Regional Science Debate, "Regional Studies” 2010, vol. 44(9), November, s. 1263-1288.

(14)

Rysunek 1. Liczba artykułów na temat klastrów w najważniejszych publikatorach (1962-2007)

Źródło: L. Knop, Zarządzanie..., op.cit., s. 50.

P o n a d to a u to rk i te u d o w o d n iły , ze p o d e jś c ie d o ro z u m ie n ia k la s tró w z m ie n ia ło się n a p r z e s tr z e n i c z a su . D alej p r z e w a ż a ją p u b lik a c je , k tó re m ie s z c z ą się w o b sz a rz e g eo g rafii g o sp o d a rc z e j i sk u p isk g eo g ra fic z n y c h , je d n a k m a k sim u m a rty k u łó w w ty m o b s z a rz e p rz y p a d ło n a la ta 60. i 70. XXw. - p o n a d 50% , aby s p a ś ć w o k re s ie 2 0 0 4 -2 0 1 1 d o p o z io m u 20% . P o d o b n y s p a d e k o d n o to w u je się w p o d e jś c iu d o k la s tró w w u ję c iu p o lity k i re g io n a ln e j. Ten tr e n d był d o ść zm ienny , a n ajw y ż szy p o z io m o s ią g n ą ł w la ta c h 1 9 9 5 -1 9 9 9 , g dy p o p u la rn o ś c ią cieszyły się polity k i ro z w o ju re g io n a ln e g o i re g io n a ln e sy stem y in n o w a c ji. N u rt te n s tra c ił z n a c z e n ie n a rz e c z te o rii o p a rty c h n a wiedzy, o rg a n iz a c ji i in te rn a c jo n a liz a c ji k la stró w . Z n a jd u je to o d z w ie rc ie d le n ie w lite ra tu rz e p ro b le m u - id e n ty fik ac ja k la s tró w w id o c z n a w ty c h o b s z a r a c h b a d a ń n ie s ię g a ła n a p o c z ą tk u la t 70. XXw. 2% , n a to m ia s t w o k re s ie 2 0 0 5 -2 0 1 1 p rz e k ro c z y ła ju ż 20% .

K lastry , o b o k te g o , że s ą ty p e m s ie c i m ię d z y o r g a n iz a c y jn e j, p o s ia d a ją r ó w n ie ż w ła s n ą ( r o z w ija n ą p r z e z la ta ) ty p o lo g ię . N a jc z ę ś c ie j w y ró ż n ia n y m i k ry te r ia m i k la sy fik u ją c y m i k la s try są: s p o s ó b o r g a n iz o w a n ia , z n a c z e n ie k o lej

n y c h a k to r ó w k la s tra , s p o s ó b o r g a n iz o w a n ia i ro d z a j a k to ró w , s e k to r d z ia ła ln o ś c i i s k a la in n o w a c y jn o ś c i, s ta d iu m ro z w o ju , z d o ln o ś ć d o k re o w a n ia m ie jsc p ra c y , z a s ię g te r y to r ia ln y k la s tra , lic z b a h o r y z o n ta ln ie p o w ią z a n y c h se k to ró w , lic z b a s ta d ió w ł a ń c u c h a p ro d u k c y jn e g o , p o z y c ja k o n k u re n c y jn a , z n a c z e n ie te c h n o lo g ii czy w s p ó łp r a c a p o m ię d z y ś r o d o w is k a m i (n a u k a , b iz n es, a d m in is tr a c ja , s p o łe c z e ń s tw o o b y w a te lsk ie ). W o d n ie s ie n iu d o o s ta tn ie g o

(15)

k r y te r iu m m o ż n a w y ró ż n ić k la stry : p rz e m y s ło w e , te c h n o lo g ic z n e , w iedzy, k re a ty w n e i s p o łe c z n e 52.

K lastry ja k o sieci m ię d z y o rg a n iz a c y jn e są o b ec n ie częsty m o b iek tem b a d a ń . P ro b le m y b a d a w c z e s ą a n a lo g ic z n e do o b sz a ró w b a d a ń w y ró ż n io n y ch d la sieci.

P o d m io te m b a d a ń za ś s ą n ajc z ę śc ie j c z ło n k o w ie k la s tra , w tym c o r a z częściej o rg a n iz a c je in te lig e n tn e , i ich p o w ią z a n ia z in n y m p o d m io ta m i k la stra , lid e rz y i k o o rd y n a to rz y k lastró w , g ru p y p o d m io tó w w k la s trz e , ca ły klaster, ja k r ó w n ie ż k la s te r i je g o o s a d z e n ie w ek o sy ste m ie in n o w a c ji. B a d a n ia k la s tró w s ta ją się tym p o p u la rn ie js z e , im w ięcej p ro b le m ó w się p o ja w ia i im w ięcej ich fu n k cjo n u je . W edług E u r o p e a n C lu ste r O b se rv a to ry w E u ro p ie fu n k c jo n u je p o n a d 1500 k la stró w zid en ty fik o w an y ch w o b sz a ra c h : se k to ró w sta n d a rd o w y c h , p r z e m y słó w k re a ty w n y c h i k u ltu ry , z ie lo n y c h tech n o lo g ii, m ik ro - i n a n o te c h n o lo - gii o r a z o p ty k i i fo to fo n ik i. Ta s a m a in s ty tu c ja w r a m a c h cy k licz n y ch b a d a ń p r z e a n a liz o w a ła 382 e u ro p e jsk ie klastry. S p o ś ró d w ie lu z e s ta w ie ń (p rz y g o to w a n y c h d o k o ń c a 2 0 1 2 ro k u ), je d n o z n ic h p re z e n tu je liczb ę k la s tró w p o w s ta ły ch w la ta c h 1 9 8 5 -2 0 1 2 (por. rys. 2).

Rysunek 2. Liczba klastrów powstałych w latach 1985-2012, na przykładzie 382 europejskich klastrów

60 50 40 30 20

10 L T l ^ N C O O l O r - f ' J f O ' i l O t O N C O_fl_ą fl-fl fl a B-

H

w c o c o c o c o c f f i c n a ' o i c i ? ! ? ? '

a i c h o i a i a i c r i O i C T i a i C T i o i o i a i c h

a j O O O O O O O

U - - r ■ - •

Cl

-iż

o r\j m

o o o o o o o o O J N (NI (N IM f \ l

oo en o o o o

r\j r\i ^{O O o}^fM ^{r \ J} ^(M o o o o o o o o o o o_V

w*

Ź ro d lo : o p ra c o w a n ie w ła sn e n a p o d sta w ie G lobal C lu ster In itiativ e S u rv ey 2012. S u rv ey S u m m a ry R e p o rt, E u ro p e a n C lu ste r O bservatory, 2012.

J a k w y n ik a z rys. 2 n ajw ięc ej k la s tró w p o w s ta ło w 2007 ro k u , w k o lejn y ch la ta c h 2 0 0 8 -2 0 1 1 o d n o to w a n o m o że n ie ta k zn aczący , ale w yso ki p rz y ro s t k la s tró w w E u ro p ie . B ra k u je p o tw ie rd z e n ia w b a d a n ia c h e u ro p e js k ic h , że k olejn e la ta o b fito w a ły w ta k d u ży w z ro st, je d n a k b a d a n ia p ro w a d z o n e n a k la s tra c h

52 L. Knop, Zarządzanie..., op.cit., s. 93-99.

(16)

w P o lsce w sk a z u ją , ze o k re s d y n a m ic z n e g o p o w s ta w a n ia k la s tró w53 p rz y p a d ł n a la ta 2 0 1 1 -2 0 1 4 (por. rys. 3).

Rysunek 3. Liczba klastrów w Polsce powstałych w okresie 2003-2015

35 30 25 20 15 10 5

/

r J — mm----

Í Ü

rok rok rok rok rok rok rok rok rok rok rok rok rok 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Żródlo: opracow anie w łasne.

N a le ż y p rz y ty m z a u w a ż y ć , że p o c z ą te k z w ię k s z o n e g o z a in te r e s o w a n ia tw o rz e n ie m i id e n ty fik a c ją teg o ro d z a ju s t r u k t u r p r z y p a d a n a la ta 2 0 0 7 -2 0 1 0 , tzn . c z as, w k tó ry m w E u ro p ie te sie c i m ię d z y o rg a n iz a c y jn e ró w n ie ż za czę ły się d y n a m ic z n ie ro z w ija ć .

Podsumowanie

T ru d n o p o d s u m o w a ć p ro c e s ro z w o ju sie c i i s to p ie ń ic h z ło ż o n o ś c i, gdy m a m y d o c z y n ie n ia z ta k d y n a m ic z n ie ro z w ija ją c y m się z a g a d n ie n ie m b a d a w czym . K ry sta liz u je się sta n o w is k o , że m a m y d o c z y n ie n ia z k s z ta łtu ją c y m się

53 Liczbę klastrów w Polsce zidentyfikowano na podstawie szerszych badań prowadzo

nych w kraju. W oparciu o liczbę ponad 500 rekordów (wykorzystano bazy własne budo

wane od 2009 roku oraz bazy PARP) klastrów i inicjatyw klastrowych działających w Polsce zidentyfikowano 294 klastrów i potencjalnych klastrów. Spośród nich 185 klastry spełniły podstawowe kryteria: posiadały strategię i określoną specjalizację, posiadały min. 20 człon

ków wywodzących się z różnych środowisk, realizowane są usługi na rzecz klastrów oraz istnieje aktywny system komunikacji pomiędzy członkami klastra. Badania pogłębione pozwoliły wyłonić 185 klastrów. Pozyskiwanie danych w ramach badań identyfikujących odbywało się za pomocą poczty elektronicznej oraz telefonicznie. Proces ten przebiegał w kilku rundach telefonicznych i mailowych, w zależności od ilości i jakości uzyskanych danych, w których pjtano o: dane identyfikujące klaster, skład klastra, zasięg oddziaływa

nia, podstawowa specjalizacja. Do wyłonionych klastrów przesiano pogłębioną ankietę, a w 67 przeprowadzono bezpośredni wywiad.

(17)

p a r a d y g m a te m siecio w y m , k tó re g o isto ta b u d z i c iąg le n o w e p y ta n ia 54. W ątp li

w o śc i n ie p o w o d u je je d n a k w z ra s ta ją c a lic z b a ty p ó w sieci, o b s z a ró w b a d a w c z y c h sk u p io n y c h w o k ó ł s ie c i i s a m y c h „siec io w y ch ” o b ie k tó w b a d a ń w n u rc ie

„siec io w eg o in d y w id u a liz m u " . P o n a d to sieci s tw a r z a ją m o ż liw o ść a n a liz in te r d y scy p lin arn y c h , je d n o c z e śn ie k o m p lik u jąc fo rm u ło w a n ie p ro sty c h re k o m e n d a cji. Tytuł a rty k u łu m o ż e s u g e ro w a ć z a g m a tw a n ie , k tó re w y n ik a z n a ra s ta ją c e j z ło ż o n o ś c i p ro b le m a ty k i sie c io w e j. D la te g o w y z w a n ie m d la w s p ó łc z e sn y c h b a d a c z y je s t ra d z e n ie so b ie ze z ło ż o n o śc ią i sw o isty m „ u s ie c io w ie n ie m ” p r o b le m ó w d o ty c z ą c y c h sieci. K la stry s ą w ty m w y p a d k u c iek a w y m la b o ra to riu m b a d a w c z y m , p o z w a la ją c y m n a w e ry fik ac ję z a ło ż e ń n o w e g o p a r a d y g m a tu s ie cio w e g o . T w o rz ą o n e o tw a r te system y, g d zie p rz e d s ię b io rs tw a , c o ra z częściej in te lig e n tn e , n ie s ą z a to m iz o w a n e , b ę d ą c e le m e n te m cią g le ro z b u d o w u ją c e j się i zło żo n e j sie c i o rg a n iz a c ji (w ra m a c h e k o sy ste m u b iz n e s u lu b e k o sy ste m u in n o w a c ji), w k tó rej re a liz o w a n e s ą p ro c e s y d o s ta rc z a n ia w a rto ś c i d o ró ż n y c h in te re sa riu sz y . P rzy tym o to c z e n ie k la s tra nie je s t b e z im ien n e , a d zięki re la c jo m r ó ż n y c h p o d m io tó w m o że być o n o c z ę śc io w o k o n tro lo w a n e .

Bibliografia

A hokangas P., Alila A., H elaakoski H., Kyllónen V., Lehtim aki T., Peltom aa I., Sep- p an en V., Tanner H., Collaborative B usiness Networks o f the Future, VTT Techni

cal R esearch C entre of Finland Ltd, Kuopio 2015.

Ahuja G., Collaboration Networks, Structural Holes, and Innovation: A L ongitudinal Study, "Administrative S cience Q uarterly” 2000, no. 45, s. 425-455.

B ourdieu P., The Forms o f Capital, w: Handbook o f Theory and Research for the Socio

logy o f E ducation, red. J.G . R ichardson, G reenw ood Press, New York 1986, s. 241-258.

B rilm an J., N owoczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE, W arszaw a 2002, za:

P. B aulanger, Organiser Venterprise en reseau, N athan, Paris 1995.

B rzóska J., Innow acje jako czynnik dynam izujący modele biznesowe, W ydawnictwo P olitechniki Śląskiej, Gliwice 2014.

B u rt R .S., The Network Structure o f Social Capital, "R esearch in O rganizational B eh av io u r” 2000, vol. 22, s. 345-423.

Child J„ Faulkner D., Tallman S., Cooperative Strategy. Managing Alliances, Networks a nd Jo in t Ventures, Oxford University Press, Oxford 2005, s. 147-148.

54 K. Krzakiewicz, S. Cyfert, The Network Concept o f Strategic Management and Its Lim i

tations, "Management" 2013, vol. 17, no. 1, s. 19-30.

(18)

C olem an J.S., Campbell E.Q., H obson C.J., M cPartland F., Mood A.M., Weinfeld F.D., E quality o f E ducational Opportunity, G overnm ent P rin ting Office, W ashington

1966.

R ogers E.M., D iffusion o f Innovations, (3 rd ed.), Free Press, N ew York 1983.

C ruz S .C .S., Teixeira A.A.C., The E volution o f the Cluster Literature: Shedding Light on the Regional Studies - Regional Science Debate, „Regional S tu d ie s” 2010, vol. 44.9, November, s. 1263-1288.

Czakon W., D ynam ika więzi nuędzyorganizacyjnych przedsiębiorstwa, W ydaw nictw o Akadem ii Ekonom icznej w K atow icach, K atow ice 2007.

Czakon W., Koordynacja sieci - wieloraka form a organizacji w spółdziałania, „Prze

gląd O rg anizacji” 2008, n r 9, s. 7-9.

C zakon W., Sieci m iędzyorganizacyjne w naukach o zarządzaniu - w kierunku sie

ciow ych m odeli biznesu, „Studia E konom iczne, Zeszyty N aukow e U niw ersytetu E konom icznego w K atow icach" 2015, n r 217, s. 9-18.

Czakon W., Sieci w zarządzaniu strategicznym , Oficyna a W olters K luw er business, W arszaw a 2012.

Davis G.F., Agents w ithout Principles? The Spread o f the Poison Pill through the Inter- coiporateN etw ork, "Administrative S cience Q u arterly ” 1991, no. 36, s. 583-590.

D om ański R., M arciniak A., Sieciowe koncepcje gospodarki m iast i regionów, t. CXII, Polska Akadem ia Nauk, Komitet P rzestrzennego Z agospodarow ania Kraju, War

szaw a 2003.

F lorida R., Cities and the Creative Class, New York - London 2005.

G alaskiew icz J., E stim ating Point Centrality Using Different Network S am plin g Tech

niques, "Social N etw orks" 1991, no. 13, s. 347-86.

G ran o v etler M., E con om ic A ction and Social Structure: The Problem o f Em bedded

ness, "American Jo u rn a l of Sociology" 1985, no. 91, s. 481-510.

Katz N., L azer D., Arrow H., C o n tracto r N., N etw ork Theory and S m a ll Groups,

"Sm all G roup R esea rch ” 2004, vol. 35, no. 3, s. 307-332.

K nop L., The Process o f Cluster M anagem ent, w: M anagem ent o f Network Organiza

tions. Theoretical Problems and the D ilem m as in Practice, red. W. Sroka, S. Hit- tm ar, S pringer, 2015, s. 105-119.

K nop L., Zarządzanie klastrem. Koncepcje, strategie, modele, W ydawnictwo Politech

niki Śląskiej, Gliwice 2013.

K orenik S., R egion e k o n o m iczn y w n o w ych realiach społeczno-gospodarczych, CeDeWu, W arszaw a 2011.

Kowalak B., B rzoska J., G adowski R., H ołub-Iw an J., Rakoczy J., Benchm arking par

ków technologicznych tu Polsce. Raport 2010, PARP, W arszaw a 2010.

Koźmiński A.K., Zarządzanie tu w arunkach niepewności. Podręcznik dla zaaw anso

w anych, WN PWN, W arszaw a 2004.

K rzakiew icz K., Cyfert S., The Network Concept o f Strategie M anagem ent and Its L im itations, "M anagem ent” 2013, vol. 17, no. 1, s. 19-30.

(19)

L atusek-Ju rczak D., Zarządzanie międzyorganizacyjne, Oficyna a W olters K luw er business, W arszaw a 2011.

Luo J.D., Particularistic Trust and General Trust: A Network Analysis in Chinese Orga

nizations, “M anagem ent and O rganization Review ” 2005, http://onlinelibrary.

w iley.com /doi/10.1111/m ore.2005.1 .issue-3/issuetoc s. 437-458.

M aggioni M.A., G am barotto F., Uberti T.E., M apping the E volution o f „Cluster":

A M eta-analysis, "Global C hallenges Series" 2009, no. 74.

M ark N.P., Beyond Individual Differences: Social Differentiation from First Principles,

"American Sociological R eview ” 1998, no. 63, s. 309-330.

M olier K., R ajala A., Svahn S., Strategic Business N ets - Their Type and Management,

„Journal of B usiness R esearch ” 2005, no. 58, s. 1274-1284.

Niemczyk J„ Staiiczyk-Hugiet E., Jasiński B., Sieci międzyorganizacyjne. Współczesne w yzw anie dla teorii i praktyki zarządzania, C.H. Beck, W arszaw a 2012.

Niem czyk J., Strategia. Od p la n u do sieci, W ydawnictwo U niw ersytetu E konom icz

nego we W rocław iu, W roclaw 2013.

N oga A., Sieci w ujęciu teorii ekonom ii, blog Prof. Adama Nogi.

N um azaki I., Chinese B usiness Enterprise as Inter-fam ily Partnership: A Comparison w ith the Japanese Case', w: Chinese B usiness Networks: State, E conom y and Cul

ture, red. C. B un, N ordic Institute of Asian Studies, P rentice Hall, C openhagen 2000, s. 152-175.

O dlanicka-P oczobutt M., Innow acyjne rozwiązania tv zakresie zarządzania siecią dostaw z w ykorzystaniem system u m ierników sieci, „Zeszyt Naukowy Politechniki Śląskiej, O rganizacja i Zarządzanie" 2006, n r 34, s. 233-245.

O w en-Sm ith J., Powell W. W., Knowledge Networks in the Boston Biotechnology Com

m u n ity, "O rganization S cience” 2004, no. 15, s. 5-21.

O wen-Sm ith J., Varian H.R., Market Structure in the Network Age, University of Michi

gan, p resen tatio n (30.09.2014).

P iorę M .J., Sabel Ch.F., The Second Industrial Divide, Basic books, New York 1984.

Podolny J.M ., A Status-Based Model o f Market Competition, "American Jo u rn al of S ociology” 1993, no. 98, s. 829-72.

P ortes A., S en sen b ren n er J., Embeddedness and Im m igration: Notes on the Social D eterm inants o f E conom ic Action, "The A m erican Jo u rn al of Sociology” 1993, vol. 98(6), s. 1320-1350.

Powell W.W., Koput K.W., S m ith-D oerr L., Interorganizational Collaboration and the L ocus o f Innovation: Networks o f Learning in Biotechnology, "Administrative Science Q uarterly ” 1996, no. 41, s. 116-145.

Powell W. W„ N either Market N or Hierarchy: Network Forms o f Organization, "Rese

arch in O rganizational B ehav io r” 1990, vol. 12, s. 295-336.

P u tn am R.D., Bow ling Alone: The Collapse o f A m erica’s Social Capital, S im on and Shuster, New York 2000.