Koncepcja państwa w ujęciu Lecha Kaczyńskiego
Lublin 2015
Recenzent:
Ks. dr hab. Jan Szymczyk, prof. KUL
Redakcja tekstu:
Izabela Patrycja Piątek-Belina
Projekt graficzny okładki:
Dorota Umińska
Zdjęcie na okładce:
www.fotolia.pl
ISBN: 978-83-941767-4-7
© Michał Wyrostkiewicz, 2015
Wydawca:
MW Press
Michał Wyrostkiewicz, Lublin wyrostkiewicz.wydawca@gmail.com
SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE ... 6
I. ZAGADNIENIA WSTĘPNE ... 10
1.1. Rozumienie państwa w naukach społecznych ... 10
1.2. Inspiracje poglądów Lecha Kaczyńskiego ... 21
II. PŁASZCZYZNY AKTYWNOŚCI WSPÓLNOTY POLITYCZNEJ ... 35
2.1. Elementy mikrostrukturalne ... 35
2.2. Państwo a naród ... 46
2.3. Polska a struktury międzynarodowe ... 59
III. AKSJOLOGICZNE DETERMINANTY WIZJI PAŃSTWA ... 74
3.1. Stanowisko wobec liberalnej koncepcji państwa ... 74
3.2. Postawy wobec republikańskiej idei państwa ... 86
ZAKOŃCZENIE ... 100
BIBLIOGRAFIA ... 106
WPROWADZENIE
Dwudziesty wiek przyniósł światu bardzo wiele zmian technologicznych, wprowadził wiele nowych teorii, myśli i koncepcji dotyczących prawie każdej sfery życia człowieka. Szczególnie łatwość przemieszczania się ludzi oraz szybkość komunikacji spowodowała rozwój przekazu informacji, dotyczących bieżących sytuacji społecznych, gospodarczych, militarnych i politycznych. Naturalne wydaje się, więc, pojawienie pytania o współczesne postrzeganie, definiowanie i rozumienie funkcjonowania państwa. Te myśli są szczególnie ważne w stosunku do państwa polskiego, w którym przez ostatnie 150 lat zachodziły wielkie zmiany społeczno- polityczne. Odzyskanie niepodległości w 1918 roku, a wkrótce potem pierwsza i druga wojna światowa nie oszczędziły Polski i Polaków, zmuszając ich do obrony kraju i nierzadko migracji. Ponadto wielu wybitnych rodaków straciło życie, co miało doprowadzić do wynarodowienia Polaków przez okupantów. Okres po drugiej wojnie światowej to kolejny czas walki, tym razem z reżimem komunistycznym. Była to walka o odzyskanie pełnej suwerenności i wyzwolenie się spod władzy sowieckiej.
W rezultacie po pięćdziesięcioletnim okresie panowania w Polsce władzy komunistycznej, dzięki działalności NSZZ „Solidarność”, rozpoczęto proces demokratyzacji Polski. Od tego momentu pojawiało wielu polityków proponujących swoje pomysły i różne sposoby rozwiązania problemu funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Często były to całkowite sprzeczne ze sobą koncepcje.
Dyskurs na ten temat trwa cały czas. Analiza zagadnienia zawartego w temacie niniejszej pracy, wydaje się więc szczególnie ważna i jak najbardziej aktualna, ponieważ we współczesnych czasach widać polityczną rywalizację w ustaleniu zasad i praw w kraju i postrzeganie Polski na arenie polityki zagranicznej. Wyraźnie zderzają się ze sobą dwie przeciwne idee państwa: liberalna i republikańska. Decyzje, które zapadały bezpośrednio po upadku reżimu komunistycznego jak i obecne, będą miały kluczową rolę w przyszłym funkcjonowaniu państwa. Warto, więc przyjrzeć się koncepcji państwa jednego z najbardziej wpływowych polityków ostatnich lat – prezydenta Lecha Kaczyńskiego1.
1 Lech Aleksander Kaczyński urodził się 18 czerwca 1949 r. w Warszawie. Od 1976 r. był działaczem opozycyjnym, angażując się w działalność Komitetu Obrony Robotników. Kierował Biurem Interwencji oraz Biurem Analiz Bieżących Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego. W 1980 r. poparł pomysł utworzenia jednego, ogólnopolskiego związku zawodowego „Solidarność”. Rok później wszedł w skład Komisji Programowej „Solidarności”. Po wprowadzeniu przez władze komunistyczne, 13 grudnia 1981
Problematyka państwa jest przedmiotem zainteresowania socjologii, ale także politologii i prawa. Na temat szeroko rozumianego pojęcia państwa, koncepcji jego powstania oraz funkcjonowania swoje prace pisali m.in. znani klasycy socjologii, tacy jak: Jan Szczepański2 i Jan Turowski3, prawnicy Józef Krukowski4 i Piotr Winczorek5 oraz współcześni socjologowie Zdzisław Krasnodębski6 i Elżbieta Ciżewska7. Ponadto można wymienić Ryszarda Legutko8, Leona Dyczewskiego9 oraz John`a Gray`a10. Prezentowane opracowanie jest z zakresu socjologii. Dlatego poruszone zostaną w nim treści, jakie mają wpływ na kondycję wspólnoty politycznej i kształtowanie życia społecznego w zakresie mikro-, mezo-, jak i makrostrukturalnym. Ponadto omawiany temat wchodzi w zakres socjologii władzy, pod względem analizy typologii władzy, jej r., stanu wojennego, był internowany i osadzony w Strzebielinku, z którego wypuszczono go w październiku 1982 r. Po uwolnieniu kontynuował działalność opozycyjną w „Solidarności”. We wrześniu 1988 r. brał udział w rozmowach opozycji z władzami komunistycznymi w Magdalence pod Warszawą. Rok później brał udział w obradach „Okrągłego Stołu”. Od czerwca 1989 r. był senatorem ziemi gdańskiej. W maju 1990 r. wybrany został I wiceprzewodniczącym NSZZ „Solidarność”. Od marca do października 1991 r. pełnił funkcję ministra stanu ds. bezpieczeństwa w Kancelarii Prezydenta RP Lecha Wałęsy. Od lutego 1992 r. pełnił funkcję prezesa Najwyższej Izby Kontroli, a od czerwca 2000 r., za sprawą premiera Jerzego Buzka, powołany został na stanowisko ministra sprawiedliwości. W 2001 r.
stanął na czele prawicowej partii „Prawo i Sprawiedliwość”. 10 lutego 2002 r. wybrany został na Prezydenta Warszawy. Ostatnim etapem jego działalności publicznej było wybranie go, 23 października 2005 r., na stanowisko Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. Zginął w katastrofie rządowego samolotu dnia 10 kwietnia 2010 r. (Biogram, w: http://lechkaczynski.org, dane z dnia 28.05.2013 r.).
2 Jan Szczepański (1913-2004). Najważniejsze dzieła: Socjologia. Rozwój problematyki i metod (1961);
Elementarne pojęcia socjologii (1970); Rozważania o Rzeczypospolitej (1971). (Jan Szczepański – socjolog, w: http://www.zgapa.pl, dane z dnia 20.03.2013 r.).
3 Jan Turowski (1917-2006). Do najważniejszych jego dzieł zaliczamy: Socjologia. Male struktury społeczne (1993); Socjologia. Wielkie struktury społeczne (1994). (Jan Turowski, w: http://www.bu.kul.pl, dane z dnia 28.05.2013 r.).
4 Józef Krukowski (ur. 1936). Jednym ze znanych jego dzieł jest podręcznik: Wstęp do nauki o państwie i prawie (2004). (Prof. dr hab. Józef Krukowski, w: http://pracownik.kul.pl, dane z dnia 20.03.2013 r.).
5 Piotr Winczorek (ur. 1943). Autor dzieła: Nauka o państwie (2005) oraz współautor: Wstępu do prawoznawstwa (2011). (Prof. Piotr Winczorek, w: http://iskry.pl, dane z dnia 20.03.2013 r.).
6 Zdzisław Krasnodębski (ur. 1953 r.), socjolog i filozof społeczny. Od 1976 do 1991 r. wykładał socjologię oraz filozofię społeczną na Uniwersytecie Warszawskim. Od roku 1995 wykładowca na Uniwersytecie w Bremie. Autor książek: Postmodernistyczne rozterki kultury (1996); Demokracja peryferii (2003); Drzemka rozsądnych (2006); Już nie przeszkadza (2010); Większego cudu nie będzie (2011). (Zdzisław Krasnodębski, w: Z. Krasnodębski, Już nie przeszkadza, Wyd. Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2010, s. 498).
7 Elżbieta Ciżewska (ur. 1979 r.). Główne prace: Filozofia publiczna „Solidarności”. „Solidarność”
1980-1981 z perspektywy republikańskiej tradycji politycznej (2010); Powstanie Solidarności na Wybrzeżu w świetle wybranych teorii ruchów społecznych (2010). (Elżbieta Ciżewska, w: http://www.elzbietacizewska.pl, dane z dnia 28.05.2013 r.).
8 Ryszard Legutko (ur. 1949). Główne publikacje: Platona krytyka demokracji (1990); Tolerancja. Rzecz o surowym państwie, prawie natury, miłości i sumieniu (1997); Spory o kapitalizm (1994); Traktat o wolności (2007); Esej o duszy polskiej (2008). (Ryszard Antoni Legutko, w: http://www.rlegutko.pl, dane z dnia 01.06.2013 r.).
9 Leon Dyczewski (ur. 1936). Główne publikacje: Rodzina, społeczeństwo, państwo (1994); Tożsamość polska i otwartość na inne społeczeństwa (1996); Rodzina w nowoczesnym społeczeństwie (2007). (Prof.
dr hab. Leon Tadeusz Dyczewski OFM Conv, w: http://www.kul.pl, dane z dnia 01.06.2013 r.).
10 John Gray (ur. 1948). Główne dzieła: Liberalizm (1994), Dwie twarze liberalizmu (2001); Po liberalizmie (2001). (John Gray, w: http://www.demokraci.pl, dane z dnia 01.06.2013 r.).
źródeł, odniesienia do motywów jej zdobywania itp. Także zasady i normy życia społecznego czy publicznego, jakie zostaną zaprezentowane w tej pracy, świadczą o socjologicznym aspekcie poruszanego zagadnienia.
Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie myśli prezydenta Lecha Kaczyńskiego, dotyczącej obrazu i funkcjonowania państwa, którą starał się realizować podczas sprawowania urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Problem główny zawiera się w pytaniu: Jaką koncepcję państwa: liberalną czy republikańską, propagował w swojej polityce omawiany polityk? Z kolei problemy szczegółowe dotyczą następujących pytań: Jak współcześnie definiuje się i rozumie pojęcia państwa?
Kto był największym inspiratorem poglądów politycznych Lecha Kaczyńskiego? Jakie miejsce w polityce Kaczyńskiego, zajmowała troska o dobro polskich rodzin? Jakie miejsce w kształtowaniu narodu, w polityce Kaczyńskiego, zajmowała historia Polski?
Dlaczego Lech Kaczyński popierał współpracę z NATO? Jak Kaczyński odnosił się do liberalnej koncepcji relacji między państwem a Kościołem? Jaki był stosunek prezydenta do zasady solidarności propagowanej przez republikańską ideę państwa?
W niniejszym opracowaniu wykorzystano metodę analizy treści oraz analityczno- syntetyczną.
Kluczową kategorią pojęciową, występującą w tytule prezentowanego opracowania, jest państwo. Rozumieć je będziemy jako wielką zbiorowość obywateli, zamieszkujących na określonym terytorium, podporządkowanych suwerennej władzy rządzącej na tym terenie11. Władza ta jest suwerenna oraz względnie autonomiczna, może stosować legalne środki przymusu wobec osób, które naruszają ustanowiony ład społeczny. Do głównych zadań państwa zaliczymy zagwarantowanie obywatelom bezpieczeństwa wewnętrznego oraz zewnętrznego12. Szersze ujęcie omawianej problematyki zostanie przedstawione w pierwszym rozdziale publikacji.
Głównymi źródłami, które posłużyły do napisania tego opracowania były przede wszystkim wystąpienia, wywiady oraz listy prezydenta Lecha Kaczyńskiego, opublikowane przez Kancelarię Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. Wydane zostały one w czterech tomach, przy czym każda część (z wyjątkiem ostatniej) stanowi podsumowanie jednego roku prezydentury Kaczyńskiego13. Do źródeł zaliczono
11 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Wyd. PWN, Warszawa 1970, s. 368.
12 J. Szymczyk, Makrostruktury i procesy społeczne w różnych perspektywach teoretycznych, [notatki z wykładu, Lublin 2011, obserwacja uczestnicząca].
13 Por. 2006. Wystąpienia, listy, wywiady, wybór, red. K. Janaszek, A. Fijewski, Wyd. Kancelaria Prezydenta RP, Warszawa 2007; por. 2007. Wystąpienia, listy, wywiady, wybór, red. K. Janaszek,
również wywiad z Lechem Kaczyńskim, który przeprowadził Łukasza Warzecha14 oraz książkę: O dwóch takich… Alfabet braci Kaczyńskich15. Stanowi ona zapis rozmów Michała Karnowskiego i Piotra Zaremby z Lechem i Jarosławem Kaczyńskimi.
Literaturą przedmiotową stanowić będzie m.in. książka Piotra Semki: Lech Kaczyński. Opowieść arcypolska (2010); wspomnienia o prezydencie, które w publikacji: Lech Kaczyński. Portret (2010) zebrał Michał Karnowski; tekst Jarosława Sellina: Testament polityczny Lecha Kaczyńskiego (2011) oraz Anny Rycman: Władza symboliczna prezydenta RP na przykładzie polityki historycznej Lecha Kaczyńskiego (2012). Szczegółowy wykaz wykorzystanej literatury zawiera bibliografia.
Struktura tej publikacji składa się z trzech części. Rozdział pierwszy zawiera wyjaśnienie głównych zagadnień zawartych w tytule. Na początku przedstawiona zostanie definicja państwa oraz jego powstanie. Natomiast w dalszej części ukazane są osoby i wydarzenia, które ukształtowały poglądy polityczne Kaczyńskiego.
Rozdział drugi składa się trzech części. W pierwszej z nich omawiane są poglądy prezydenta dotyczące funkcjonowania państwa w skali mikrostrukturalnej.
W drugiej ukazane zostały czynniki, które zdaniem omawianego polityka kształtowały poczucie narodu w Polakach. Natomiast w trzeciej części zaprezentowano wizję Kaczyńskiego, dotyczącą miejsca Polski na arenie polityki międzynarodowej. Tak przeprowadzona analiza pozwoli zaprezentować myśl Kaczyńskiego dotyczącą polityki wewnętrznej i zewnętrznej Polski.
Ostatni rozdział składa się z zestawienia i porównania koncepcji funkcjonowania państwa w ujęciu Lecha Kaczyńskiego z dwiema odmiennymi od siebie ideami:
liberalną oraz republikańską. Struktura ta pozwoli przedstawić kierunek polityki (liberalny lub republikański), który realizował on w czasie swojej pięcioletniej kadencji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
A. Fijewski, Wyd. Kancelaria Prezydenta RP, Warszawa 2008; 2008. Wystąpienia, listy, wywiady, wybór, red. K. Janaszek, A. Fijewski, Wyd. Kancelaria Prezydenta RP, Warszawa 2009; 2009-2010.
Wystąpienia, listy, wywiady, wybór, red. K. Janaszek, A. Fijewski, Wyd. Kancelaria Prezydenta RP, Warszawa 2010.
14 Por. Ł. Warzecha, Lech Kaczyński. Ostatni wywiad, Wyd. Prószyński Media, Warszawa 2010.
15 O dwóch takich… Alfabet braci Kaczyńskich, [rozmawiali Michał Karnowski, Piotr Zaremba], Wyd.
M, Kraków 2006.
Rozdział I
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
Rozdział pierwszy stanowić będzie teoretyczną podstawę dla przeprowadzonych w kolejnych rozdziałach analiz. Pierwszym wyjaśnionym zagadnieniem będzie definicja państwa oraz sposoby jego definiowania. Następnie przedstawione zostaną wydarzenia i osoby, który były inspiracją do ukształtowania się poglądów politycznych Lecha Kaczyńskiego.
1.1. Rozumienie państwa w naukach społecznych
Każdy człowiek, przychodząc na świat, przynależy do określonej rodziny, grupy społecznej, kultury i narodu. Uczy się podstawowych praw i wartości, którymi kierować się będzie w życiu. Jednym z fundamentalnych elementów egzystencji każdego człowieka jest jego przynależność do określonego kraju i narodu. Aby zrozumieć mechanizmy ich funkcjonowania, musi on zapoznać się z historią, tradycją, sposobem pojmowania i funkcjonowania swojego kraju oraz ze zrozumieniem terminu „państwo”.
Ta część analizy skoncentrowana jest przede wszystkim na współczesnej myśli poruszanego zagadnienia. Jest to związane z czasowym zakresem głównej części pracy (lata 2005-2010, czyli okresem prezydentury Lecha Kaczyńskiego) oraz ze zmianami politycznymi i społeczno-gospodarczymi, jakie w sposób szczególny zaistniały w XX wieku. Na dynamikę zmian rozumienia państwa miał również wpływ szybki rozwój technologiczny oraz proces integracji krajów europejskich.
Celem tego etapu rozważań jest przedstawienie najważniejszych zagadnień związanych z tematyką państwa. W pierwszej kolejności przedstawione zostaną główne definicje tego zagadnienia, następnie teorie na temat jego powstania, funkcje, cechy oraz podział państw ze względu na formę rządów. Dzięki zapoznaniu się z tymi elementami łatwiej będzie odnieść się w późniejszej części pracy do myśli Lecha Kaczyńskiego.
Koncepcja państwa była i jest jednym z głównych tematów rozważań socjologicznych. Już w starożytności Grecy używali sformułowania polis dla określenia państwa-miasta, Rzymianie używali słowa respublica a następnie imperium. Czas średniowiecza to funkcjonowanie pojęcia regnum, a wieku XV terminu status. W XVII
wieku w Polsce używano słowa respublica oraz regnum16. Dopiero w wieku XIX rozpowszechniło się pojęcie państwo. W części pierwszej przedstawiono podstawowe definicje i koncepcje dotyczące rozumienia tego terminu17. Według Miłowita Kunińskiego pojęcie państwa odnosi się przede wszystkim do władzy politycznej, którą sprawuje rząd oraz system instytucji publicznych. Ich zadaniem jest służyć organizowaniu działań zbiorowych przy pomocy biurokracji, czyli aparatu administracyjnego. Według autora, źródło tego słowa pochodzi od słów „pan”
i „panowanie”. Ten etymologiczny punkt widzenia wskazuje na właściwości państwa.
Cechami tymi są „panowanie”, wskazujące na bycie podmiotem władzy, posiadanie i wykonywanie jej w stosunku do podlegających władzy (chodzi tu o suwerenność wewnętrzną, czyli zdolność do egzekwowania posłuszeństwa wobec zakazów i nakazów organów rządzących) oraz suwerenność zewnętrza, czyli niepodległość wobec innych krajów18. Norman Goodman definiuje państwo jako „główną zorganizowaną władzę polityczną w społeczeństwie”19.
Jan Szczepański, analizując omawiane pojęcie, podaje, że „państwo jest zbiorowością obywateli podporządkowanych władzy suwerennej mieszkających na określonym terytorium, do którego ogranicza się władza”20. Autor dodaje ponadto, że państwo jest zbiorowością polityczną lub inaczej mówiąc, polityczną organizacją zbiorowości terytorialnej21. W definicji tej można zauważyć elementy podobieństwa do Konwencji z Montevideo z roku 1933, która w artykule pierwszym podała, że państwo jako podmiot prawa międzynarodowego powinno mieć takie elementy, jak: stała ludność, określone terytorium, rząd oraz zdolność do zawarcia stosunków z innymi państwami22.
Warto również zwrócić uwagę na ogólne, ale ważne definicje tej organizacji, wskazane przez Józefa Krukowskiego oraz Jaen`a Dabina23. Krukowski podkreślił, że
„państwo to wielka grupa społeczna odznaczająca się wysokim stopniem
16 K. Paprocki, Repetytorium maturzysty. WOS, Wyd. Greg, Kraków 2010, s. 83.
17 J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Wyd. TN KUL, Lublin 2004, s. 13-14.
18 M. Kuniński, Państwo, w: Słownik społeczny, red. B. Szlachta, Wyd. WAM, Kraków 2004, s. 801-824.
19 N. Goodman, Wstęp do socjologii, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 235.
20 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Wyd. PWN, Warszawa 1970, s. 368.
21 Tamże.
22 „The state as a person of international law should possess the following qualifications: (a) a permanent population; (b) a defined territory; (c) government; and (d) capacity to enter into relations with the other states”. (Montevideo Convention on the Rights and Duties of States z roku 1933; w: http://www.taiwando cuments.org/montevideo01.htm, dane z dnia 01.03.2013 r. - tłumaczenie własne).
23 Jean Dabin, (1889-1971). Belgijski prawnik. Pracownik akademicki, laureat wielu honorowych doktoratów uczelni zagranicznych. (Breve biografia de Jean Dabin w: http://bib.us.es/guiaspormaterias /ayuda_invest/derecho/jeanDabin.pdf, dane z dnia 20.03.2013 r.).
zorganizowania”24. A do komponentów państwa, z definicji Szczepańskiego, lubelski prawnik dodał także świadomość polityczną społeczeństwa, która jest zbiorem poglądów, ocen i emocji dotyczących sfery politycznej25. Autor przytacza również definicję Jean`a Dabin`a, który twierdził, że państwo jest zbiorowością, której nadano charakter społeczności zorganizowanej i zhierarchizowanej. Odwołał się jednak do solidaryzmu społecznego, czyli do wspólnego działania w celu osiągnięcia dobra wspólnego, przez które rozumiał szczęście i możliwy rozwój każdej jednostki oraz porządek społeczny, w którym jednostki miały możliwość realizacji należnej każdej z nich praw i wolności, które wynikały z godności osoby ludzkiej26.
Wyjaśnienie koncepcji państwa można odnaleźć w książce Wstęp do prawoznawstwa, autorstwa Tatiany Chauvin, Tomasza Staweckiego i Piotra Winczorka.
Autorzy podali, że „państwo jest polityczną, hierarchiczną, przymusową, terytorialną i suwerenną organizacją obejmującą całe społeczeństwo”27. Według nich, państwo jest organizacją, ponieważ tworzy ją wielka grupa społeczna, która jest sformalizowana.
Ten sformalizowany charakter państwa polega na tym, że posiada ono organy władzy i przynależy się do niego na podstawie sformalizowanego członkostwa, czyli obywatelstwa. Autorzy podkreślają również, że o państwie jako organizacji można mówić dlatego, że obejmuje ona wszystkich mieszkańców danego terytorium, wprowadzając i utrzymując w tej grupie osób normy i zasady, dzięki którym tworzony i utrzymywany jest porządek publiczny oraz wyznaczyć można każdemu członkowi określone uprawnienia i obowiązki28.
Socjologiczna definicja państwa podkreśla, że państwo to wielka organizacja społeczna, która kontroluje ludność (zbiorowość) zamieszkującą określone terytorium.
Różni się od innych organizacji społecznych działających na tym samym terenie tym, iż jest w obecnym zglobalizowanym świecie względnie autonomiczna i suwerenna.
Państwo posiada strukturę scentralizowaną, choć składającą się z mniejszych części, takich jak województwo, gmina, powiat, a działanie tych wszystkich elementów jest skoordynowane. Państwo ma również możliwość legalnego stosowania przymusu wobec osób naruszających zasady ładu społecznego oraz posiada możliwość
24 J. Krukowski, Wstęp do nauki, s. 15.
25 Tamże.
26 Tamże.
27 T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Skrypty Becka. Wstęp do prawoznawstwa, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 52.
28 Tamże.
integrowania społeczeństwa i zapewnienia mu porządku zewnętrznego oraz wewnętrznego29.
Poniżej zostaną przedstawione podstawowe teorie powstania państwa:
naturalistyczna, teologiczna, patriarchalna, umowy społecznej, podboju i przemocy, solidarystyczna, marksistowska oraz psychologiczna. Pierwsza koncepcja, naturalistyczna (klasyczna), wywodzi się od Arystotelesa30. Jej podstawą jest twierdzenie, że człowiek ze swej natury jest istotą polityczną i zmierza do życia w grupie. Dzięki temu tworzy związki z innymi osobami. Podstawą państwa jest rodzina31. To ona łączy się w osady, które następnie tworzą miasta-państwa, zwane polis. Powstanie państwa jest więc wynikiem naturalnego zachowania ludzi i jest najwyższą formą zorganizowania się jednostek w zbiorowość, w której otrzymują one status obywatela32. Twórcą teologicznej koncepcji powstania państwa jest św.
Augustyn33. Jest to koncepcja teologiczna. Autor podkreślił w niej, że władza i państwo pochodzi od Boga: „Państwem Bożym zwiemy świadomość poświadczoną przez to Pismo, która nie przez przypadkowe odruchy myśli, lecz wprost przez rządzenie najwyższej Opatrzności, przewyższając swoją boską powagą wszystkie pisma wszystkich narodów, podbiło wszelkie odmiany ludzkiej umysłowości”34. Stworzył on również koncepcję dwóch państw: państwa ziemskiego i państwa niebieskiego: „Dwie miłości […] powołały do życia dwa państwa: miłość własna, posunięta aż do pogardy Boga, powołała państwo ziemskie; miłość Boga zaś, posunięta aż do pogardzenia sobą, powołała państwo niebieskie”35.
Autorem trzeciej z omówionych koncepcji powstania państwa – patriarchalnej (nazwa „patriarchat” wywodzi się z łacińskiego słowa pater, patris, co oznacza
„ojciec”) – jest Robert Filmer36. Autor odniósł się do tekstów Starego Testamentu, na podstawie których chciał wykazać, że władza monarchy wywodzi się z dominującej
29 J. Szymczyk, Makrostruktury i procesy społeczne w różnych perspektywach teoretycznych, [notatki z wykładu, Lublin 2011, obserwacja uczestnicząca].
30 Arystoteles (384-322 p.n.e.). To jeden z trzech najsłynniejszych filozofów starożytnej Grecji.
Zapoczątkował nurt filozoficzny nazywany arystotelizmem. (Por. T. Tomasik, Arystoteles, w: Słownik myśli filozoficznej, Wyd. Szkolne PWN, Warszawa-Bielsko-Biała 2011, s. 71-89).
31 Arystoteles, Polityka, Wyd. PWN, Warszawa 1964, s. 8-9.
32 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2007, s. 34.
33 Święty Augustyn (354-430). Wczesnochrześcijański filozof i teolog. Podobnie jak Platon rozróżniał rzeczywistość materialną i duchową. Głosi ideę chrześcijańską, że Bóg jest pierwszym poruszycielem i budowniczym świata. (T. Tomasik, Augustyn, w: Słownik myśli filozoficznej, s. 108-124).
34 Augustyn, O Państwie Bożym, t. 2, Wyd. DeAgostini i Altaya, Warszawa 2003, s. 5.
35 Tamże, s. 236.
36 Robert Filmer (1588-1653). Angielski teoretyk polityczny. W swoim dziele Patriarcha, or the Natural Power of Kings, z około 1630 roku, bronił boskich praw monarchy. (Por. Robert Filmer w: http://www.answers.com, dane z dnia 20.03.2013 r.).
władzy mężczyzn. Rody takie łączyły się w większe struktury, tworząc państwo37. Czwartą teorią powstania państwa jest koncepcja umowy społecznej. Jako pierwszy sformułował ją grecki filozof Epikur38. Rozwój tej koncepcji nastąpił w Europie w XVII i XVIII wieku. Z tą teorią łączymy: Thomasa Hobbes`a39 i Johna Locka40 oraz Jeana Jacques`a Rousseau41. Według nich, państwo powstaje w skutek umowy pomiędzy ludźmi, którzy do czasu zawiązania tej umowy żyli w stanie naturalnym (pierwotnym).
Każdy z nich opisywał nie rzeczywisty a idealny podział władzy. „Być może najbardziej kłopotliwy problem zasygnalizowany w doktrynie umowy społecznej pojawił się i rozwinął się w Europie w XVII i XVIII w. […] Thomas Hobbes, John Locke i Jean-Jacques Rousseau, to trzy klasyczne […] doktryny opracowania koncepcji państwa, które były mało kompatybilne. Pierwszy poparł stan absolutny, drugi stan tymczasowy, a trzeci stan moralny […]”42.
Z kolejną teorią – podboju i przemocy – wiążemy nazwisko greckiego filozofa Tranzymacha43. Na nowo myśl tę podjął w XIX wieku Ludwik Gumplowicz44. Jego zdaniem, czynnikiem budującym państwo było zastosowanie przemocy z zewnątrz,
37 S. Sagan, V. Serzhanova, Nauka o państwie współczesnym, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2010, s. 28.
38 Epikur (341– 270 p.n.e.). Grecki filozof, twórca epikureizmu. W jego filozofii dominowały rozważania na temat osiągnięcia pełni szczęścia. (Por. T. Tomasik, Epikur, w: Słownik myśli filozoficznej, s. 95-99).
39 Thomas Hobbes (1588-1679). Angielski filozof, autor dzieła Lewiatan, w którym dowodzi, że sposobem uniknięcia zła, które spotyka ludzi żyjących w tzw. stanie natury, jest zawarcie umowy przekazującej nieograniczoną władzę w ręce suwerena. (Por. R. Podgórski, Historia myśli społecznej, Wyd. Contact, Poznań-Warszawa-Olsztyn 2012, s. 77-79).
40 John Locke (1632-1704). Angielski filozof, lekarz, ekonomista i polityk. Twórca klasycznej postaci empiryzmu oraz podstaw teoretycznych demokratycznych rządów. (Por. R. Podgórski, Historia myśli społecznej, s. 72-77).
41 Jean-Jacques Rousseau (1712-1778). Pisarz, pedagog i filozof. Główne jego dzieło Umowa społeczna to utopia polityczna, w której opisał demokrację idealną. (Por. R. Podgórski, Historia myśli społecznej, s. 79-83).
42 „Perhaps the most perplexing problem raised by the doctrine of the social contract that emerged and flourished in Europe in the seventeenth and eighteenth centuries is that it produced political prescriptions that were profoundly at variance with one another. Thomas Hobbes, John Locke and Jean-Jacques Rousseau, the three classical expositors of the doctrine, developed concepts of the state that were scarcely compatible. The first endorsed the absolute state, the second the provisional state, and the third the moral state, or the state-as-church”. ( D. Boucher, P. Rawls, The Social contract from Hobbes to Rawls, Wyd.
Routledge, London i New York 1994, s. 35 - tłumaczenie własne; zob. J.J. Rousseau, Umowa społeczna.
Uwagi o rządzie polskim. List o widowiskach, Wyd. PWN, Warszawa 1966, s. 21-24).
43 Trazymach z Chalcedonu (V w. p.n.e.). Grecki filozof, retor, sofista. Dowodził, że prawa i wartości nie pochodzą z natury, od bogów, ani z rozumnego ustanowienia. Są wyrazem interesu tego, który posiada władzę. Odrzucał normy moralne i religijne. (Por. J. Gajda-Krynicka, Trazymach z Chalcedonu, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 9, red. A. Maryniarczyk, Wyd. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2008, s. 542-543).
44 Ludwik Gumplowicz (1838-1909). Polski socjolog i prawnik. Swoje poglądy opierał na monizmie i determinizmie. Monizm był dla niego metodą interpretacji zjawisk. Determinizm, który sprowadzał się do przekonania, że wszystkie zjawiska we wszechświecie, podlegają tym samym prawom rozwoju. Jego teza głosi, że rozwój społeczny nie przechodził drogi od jedności do wielości, ale odwrotnie, od wielości do jedności, poprzez powstawanie coraz szerszych grup społecznych. (Por. Ludwik Gumplowicz w: http://www.szkolnictwo.pl, dane z dnia 20.03.2013 r.).
którą upatrywał w walce ras. Ta walka między rasami doprowadziła do dominacji jednych nad drugimi, a zwycięzca ustanawiał władzę. W ten sposób powstało państwo, które było narzędziem kontroli podbitych45. Przedstawicielem kolejnej koncepcji, nazywanej solidarystyczną, jest Emile Durkheim46. Według tej myśli, państwo to organizacja, która solidaryzuje i synchronizuje interesy różnych grup społecznych.
Grupy te, łącząc się, tworzyły państwo. Durkheim wyróżniał dwa rodzaje solidarności:
mechaniczną, która jest reprezentowana przez prawo karne i oparta jest na represji oraz organiczną, która wyrażana jest przez prawo konstytucyjne, administracyjne oraz rodzinne47.
Kolejną z przedstawionych myśli będzie teoria klasowa (marksistowska) ukształtowana przez Karola Marksa48 i Fryderyka Engelsa49. Według nich są trzy podstawowe przyczyny powstania państwa: wzrost wydajności pracy i jej społeczne podziały, powstanie własności prywatnej oraz powstanie różnych klas społecznych, pomiędzy którymi dochodziło do sprzeczności ekonomicznych50. Do tej teorii nawiązywali Włodzimierz Lenin czy Józef Stalin51. Autorem ostatniej zaprezentowanej koncepcji powstania państwa będzie teoria polskiego uczonego Leona Petrażyckiego52. Był on zwolennikiem teorii psychologicznej. Według niego należy przenieść zjawisko powstania państwa i prawa w sferę psychiki, ponieważ wspomniane przed chwilą elementy mają zaspokoić ludzkie potrzeby takie jak: bezpieczeństwo, dominacja, afiliacja53. Jak zostanie wskazane w dalszej części pracy, powyższe koncepcje
45 S. Sagan, V. Serzhanova, Nauka o państwie współczesnym, s. 29-30.
46 Émile Durkheim (1858-1917). Filozof, socjolog i pedagog. W 1985 r. objął pierwszą w Europie katedrę socjologii. Uważał, że socjologia jest najważniejszą i najbardziej podstawową nauką spośród nauk społecznych. Głównym elementem jego badań są fakty społeczne. (Por. R. Podgórski, Historia myśli społecznej, s. 169-178).
47 Por. E. Durkheim, O podziale pracy społecznej, Wyd. PWN, Warszawa 1999, s. 142 nn; zob. J. Szacki, Durkheim, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1964, s. 31-56.
48 Karol Marks (1818-1883). Niemiecki filozof i ekonomista. Twórca marksizmu. Autor Manifestu Komunistycznego. Zakończeniem filozoficznego systemu Marksa jest jego materialistyczne spostrzeganie dziejów, które oparte jest na historycznym materializmie. (Por. R. Podgórski, Historia myśli społecznej, s. 205-208).
49 Fryderyk Engels (1820-1895). Niemiecki filozof i socjolog. Jeden z głównych ideologów socjalizmu.
Jego pisma filozoficzne poświęcone są głownie obronie Karola Marksa. (Por. R. Podgórski, Historia myśli społecznej, s. 208-212).
50 K. Marks, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r., w: Marks, Engels. Dzieła wybrane, red.
K. Hanulak, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1981, s. 99-115.
51 S. Sagan, V. Serzhanova, Nauka o państwie współczesnym, s. 31.
52 Leon Petrażycki (1867-1931). Prawnik, filozof, socjolog prawa, etyk i logik. Prawo według niego nie jest systemem norm, lecz pewnego rodzaju faktem psychologicznym, a mianowicie szczególnego rodzaju emocją. Emocje prawne mają charakter zobowiązujący i przyznający. (Por. Leon Petrażycki w: http://www.szkolnictwo.pl, z dnia 20.03.2013 r.).
53 S. Sagan, V. Serzhanova, Nauka o państwie współczesnym, s. 30; zob. A. Kojder, Myśli Leona Petrażyckiego, Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 2009, s. 133-134; zob. L. Petrażycki, Teoria prawa
powstania państwa we współczesnej myśli socjologicznej będą się ze sobą łączyć.
Odnajdziemy w niej zarówno koncepcję rodziny jako podstawowej komórki państwa, elementy umowy społecznej, współpracy grup czy podziału pracy. Mimo różnych prób wyjaśnienia tego problemu, zmierzają one do tego samego celu – znalezienia idealnego sposobu funkcjonowania państwa.
Kolejnym zagadnieniem będzie przedstawienie funkcji państwa. Jan Turowski podaje dwa rodzaje funkcji: funkcje zewnętrzne oraz funkcje wewnętrzne54. Pierwszej z nich autor przypisuje dwa główne zadania: ma zapewnić bezpieczeństwo społeczeństwu oraz obejmuje ona przedstawicielstwo w relacjach międzynarodowych.
Przy realizacji zapewnienia bezpieczeństwa społeczeństwa autor ma na myśli takie działania, które będą pomagały w zawieraniu porozumień i umów międzynarodowych przeciwdziałających konfliktom i agresjom zbrojnym od strony innych państw jak również zapewnią odpowiednią współpracę międzynarodową w zakresie gospodarczym, politycznym i kulturalnym. Pomogą one również w utrzymaniu pokoju.
Podmiotami realizującymi te zadanie będą służby dyplomatyczne oraz wojsko55. Do funkcji wewnętrznych lubelski socjolog zalicza dwa zadania: pierwsze to „zapewnienie ładu i porządku w obrębie społeczeństwa jako wielości różnych grup społecznych i ich instytucji oraz w stosunkach między obywatelami”56. Drugim zadaniem „jest sprawowanie zwierzchniego nadzoru nad działalnością różnych grup społecznych i ich instytucji, wspomaganie ich działalności w różnych dziedzinach, inicjowanie tej działalności, koordynowanie, rozstrzyganie sporów i konfliktów”57.
Lech Dubel, Andrzej Korybski i Zbigniew Markwart do funkcji państwa dodają jeszcze trzy: ekonomiczną, socjalną oraz edukacyjną58. Warto jednak zwrócić uwagę, że zakres przedstawionych przez nich zadań zamyka się w funkcjach przedstawionych przez Turowskiego: socjalna i edukacyjna wchodzi w zakres wewnętrznych, a ekonomiczna łączy w sobie funkcje zewnętrzne – międzynarodowej współpracy gospodarczej oraz wewnętrzne – w wymianie gospodarczej w ramach państwa. Krystian Paprocki podaje również dwie główne funkcje państwa wewnętrzną i zewnętrzną.
Jednak każdą z nich uszczegóławia. Do zewnętrznej tradycyjnie zalicza zadania i państwa w związku z teorią moralności, t. 2, Wyd. PWN, Warszawa 1960, s. 664; zob. K. Motyka, Leon Petrażycki. Challenge to legal orthodoxy, Wyd. TN KUL, Lublin 2007, s. 27-30.
54 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Wyd. TN KUL, Lublin 2000, s. 111.
55 Tamże, s. 111-112.
56 Tamże, s. 112.
57 Tamże; por. J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, s. 369-374.
58 L. Dubel, A. Korybski, Z. Markwart, Wprowadzenie do nauki o państwie, Wyd. Kantor Wydawniczy, Zakamczyce 2002, s. 41-42.
obronne i dyplomatyczne, a do wewnętrznej: prawodawczą – ustanowione prawa dokonane przez odpowiedni aparat, obowiązują na terenie całego państwa; porządkową – dbanie o bezpieczeństwo w kraju; administracyjną – zarządzanie odbywa się za pomocą odpowiednich organów administracyjnych; organizacyjną – zarządzanie finansami i gospodarką kraju; socjalną – zapewnienie obywatelom minimum egzystencji; kulturową – zarządza ośrodkami kulturalnymi i oświatową – steruje systemem edukacji państwa59.
Kolejnym zagadnieniem będzie przedstawienie trzech głównych cech państwa, do których zaliczamy: terytorialność, powszechność oraz suwerenność60. Paprocki, poruszając temat terytorialności, określa go jako „obszar państwa wyznaczony przez granice państwowe, potwierdzone i ratyfikowane umowami międzynarodowymi z państwami sąsiedzkimi”61. Do obszaru kraju autor zalicza ponadto tereny ambasad i konsulatów, pokłady statków pływających pod banderą konkretnego państwa, pokłady samolotów a nawet promów kosmicznych62. Zatem do terytorium państwa zaliczamy przestrzeń lądową, morską jak i powietrzną. Z kolei powszechność ściśle związana jest z ludnością zamieszkałą na terytorium państwa63. Piotr Winczorek akcentuje niemożność istnienia państwa bez obywateli. Przypomina, że w historii świata ilość mieszkańców przekładała się na siłę państwa. Chodziło tu przede wszystkim o dużą i silną armię. Obecnie liczba mieszkańców nie odgrywa, według autora, większej roli.
Przykładem może być Bangladesz. Jest to państwo o znacznej liczbie mieszkańców, ale za to słabe gospodarczo i politycznie. Istnieje również sytuacja odwrotna, gdzie w państwie mieszka mało ludzi, ale za to kraj jest silny w wymiarze politycznym i gospodarczym. Do takich państw zaliczymy Holandię, Szwecję i Szwajcarię64. Anthony Giddens65 używa tu pojęcia obywatelskości. Autor, używając nowego
59 K. Paprocki, Repetytorium maturzysty, s. 84.
60 Giddens dodaje do powyższych trzech cech państwa, jeszcze jedną, którą nazywa nacjonalizmem.
Definiuje ją jako system symboli i przekonań dającym obywatelom poczucie wspólnoty politycznej.
Stanowi on jednocześnie podstawowy przejaw poczucia przynależności do odrębnej i suwerennej społeczności. (A. Giddens, Socjologia. Wydanie nowe, Wyd. PWN, Warszawa 2012, s. 991).
61 K. Paprocki, Repetytorium maturzysty. WOS, s. 84.
62 Tamże.
63 P. Winczorek, Nauka o państwie, Wyd. Liber, Warszawa 2005, s. 63.
64 Tamże.
65 Anthony Giddens (ur. 1938). Socjolog. Wykładowca na uniwersytetach w Cambridge i Londynie. Jest twórcą teorii „strukturacji”. Jego zdaniem społeczeństwo wkracza w fazę tzw. „późnej nowoczesności”, której głównymi cechy są: zaufanie do skomplikowanych systemów technicznych i organizacyjnych, nowe wymiary ryzyka, związane ze zmianami cywilizacyjnymi i technicznymi, nieprzejrzystość, niepewność i chaotyczność życia społecznego, postępująca globalizacja polityczna, ekonomiczna oraz kulturowa. Jest najczęściej cytowanym współczesnym przedstawicielem nauk społecznych. (Por. Anthony Giddens. Biografia, w: http://www.scienzepostmoderne.org, dane z dnia 20.03.2013 r.).
sformułowania, chce zwrócić uwagę na fakt, iż pojęcie „obywatel” występuje w państwach nowoczesnych i obejmuje ludzi żyjących w obrębie danego terytorium i danego systemu politycznego. Mają oni takie same prawa i obowiązki66.
Barbara Szacka wskazuje, że wśród państw panuje jeszcze jedna bardzo ważna zasada: suwerenności, która pierwotnie obejmowała dziedzinę polityki, kultury i obronności. Było to możliwe tylko w przypadku dużych państw67. Krukowski przedstawia dwie płaszczyzny pojmowania suwerenności: wewnętrzną (ad intra) oraz zewnętrzną (ad extra)68. W pierwszej płaszczyźnie autor podkreśla, że suwerenność polega na tym, że nie ma wyższej władzy w państwie od organów centralnych. Organy te są najważniejsze i wszystkie pozostałe instytucje występujące w państwie im podlegają. W drugiej płaszczyźnie (zewnętrznej) najogólniej można mówić o niepodległości państwa względem pozostałych krajów. Decyzje podejmowane przez aparat władzy nie podlegają rządom innych krajów. Istnieje jednak możliwość przekazania części swojej suwerenności na rzecz organizacji międzynarodowych i organów ponadpaństwowych. Można to zauważyć w procesie integracji i tworzenia Unii Europejskiej69. Wyróżniamy trzy procesy ograniczające władzę współczesnego państwa: globalizację70, integrację71 i fragmentację72.
Dokonując analizy organizacji, jaką jest państwo, należy przedstawić jego podział ze względu na formę rządów. Powszechnie pod uwagę bierze się trzy kryteria:
pierwszy to budowa organów władzy państwowej; po drugie, strukturę terytorialną oraz po trzecie, reżim polityczny. Biorąc pod uwagę pierwsze kryterium, wyróżniamy dwa typy budowy władzy państwowej: monarchię i republikę73. O monarchii mówimy wtedy, gdy władza należy do jednej osoby, np.: króla, cara, cesarza. Monarchię możemy podzielić biorąc pod uwagę zakres władzy. Wyróżniamy wtedy: monarchię
66 A. Giddens, Socjologia. Wydanie nowe, s. 991.
67 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 2008, s. 410.
68 J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, s. 23.
69 Tamże.
70 „Globalizacja jest to proces, który polega na tworzeniu gospodarki na całym obszarze Ziemi, dla którego granice państw czy bloków gospodarczych nie mają już podstawowego znaczenia. Jego warunkiem jest usuwanie barier dla wymiany i produkcji dóbr i usług, przepływów kapitału i ludzi”.
(Globalizacja; w: http://www.nbportal.pl, dane z dnia 22.03.2013 r.).
71 „Integracja - wyraz ten pochodzi od łacińskiego słowa integrare, co oznacza scalić. […] W znaczeniu ekonomicznym, integracja oznacza wieloaspektowy proces scalania gospodarek poszczególnych krajów i tworzenia się jednolitego organizmu i systemu gospodarczego- najczęściej jest to wspólny rynek zbytu i handlu towarami i usługami”. (Integracja; w http://www.cotojest.info, z dnia 22.03.2013 r.).
72 Fragmentacja, inaczej „społeczeństwo obywatelskie”, to sfera aktywności, która ma swoje miejsce pomiędzy państwem a rynkiem. W jej skład wchodzi rodzina, szkoły, stowarzyszenia lokalne oraz instytucje pozagospodarcze. W społeczeństwach demokratycznych, fragmentacja odgrywa bardzo ważną role. (A. Giddens, Socjologia. Wydanie nowe, s. 734).
73 J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, s. 26.
absolutną (np. współcześnie Arabii Saudyjskiej, Katar, Watykan), i monarchię parlamentarną, inaczej nazywaną konstytucyjną (np. współcześnie Wielka Brytania, Hiszpania). W monarchii absolutnej skupione są: władza ustawodawcza, wykonawcza oraz sądownicza. W parlamentarnej władza monarchy ograniczona jest do wykonywania funkcji wykonawczej lub tylko reprezentacyjnej74.
O republice mówimy wtedy, gdy określone grupy społeczne dokonują wyboru najwyższych organów państwa (oligarchiczna i arystokratyczna) lub są one (organy państwowe) wyłaniane z wyborów powszechnych (republika demokratyczna)75. Turowski, odnosząc się do pojęcia republiki, używa pojęcia „woli społecznej”, wskazując na źródło władzy, którym są obywatele76. Zakres władzy jest w tym przypadku ograniczony czasowo, mówimy wtedy o kadencyjności lub przedmiotowo – o zgodności z zasadą trójpodziału władzy77. W Polsce władzę ustawodawczą stanowi Sejm i Senat. Parlament sprawuje tę władzę za pomocą uchwał, które tworzą prawo.
Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej, Rada Ministrów oraz administracja rządowa stanowi władzę wykonawczą. Zajmuje się ona wprowadzaniem prawa ustanowionego przez władzę ustawodawczą. Władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały, których zadaniem jest między innymi rozpatrywanie sporów między obywatelami lub instytucjami oraz wymierzanie sprawiedliwości, w wypadku złamania prawa78.
Drugie kryterium, dotyczące struktury terytorialnej państwa, dzieli tę wielką organizację na prostą i złożoną. W skład „państwa prostego” wchodzą jednostki terytorialne, pozostające względem siebie w hierarchicznym podporządkowaniu. Nie posiadają one suwerenności mimo pewnej autonomii. Współczesnym przykładem państwa prostego jest Polska, Słowacja lub Czechy79. O „państwie złożonym” mówimy wtedy, gdy łączy ono kilka państw, które zachowują pewien zakres swojej suwerenności. Takim krajem jest Kanada, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej lub Republika Federalna Niemiec80. Podmiotem, który przypomina państwo złożone jest Unia Europejska, która kształtuje się od czasów zakończenia II wojny światowej. Kraje
74 M. Bankowicz, Monarchia, w: Słownik polityki, red. M. Bankiewicz, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1996, s.157.
75 J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, s. 26.
76 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, s. 121.
77 Teorię trójpodziału władzy wprowadził Monteskiusz, który podzielił ją na: władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. (Por. D. Held, Modele demokracji, Wyd. Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2010, s. 85-91).
78 Por. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., artykuł 10; Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483.
79 J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, s. 27.
80 Tamże.
wstępujące do Unii dobrowolnie ograniczają swoją suwerenność na rzecz współpracy krajów zrzeszonych w tej organizacji81.
Krukowski podkreśla, że najważniejszym kryterium podziału państw jest klasyfikacja ze względu na ustrój polityczny. Autor tłumaczy to pojęcie jako „ogół zasad, na jakich aparat państwowy opiera swój stosunek do społeczeństwa, oraz metod, jakimi posługuje się w kierowaniu społeczeństwem”82. W podziale ustrojów politycznych Krukowski podaje dwa kryteria: pierwsze to „ustawowo zagwarantowany i faktycznie respektowany zakres praw i wolności jednostki ludzkiej, pojmowanych jako prawa człowieka i obywatela. Drugim kryterium jest „stopień udziału obywateli w sprawowaniu władzy publicznej”83. Na podstawie tych dwóch kryteriów wyróżnia ustrój autokratyczny oraz demokratyczny84.
Współczesną formą systemu autokratycznego jest reżim totalitarny, który ukształtował się w XX wieku. Zdaniem Zbigniewa Brzezińskiego, którego poglądy przytacza Józef Krukowski, można określić następujące cechy omawianego reżimu.
Są to: jedna ideologia, jedna partia sprawująca władzę dyktatorską, monopol partyjny nad armią, całkowita zależność środków masowego przekazu od państwa, terrorystyczny system policyjny oraz gospodarka centralnie sterowana85. Należy również podkreślić, że były zniesione tutaj instytucje demokratyczne, ograniczone były prawa i wolności obywatelskie oraz panował stosunek wrogości do religii z próbą zastąpienia ją przez oficjalną dla danego państwa ideologią86.
Przeciwieństwem powyższego reżimu jest system demokratyczny, który opiera się na „idei partycypacji uczestnictwa obywateli”87, czyli na uczestnictwie obywateli w sprawowaniu władzy. Turowski wskazał, że „pojęciem demokracji określamy taki ustrój państwa i system wykonywania władzy państwowej, w którym ogół członków społeczeństwa będących obywatelami uczestniczy bezpośrednio lub pośrednio w decydowaniu o sprawach państwa”88. Według autora demokrację dzielimy na bezpośrednią i pośrednią, czyli przedstawicielską. O bezpośredniej mówimy odnosząc się do starożytnej Grecji, gdzie obywatele brali udział w głosowaniach na rynkach miast uchwalając najważniejsze prawa i wybierali tam osoby na najwyższe
81 Tamże.
82 Tamże..
83 Tamże, s. 28.
84 Tamże.
85 Tamże.
86 Tamże.
87 Por. E. Wojciechowski, Refleksje na temat rządzenia, Wyd. Difin, Warszawa 2009, s. 62.
88 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, s. 125.
stanowiska w państwie, które były wykonywane przez określony czas, co obecnie nazwalibyśmy kadencyjnością89.
Współczesną postacią demokracji jest tzw. demokracja pośrednia, czyli przedstawicielska. To partycypacja obywateli w sprawach dotyczących państwa dokonywana za pomocą przedstawicieli wyłanianych w wyborach powszechnych90. Wybory te są powszechne, równe, tajne, bezpośrednie oraz proporcjonalne. Osoby wyłonione w wyborach pełnią najważniejsze funkcje w państwie. Z pojęciem demokracji wiąże się ściśle wolność obywatelska, ścisłe przestrzeganie praw człowieka i praworządność organów władzy. Do głównych swobód i praw obywatelskich zaliczymy m.in.: prawo do życia, wolności sumienia, wolności osobistej i bezpieczeństwa, wolność prasy, wolność zgromadzeń, wolność zrzeszania się oraz wolność wyznania i praktyk religijnych91.
Na podstawie przeprowadzonej analizy, można przyjąć następującą definicję państwa, określającą je jako wielką organizację polityczną, która obejmuje mieszkańców danego terytorium. Jest ona względnie autonomiczna i suwerenna.
Państwo posiada strukturę scentralizowaną, a w jego skład wchodzą mniejsze części, takie jak województwo, gmina, powiat. Panuje w nim zasada trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Państwo ma również możliwość legalnego stosowania przymusu wobec osób naruszających zasady ładu społecznego oraz posiada możliwość integrowania społeczeństwa i zapewnienia mu porządku zewnętrznego i wewnętrznego.
W kolejnej części przedstawione zostaną osoby i sytuacje, które były inspiracją poglądów Lecha Kaczyńskiego w późniejszej jego działalności prezydenckiej.
1.2. Inspiracje poglądów Lecha Kaczyńskiego
Aktywny udział jednostek zaangażowanych w podejmowanie decyzji o znaczeniu państwowym i międzynarodowym, wymaga od nich posiadania konkretnie określonych i sformułowanych poglądów oraz opinii, które niejednokrotnie są ukształtowane przez szeroko rozumiane czynniki społeczne, kulturowe i historyczne, w których formowała się dana jednostka. Nie jest to proces określony w czasie, gdyż
89 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, s. 125.
90 A. Giddens, Socjologia. Wydanie nowe, s. 997.
91 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, s. 126-127.
każde spotkanie, rozmowa, wydarzenie kształtuje światopogląd człowieka. Jednakże kandydat starający się o elekcję, szczególnie na wyższe stanowiska państwowe, musi charakteryzować się jednoznacznie określonymi poglądami. Powinny one być jasno i wyraźnie przedstawione. Takie wyrażanie poglądów pozwala wyborcom lepiej wybrać kandydata, który realizowałby ich światopogląd.
Celem tej części omawianego zagadnienia jest przedstawienie czynników kształtujących poglądy Lecha Kaczyńskiego. Określenie źródeł, które go uformowały, pozwoli lepiej zrozumieć jego sposób rozumienia koncepcji funkcjonowania państwa, którą starał się realizować podczas sprawowania funkcji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Zapoznanie się z tymi czynnikami, ułatwi również zrozumienie motywów jego działań oraz kwestii poruszanych w jego publicznych wystąpieniach. Sposób przedstawienia tych „inspiracji”, do których zaliczymy: osoby, wydarzenia historyczne, literaturę, prasę, wydarzenia, w których sam uczestniczył oraz organizacje, z którymi miał styczność i z którymi współpracował, odbywać się będzie w ramach możliwości – chronologicznie. W pierwszej kolejności, jako źródło inspiracji, ukazana zostanie najbliższa rodzina: dziadkowie, rodzice, brat oraz wujostwo. Na tle rodziny, zostaną ukazane czynniki kulturalne, takie jak: lektury, radio, teatr oraz praca w filmie, które również miały znaczący wpływ na życie Kaczyńskiego. W dalszej części, przedstawiony zostanie czas studiów w Warszawie a następnie w Gdańsku. Na tym etapie analizy, zostanie przybliżone czytelnikowi kształtowanie się myśli Kaczyńskiego pod wpływem strajków studenckich z 1968 roku, działalność w Komitecie Obrony Robotników, w Wolnych Związkach Zawodowych i w „Solidarności”. Ostatnim elementem, wchodzącym w skład powyższych źródeł, będzie katolicka nauka społeczna.
W pierwszej części rozważań, przedstawione zostaną osoby, które kształtowały poglądy Lecha Kaczyńskiego w jego dziecięcych i młodzieńczych latach. Miało to miejsce w sposób bezpośredni – poprzez osobiste rozmowy lub pośredni, czyli słuchając opowieści o przeżyciach już nieżyjących członków rodziny. W ostatnim wywiadzie, którego Lech Kaczyński udzielił Łukaszowi Warzesze, wspomina, że jego pierwsze zainteresowanie polityką pojawiło się około jedenastego lub dwunastego roku życia92. Jak przypuszcza wzięło się ono z rozmów, które przeprowadzane były w domu.
Rozmawiano tam m.in. o polityce, jak również o ówczesnej historii współczesnej93.
92 Ł. Warzecha, Lech Kaczyński. Ostatni wywiad, Wyd. Prószyński Media, Warszawa 2010, s. 11.
93 Tamże.
Warto zwrócić uwagę na rodowód Lecha Kaczyńskiego. Rodzina od strony matki pochodziła z inteligenckiej rodziny Jasiewiczów, wywodzącej się z Kresów94. Spośród najbliższej rodziny, rozpoczynając od pokolenia dziadków, wpływ na kształtowanie jego poglądów miała babcia Stefania Jasiewiczowa, z którą często poruszał tematy dotyczące problemów politycznych95. O powstaniu listopadowym96 i styczniowym97, dowiedział się właśnie od niej98.
Warto podkreślić różnorodność kulturową, historyczną i polityczną, z jaką miał styczność Lech Kaczyński w swojej rodzinie. Jego dziadek, Aleksander Jasiewicz, był rosyjskim pułkownikiem. Jak wspomina brat Lecha Kaczyńskiego – Jarosław, Aleksander Jasiewicz zaginął podczas rewolucji październikowej, ale jak głosi rodzinna legenda, zginał już jako generał Polski99. We wspomnianym już ostatnim wywiadzie Lech Kaczyński dodaje, że dziadek był zdecydowanym antypiłsudczykiem100. Jak widać, w rodzinie przyszłego prezydenta, mieszały się dwa narody: polski i rosyjski, co poszerzało jego wiedzę historyczną dotyczącą losów ich obu. Natomiast z rodziny, od strony ojca, w wywiadach, wspominany jest przede wszystkim dziadek: Aleksander Kaczyński101, zajmujący wysokie stanowisko w brzeskiej dyrekcji kolei, dlatego też nie dziwi fakt, że tematyka funkcjonowania państwa pojawiała się w domowych rozważaniach102.
W procesie kształtowania człowieka, najważniejszymi osobami są rodzice.
W rodzinie Kaczyńskich, z Lechem i jego bratem, najwięcej czasu spędzała matka.
Jadwiga Kaczyńska (1926-2013) przez kilka lat pracowała jako nauczycielka języka polskiego w kilku warszawskich liceach oraz przez pewien czas w Instytucie Badań
94 J. Kaczyński, Dwa konie na biegunach, w: O dwóch takich… Alfabet braci Kaczyńskich, [Rozmawiali Michał Karnowski, Piotr Zaremba], Wyd. M, Kraków 2006, s. 35-36.
95 Ł. Warzecha, Lech Kaczyński, s. 12.
96 Powstanie listopadowe wybuchło 29 listopada 1830 roku. Główną przyczyną była walka o niepodległość i suwerenność oraz próba uwolnienia się spod władzy Rosji. Kolejnym powodem było łamanie przez cara Mikołaja I postanowień konstytucji Królestwa. Powstanie upadło 21.10.1831 roku.
(Powstanie listopadowe, w: J. Pilikowski, Słownik szkolny. Historia, Wyd. Zielona Sowa, Kraków 2007, s. 245-249).
97 Powstanie styczniowe było zbrojnym etapem walki o niepodległość w Królestwie Polskim. Wybuchło 22 stycznia 1863 roku, po manifeście, wzywającym do walki, ogłoszonym przez Tymczasowy Rząd Narodowy. Specyfiką tego powstania jest brak wielkich bitew. Występowały tylko liczne, mniejsze potyczki zbrojne. Powstanie spotkało się ze zrozumieniem i poparciem opinii publicznej na arenie międzynarodowej. Upadło jesienią 1864 roku. (Powstanie styczniowe, w: J. Pilikowski, Słownik szkolny, s. 250-256).
98 J. Kaczyński, Dwa konie na biegunach, w: O dwóch takich, s. 36.
99 Tamże, s. 35.
100 Ł. Warzecha, Lech Kaczyński, s. 17.
101 A. Poppek, Obrączki. Opowieść o rodzinie Marii i Lecha Kaczyńskich, Wyd. G+J, Warszawa 2010, s. 56.
102 J. Kaczyński, Dwa konie na biegunach, s. 35.
Literackich Państwowej Akademii Nauk103. To ona zapoczątkowała u swoich synów pasję czytania, podczas której, oprócz dzieł Jana Brzechwy i Juliana Tuwima, pojawiły się teksty patriotyczne Jana Antoniego Grabowskiego104, Wacława Gąsiorowskiego105 oraz Walerego Przyborowskiego106. To również matka, jako pierwsza, zapoznała dzieci z Trylogią Sienkiewicza. O zamiłowaniu do czytania i poznawania świata świadczy fakt, że w wieku dwunastu lat Lech Kaczyński samodzielnie przeczytał Faraona Bolesława Prusa107. Listę klasyki literatury dopełniają takie dzieła, jak: W pustyni i puszczy oraz Krzyżacy108. Trzeba podkreślić, że o wychowaniu w duchu patriotyzmu, świadczy również to, że po każdym odmówionym pacierzu bracia śpiewali hymn Polski109. Kończąc wspomnienia o matce, jako inspiratorce poglądów swojego syna, warto dodać, że swoje opowieści potwierdzała przykładem życia, opowiadając dzieciom o swojej działalności w Szarych Szeregach110 pod pseudonimem „Bratek”. Brała również udział w akcji „Burza”111, podczas której pełniła obowiązki sanitariuszki112.
103 Dzieciństwo, w: http://www.lechkaczynski.org, (dane z dnia 26.03.2013 r.).
104 Jan Antoni Grabowski - (1882-1950). Studiował na Politechnice Warszawskiej. Żołnierz w armii Józefa Hallera. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pracował na różnych stanowiskach w Ministerstwie Oświaty. Lata 1945-1948 spędził w Olsztynie. Był naczelnikiem Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego. Do jego dzieł zalicza się m.in. serię podręczników dla młodzieży szkolnej z zakresu matematyki, monografie dotyczące Chełmna, Grudziądza i Torunia, edycje pamiętników Paska, bajek Ezopa oraz Don Kichota. (Antoni Jan Grabowski, w: http://leksykon kultury.ceik.eu, dane z dnia 23.03.2013 r.).
105 Wacław Gąsiorowski, prawdziwe nazwisko Wiesław Sclavus – (1869-1939). Powieściopisarz, publicysta, scenarzysta, dziennikarz, działacz niepodległościowy. Autor powieści historycznych, w których głównie nawiązuje do epopei napoleońskiej i powstania listopadowego. (Wacław Gąsiorowski, w: http://lubimyczytac.pl, dane z dnia 23.03.2013 r.).
106 Walery Przyborowski, jego pseudonim Zygmunt Lucjan Sulima – (1845-1913). Studiował na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Szkoły Głównej w Warszawie. Działalność pisarską rozpoczął od romansów oraz powieści kryminalnych. Największą popularność zdobył jako autor książek dla dzieci i młodzieży, m.in.: Bitwa pod Raszynem, Szwedzi w Warszawie. Książki te uświadamiały młodym Polakom fragmenty ich historii narodowej, wzmacniały uczucia patriotyczne. (Przyborowski Walery, w:
http://portalwiedzy. onet.pl, dane z dnia 24.04.2013 r.).
107 Szczenięce lata Lecha Kaczyńskiego, „Sieci” 2013, nr 14, s. 70. Jest to fragment książki Sławomira Centkiewicza, Adama Chmielewskiego, Janusza Kowalskiego i Anny K. Piekarskiej: Lech Kaczyński.
Biografia polityczna. Tom 1: 1949-2005, która ukażę się w maju 2013 r., nakładem wydawnictwa Zysk i S-ka.
108 J. Kaczyński, Dwa konie na biegunach, s. 41.
109 A. Poppek, Obrączki, s. 48.
110 „Szare Szeregi” to kryptonim Związku Harcerstwa Polskiego, który w latach 1939-1944, walczył w niemieckim okupantem. Do ich zadań należała nie tylko akcja zbrojna, ale również zdobywanie broni i amunicji, itp. (Szare Szeregi, w: http://www.11sdhszareszeregi.zafriko.pl, dane z dnia 05.04.2013 r.).
111 Akcja „Burza” to prowadzona przez Armię Krajową, akcja zbrojna przeciwko niemieckim okupantom.
Trwała od 4 stycznia 1944 roku do stycznia 1945 roku. Wynikiem akcji było zdobycie Wilna i Lwowa oraz uznanie Armii Krajowej jako wojsko sprzymierzone. (W. Roszkowski [Andrzej Albert], Historia Polski 1914-1997, Wyd. PWN, Warszawa 1998, s. 131-133).
112 A. Poppek, Obrączki, s. 60.
