• Nie Znaleziono Wyników

Lednicki przyczynek do znajomości plecionkarstwa

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Lednicki przyczynek do znajomości plecionkarstwa"

Copied!
22
0
0

Pełen tekst

(1)

Jacek Wrzesiński

Lednicki przyczynek do znajomości

plecionkarstwa

Studia Lednickie 3, 151-171

1994

(2)

S T U D IA L E D N IC K IE Ul P o z n a ń — L cd n ica 1994

JA C E K W R Z E S I Ń S K I

M u ze u m P ie r w s z y c h P ia s tó w na L ed n icy

LEDNICKI PRZYCZYNEK DO ZNAJOM OŚCI PLECIONKARSTWA

Z agadnienia zw iązane z w ytw órczością n ależą do tem atów do ść często p odejm o­ wanych w literaturze archeologicznej. N ajczęściej o m aw iane są te d ziedziny, d la k tó ­ rych dysponuje się licznym i m aterialnym i dow odam i — zarów no sam ych produktów ja k i zw iązanych z nim i odpadków , półw ytw orów , surow ca i w arsztatów (w tym n a­ rzędzi). R z ad k o podejm ow ana je s t dyskusja na tem at zajęć, co do których posiadam y niew ielką ilość źródeł.

A rch eo lo g iczn e b ad an ia w ykopaliskow e pro w adzone na stanow iskach ró żn y ch epok dostarczają przedm iotów przede w szystkim z surow ców trw ałych. Jedynie w yjątkow o sprzyjające w arunki p rzy n o szą w yroby z drew na, kory, w łókna czy skóry. W śród nich spotykam y przedm ioty w yplatane m ające rozległe zastosow anie w e w szystkich d ziałach gospodarki. Plecionkarstw em posługiw ano się przy w yrobie p rzedm iotów w y k o rzy ­ styw anych do transportu, przechow yw ania, przy sporządzaniu sprzętów dom ow ych, urządzeń hodow lanych (kojce i zagrody d la zw ierząt, słom iane ule — koszki itp.), łow iecko-rybackich czy części ubioru.

W yplatanie uw aża się p o w szech n ie za je d n ą z najstarszych um iejętności tech n icz­ nych czło w iek a i najp o w szech n iejszą d zied zin ę w ytw órczości (H. S zym czak 1975, s. 7; K. Jażdżew ski 1981, s. 274, 310; W. H ensel 1987, s. 271). Z ostało naw et uznane za pierw o w zó r tkactw a (T. M alinow ski 1985, s. 115). W edług niektórych poglądów naczynia plecione m ogły służyć za w zór dla naczyń lepionych z taśm glinianych (J. B ohdanow icz 1976, s. 193). Inni b ad acze do p atru ją się w pływ u techniki ple- cionkarskiej na zdobnictw o w ykonanych na Śląsku naczyń ceram iczn y ch (C. Pescheck 1939, s. 121, tabl. 23; 18, 19). Ś w iadom ość znacznej roli om aw ianego zajęcia uw i­ dacznia się w literaturze w postaci odrębnych rozdziałów i haseł (np. W . H ensel 1987, s. 271 - 274; O. P odlew ski 1960, s. 471 - 496; J. K ostrzew ski 1970, s. 130 - 131). N iew ielka ilo ść źródeł zw iązanych z plecio n k arstw em nie pozw ala uznać tej dziedziny w ytw órczości za rzem iosło, traktuje się j e zazw yczaj ja k o zajęcie uboczne. A tym bardziej n ie je s t w yodrębnione ja k o zaw ód. T rzeb a je d n a k zauw ażyć, iż sam term in zawód je s t w ieloznacznym i n iedokładnie zdefiniow anym pojęciem , zarów no c o do zakresu ja k i znaczenia. S taw ianie p lecionkarstw a w rzędzie zajęć ubocznych sp o ­ w odow ane je s t zn ajo m o ścią niew ielkiej ilości sam ych w ytw orów , b rak iem narzędzi, lecz także w y n ik a z poglądów o stopniow ym przechodzeniu od produkcji dom ow ej

(3)

152

J. W R Z E S IŃ S K I

do rzem iosła (A. M ączak i in. 1954, s. 15 - 16; M. M ogielnicka-U rban 1984, s. 176), A przecież w yodrębnienie się rzem iosła, je g o oddzielenie od rolnictw a i tw orzenie się odrębnych grup społecznych nie m usiało zachodzić ew olucyjnie. N adw yżki stanow iące dobra p rzeznaczone na w ym ianę m ogą pochodzić z rolnictw a, hodow li i innych zajęć grupy, w której żyją zajm ujący się plecionkarstw em . G dy niektórzy członkow ie grupy w zględnie na sta łe przejm ują określone dziedziny w ytw órczości, pow stają w arunki do w yodrębnienia się zaw odu (J. D ąbrow ski 1977, s. 10). C zęsto różne zjaw iska oceniam y z dzisiejszego punktu w idzenia m ając za sobą całą zdobytą w iedzę przysłaniającą niekiedy punkt w idzenia w spółczesny danem u zjaw isku (A. L. K roeber 1989, s. 16 - 18). C hyba m iędzy innym i z tych pow odów definicja rzem iosła oraz k ry teria jego w yodrębniania trudne są do w ypracow ania. I m im o podejm ow anych prób nie udało się ja k dotąd roztrzygnąć problem ów zw iązanych z rzem iosłem i kryteriam i jeg o w y­ dzielania (Z. H ilczerów na 1961, s. 41 - 4 2 ; J. W yrozum ski 1972, s. 632 - 636; E. C n o t­ liw y 1973, s. 10 - 11; S. M oździoch 1991, s. 94).

Spośród spotykanych w literaturze kryteriów , na jak ich o piera się m ożliw ości w y­ o d rębnienia zaw odu w danym czasie i terenie, za najw ażniejsze uw aża się: 1 - w ystę­ pow anie p ozostałości m iejsc w ydobyw ania i przetw arzania surow ców ; 2 - pow tarzalne w ystępow anie w yspecjalizow anych narzędzi pracy; 3 - w ystępow anie pozostałości w arsztatów produkcyjnych i/lub dom ostw osób zajm ujących się określoną produkcją oraz szereg innych (J. D ąbrow ski 1977, s. 14).

„W środow isku w iejskim — ja k pisała K. Z aw istow icz-A dam ska — zaw ód poj­ m ow any je s t jak o um iejętność w ykonyw ania na podstaw ie zasobu fachow ej w iedzy — określanych czynności o charakterze zajęcia m niej lub w ięcej stałego, będącego źródłem utrzym ania (głów nym lub dodatkow ym ), za fachow ców w określonym zaw o­ dzie uw ażani są ci, którzy czerpią dochody z upraw ianych rękodzieł czy rzem iosła (...) pow inni oni m ieć odpow iednie po tem u kw alifikacje, lecz decydujący je s t w łaśnie m om ent pobierania w ynagrodzenia za w ykonyw aną pracę, z której — w m niem aniu odbiorców — w yw iązują się w sposób fachow y. O bok tych uznanych fachow ców istnieją bow iem m ieszkańcy wsi, których zakres um iejętności rękodzielniczych je s t zdum iew ająco rozległy, a których m im o to nikt nie uw aża za fachow ców . Pracują bow iem na potrzeby w łasnego gospodarstw a, lub co najw yżej w ram ach w yręki są­ siedzkiej (...) ” (za: W. B aranow ski 1976, s. 235).

W spółczesne badania etnograficzne w skazują, iż gospodarstw o chłopskie cechow ała w yraźna tendencja do sam ow ystarczalności. C hłop nie dysponow ał na ogół odpow ie­ dnio d u żą ilością gotów ki, aby m óc nabyw ać w szystkie potrzebne w yroby produkcji rzem ieślniczej. Z usług rzem ieślnika w iejskiego (czy z m iasta) korzystał, gdy jego w łasna w iedza fachow a nie p ozw alała na w yprodukow anie bądź zreperow anie po­ trzebnych artykułów rzem ieślniczych (W . Baranow ski 1976, s. 181). Podobną sytuację odnieść m ożna do w czesnego i późnego średniow iecza. W ieś w sw ych początkach była w sią produkcyjną, na m iejscu w ykonyw ano w iększość w yrobów rękodzielniczych (K. T ym ieniecki 1955, przyp. 239). Z arów no m ożni ja k i chłopi starali się zaspokajać sw oje potrzeby we w łasnym zakresie. U dział chłopów w w ym ianie targow ej ograniczał się do zbyw ania skrom nych nadw yżek i zakupu najniezbędniejszych przedm iotów , których nie udało się w ykonać we w łasnym zakresie (K. M odzelew ski 1987, s. 63, 242 - 243).

(4)

LE D N JC K J P R Z Y C Z Y N E K D O Z N A J O M O Ś C I P L E C IO N K A R S T W A

153

W państw ie o system ie feudalnym sam ow ystarczalność starano się o siągnąć przez w yznaczanie części chłopów lub czeladzi dw orskiej do w ykonyw ania rzem io sła i służb specjalnych. W o kresie w czesnego i późnego średniow iecza m ożna o dnaleźć ok. 40 zaw odów (K. M odzelew ski 1987, s. 101). W drożenie tysięcy chłopów w zorganizow any system zaw odów m ógł się je d y n ie odbyć w oparciu o spraw ny system adm inistracji (K. M odzelew ski 1987, s. 160 — 161). C zęsto od w ykonyw anej funkcji urabiana była n azw a m ieszkańców p rzek sz ta łc ająca się w nazw ę m iejscow ości. O dczytyw ane ja k o w sie służebne stanow ią argum enty przy odtw arzaniu kategorii rzem iosł w czesno- i późno-średniow iecznych. Jednak dane zajęcie nie b yło zapew ne je d y n y m i nie m usiało być głów nym , a sam a nazw a m ogła w ynikać z racji nakładanych św iadczeń, spraw o­ wanej opieki (rybacy, bobrow nicy) czy też obow iązków w zględem dw oru (księcia) (K. T ym ieniecki 1955, s. 38 - 47; H. Ł ow m iański 1962, s. 25).

G eneralnie w szystkie zajęcia rękodzielnicze po d zielić m ożna na te o ch arak te­ rze jed y n ie pracy dom ow ej, pom ocniczej i te w y konyw ane sam odzielnie (K. T y m ie­ niecki 1955, s. 81). Z e składem , rodzajem rzem iosła i je g o produktam i (w odniesieniu do okresów historycznych) zapoznajem y się głów nie w oparciu o ob o w iązk o w e o b ­ ciążen ia i opodatkow ania. P ew nych w skazów ek w odniesieniu do om aw ianej p ro b le­ m atyki m ogą dostarczyć prace pośw ięcone stratyfikacji społeczeństw a (S. Russocki 1985, s. 1 9 1 - 198). Ź ró d ła h istoryczne d o sta rcza ją danych dotyczących zw łaszcza zaw odów w ykonyw anych w m iastach ukazując przede w szystkim o rg an izacje cechow e m iast, ich socjotopografię, a także najuboższych m ieszkańców m iast (J. W iesio ło ­ wski 1982; M . G oliński 1991, s. 2 5 7 - 2 7 6 ; J. Piekalski 1991, s. 1 3 9 - 152; P. M. Jagłow ski 1991, s. 5 - 2 6 ; J. W iesiołow ski 1992, s. 1 4 5 - 153; M. B ogucka 1992, s. 7 1 - 7 5 ) .

W yodrębnienie się rzem iosł sam odzielnych zależy zarów no od zapotrzebow ania na w yroby danego rzem iosła, ja k i od stopnia trudności pełnego ich w ykonyw ania w gospodarstw ie dom ow ym (K. T ym ieniecki 1955, s. 71 -7 4 ). K oszykarstw o (a szerzej plecionkarstw o) nigdy nie w yodrębniło się ja k o rzem iosło sam odzielnie. C hociaż in te­ resujące zm iany zaobserw ow ać m ożna od 2 poł. X IX w ieku, kiedy to w zro st zain ­ teresow ania w yrobam i plecionkarskim i doprow adził do stw orzenia „przem ysłu” wi- k lin ia rsk ie g o '. W niektórych m iastach tw orzy się grupa rzem ieślników d ostarczająca sw oje w yroby na wieś. D o okresu w ojny w iększość m ieszkańców R ogalinka zajm o ­ wała się w yplataniem koszyków , które w ykupyw ali kupcy żydow scy i w yw ozili do N iem iec. N atom iast praw ie cała ludność O łoboku zajm ow ała się do niedaw na w y p la­ taniem przedm iotów ze słom y. T rad y cja w iąże nauczanie i o rg an izację zbytu w yrobów plecionkarskich z cysterkam i m iejscow ego klasztoru (O. P odlew ski 1960, s. 473). To nagłe zapotrzebow anie na w yroby w ikliniarskie spow odow ało potrzebę zo rg an izo w an ia plantacji w ikliny. W niektórych rejonach w zw iązku z tym w śród zajm ujących się „w ikliniarstw em ” zaobserw ow ać m ożem y w ydzielenie się dw u grup zaw odow ych (?): w ikliniarzy - zajm ujących się zbiorem i przygotow yw aniem surow ca i plecionkarzy — zajm ujących się w ytw arzaniem przedm iotów w iklinow ych (M. Ż y w irsk a 1973, s. 262 - 266).

1 W 19 8 5 roku w N o w y m T o m y ś lu u d o stę p n io n o e k s p o z y c ję m u ze a ln ą p o ś w ię c o n ą w ik lin ia r s tw u , g d z ie ob ok w y r o b ó w p le cio n k a r sk ich p rez en to w a n a je s t h istoria „w ik lin ia rstw a " (H . N o w a c k i 1 9 8 7 , s. 3 6 9 - 3 7 3 ).

(5)

154

J. W R Z E S IŃ S K I

P lecionkarstw o należy do najbardziej tradycyjnych zajęć pozarolniczych (M . Z aw ie­ rucha 1986, s. 5). Jedną z zasadniczych, szczególnie charakterystycznych cech w y­ różniających plecionkarstw o spośród innych zajęć pozarolniczych je s t różna je g o rola w gospodarce w iejskiej w tym sam ym czasie. W chodziło ono bow iem bądź w zakres gospodarki sam ow ystarczalnej, było zajęciem chałupniczym , przem ysłem dom ow ym lub rzem iosłem . Rzutow ało to w zasadniczy sposób na pozycję społeczną sam ego w ytw órcy (W . P aprocka 1964a, s. 246). O je g o pozycji św iadczyła ilość posiadanej ziem i. P lecionkarstw em zajm ow ali się przede w szystkim m ałorolni, lub bezrolni, a tak­ że starsi, ułom ni, pasterze na pastw iskach — osoby m ające zbyt m ało, by w ystarczyło im na utrzym anie (W . P aprocka 1964a, s. 247; H. S zym czak 1975, s. 2 0 - 2 4 ; W . B a­ ranow ski 1976, s. 240). C zęsto obok koszy w yrabiali oni także m iotły (M. Z aw ierucha 1986, s. 10).

N auka tego rzem iosła odbyw ała się na drodze przekazu tradycyjnej w iedzy. N iska p o zy cja m aterialna i zw iązana z tym niska pozycja społeczna plecionkarzy pow odo­ w ały, iż sam o zajęcie było nisko cenione i w pew nym sensie pogardzane. K oszykarz często określany był jak o „ten co plecie koszyki” 2. A ze w zględu na lekcew ażenie często spotyka się nieprzyznaw anie się koszykarzy do w ykonyw ania tego rękodzieła (W . Baranow ski 1976, s. 240 - 241). D ziedziczenie tego zajęcia w ynika głów nie z nie- zm ieniających się w ciągu dw u pokoleń w arunków m ajątkow ych, które zm uszały do szukania dodatkow ego zarobku. T akże niechęć do opuszczania sw ego m iejsca zam ie­ szkania, m ałe gospodarstw a, słabe ziem ie, b rak kom unikacji — to w szystko składa się na trw ałość utrzym yw ania się koszykarstw a w danym terenie (W . P aprocka 1964a, s. 266). G ranica m iędzy w ytw órczością na w łasne potrzeby, a p rodukcją na zbyt zależy od w arunków m iejscow ych — głów nie od pozycji społecznej w ytw órcy uw arunko­ w anej w arunkam i ekonom icznym i w danym okresie (W . Paprocka 1964, s. 213 - 214). Bez w ątpienia koszykarze (plecionkarze) należeli do najuboższych w arstw spo­ łeczeństw a, będących najbardziej m ilczącym i grupam i społecznym i w przeszłości (M . B ogucka 1992, s. 75).

Z asadniczym surow cem w ykorzystyw anym w plecionkarstw ie je s t w iklina {Salix

p urpurea) i w ierzba w iciow a (S a lix vim enalis). N ajpopularniejszą i najlepszą je s t wiklina

rosnąca krzaczasto o jasnozielonej korze, rzadziej o korze brunatnej, a także czerw onej (O. Podlew ski 1960, s. 475 - 476). O bok w ikliny używ a się gałęzi i korzeni drzew, kory, słom y. Surow iec ten przed przystąpieniem do produkcji podlega w stępnej obróbce — przygotow aniu. Polega ona na m oczeniu (czasem gotow aniu), korow aniu, łupieniu. W e w spółczesnym plecionkarstw ie obserw uje się trzy sposoby w yplatania (H. Szym ­ czak 1975, s. 5 9 - 6 2 ) . P ierw szy m ożna określić ja k o żeberkow o — krzyżow y. Jest on stosow any najczęściej. Polega na tym , iż najpierw z prętów (żeberek) pow staje szkielet, a ten oplatany je s t w itkam i. S tosow any je st przy w yrobie koszy z wikliny i gałęzi, w ierszy rybackich, płotów , ścian budynków itp. Sposób ten stosow any jest

2 K o s z y k a r z y z w a n o te ż op a łk a rz a m i (M . S z c7.ep a n ia k 1 9 7 1 , p rzyp . 6 0 ). P o g a r d liw y s to s u n e k d o k o­ sz y k a r z y w id o c z n y j e s t ta k że w p o w ie d z o n k u — p le ś ć k o s z a łk i-o p a ik i, to ty le c o o p o w ia d a ć b zd ury, głu ­ p stw a (W . K o p a liń sk i 1 9 8 5 , s. 2 2 6 , 5 2 7 ) . P rz y o k a zji w a rto w s p o m n ie ć o z n ie s ła w ia ją c e j k a rze w d aw nej P o ls c e : p r z e s tę p c ó w w in n y c h ob ra zy m o r a ln o ś c i, a z w ła s z c z a n ie rz ą d n ice z a w ie s z a n o w k o szu nad wodą lu b b a g n e m a ż w k o ń c u sa m i o d c in a li p o w r ó z i w p a d a li w b ło to (W . K o p a liń sk i 1 9 8 5 , s. 5 2 6 ).

(6)

L E D N IC K I P R Z Y C Z Y N E K D O Z N A J O M O Ś C I P L E C IO N K A R S T W A

155

R y c . 1. N a r z ę d z ia u ż y w a n e d o w y c in a n ia i o b rób k i w ik lin y (w g : O . P o d le w s k i 1 9 6 0 , ry c . 2 7 3 )

rów nież przy w yrobie m at, lecz ze w zględu na użycie szerszych taśm zw any je s t taśm ow o — krzyżow y. D rugi sposób określić m ożna ja k o spi­ ralny. P olega na spiralnym zw ijaniu grubego k o ­ rzenia i łączeniu zw ojów pasam i z dartego k o ­ rzenia. T ak w yrabiano np. m isy chlebow e, a dziś obserw ow ać m ożna przy niektórych koszach — m isach łączonych szyciem . T rzecim sposobem jest technika w arkoczow a, czyli splot w arkoczo­ wy w ykorzystyw any przy zakończeniach gór­ nych kraw ędzi niektórych koszy itp., a najczę­ ściej przy w yrobie uszczelniaczy słom ianych.

D no m oże pow stać w dw ojaki sposób. A lbo poprzez skrzyżow anie kilku grubszych prętów zw iązanych i rozchylonych na kształt prom ieni­ stej gw iazdy i oplecenie ich cienkim i w itkam i. A lbo poprzez użycie długich prętów (lub w itek) które zaginane tw orzą jed n o cześn ie szkielet ściany. W p ierw szy m przypadku ściany w yplata się osobno, przy w ykorzystaniu kilkunastu prę­ tów oplatanych w itkam i.

R y c . la . W s p ó łc z e s n e n a rzę d z ia u ż y w a n e d o o b ró b k i w ik lin y (w g : H . S z y m c z a k 1 9 7 5 , ry c . 16)

(7)

156 J . W R Z E S IŃ S K I

Rye. lb . N arzęd zia uży w an e d o w y cin an ia w ikliny (w g: H. Szy m czak 1975, ryc. 17 i 18)

Z arów no w trakcie pozyskiw ania surow ca, je g o przygotow yw ania ja k i przy samym w yplataniu posługiw ano się rozm aitym i narzędziam i. P odczas w ycinania w ikliny, ko­ rzeni, gałęzi czy też przy zdzieraniu kory (łub) posługiw ano się nożam i, a także sier­ pam i, półkoskam i, nożycam i oraz koseram i (W. H ensel 1987, s. 274) (ryc. 1, la , lb). Do okorow yw ania w ikliny służyły specjalne szczypce o kształcie przypom inającym nożyce do strzyżenia ow iec jed n ak bez ostrzy (ryc. 2). W W ielkopolsce posługiw ano się przyrządem zw anym „suska” a p rzypom inającym drew niane spinki do bielizny w yłożone w ew nątrz blaszką (O. Podlew ski 1960, s. 478 i ryc. 274a) (ryc. 2a). Przy łupaniu natom iast posługiw ano się narzędziam i zw anym i łupkam i (czasem różkam i, a w W ielkopolsce „rajcerem ” ) (O. Podlew ski I960, s. 479, ryc. 274c) w ykonanym i z tw ardego drew na (np. bukow ego). T en zaostrzony (przew ażnie na obu końcach) patyk um ożliw iał rozdzielenie w itek na cztery lub trzy części (iyc. 3). C elem uzyskania ■witek czy też taśm o jednakow ej grubości posługiw ano się rodzajem struga (ryc. 4). B yło to ja k b y korytko w ykonane z tw ardego drew na z b lach ą w ew nątrz i otw oram i w ściankach bocznych. W otw ory te w kładano noże i przeciągając w itkę uzyskiw ano pożądaną grubość. W yplatanie m oże odbyw ać się bezpośrednio na ziem i, na macie lub na stołku czy ław ce (ryc. 5). Przy w yplataniu koszy rogożynow ych posługiw ano się prostym i, pionow ym i w arsztatam i ram ow atym i (ryc. 6). Podczas w yplatania używa

(8)

L E D N IC K I P R Z Y C Z Y N E K D O Z N A J O M O Ś C I P L E C IO N K A R S T W A 157

R y c . 2 . N a r z ę d z ia s łu ż ą c e d o o k o r o w y w a n ia w ik lin y , a — „ su śk a ” (w g : O . P o d le w s k i 19 60, ryc. 2 7 4 a, b; H . S z y m c z a k 1 9 7 5 , ry c. 19; A . G au d a 1 9 7 2 , tabi. I, 1)

się ubijaczy do zagęszczania plecionki (w ykonane z m etalu, a n ajczęściej drew niane — z gruszy, je sio n u , dębu — narzędzia o dw u różnych końcach — płaskim i za ­ ostrzonym ) (ryc. 7), szydeł (ryc. 8 i 8a), prostow aczy i zaginaczy (w ykonane z m etalu pręty, haczyki, sztabki w yglądem przypom inające niektóre w czesnośredniow ieczne k lu ­ cze, a służące do p rostow ania i naginania w itek) (ryc. 9). O bcęgi, noże, deski, obręcze, ram y a także narzędzia pom ocnicze np. w iertła, piłki, m łotki, przyrządy pom iarow e rów nież w chodziły w skład „w arsztatu” plecionkarskiego.

Przedm ioty w ykonane techniką plecionkarską odsłaniane w trakcie badań arche­ ologicznych należą do rzadkości. P rzyczynę ich niew ielkiej ilości upatruje się g łó w ­ nie w nietrw ałości surow ca i w arunków niesprzyjających przetrw aniu (A. Żaki 1974, s. 94 - 95). N iekiedy też w ysuw a się przypuszczenie iż zepsute przedm ioty palono (G. M ikołajczyk 1972, s. 110). W śród znalezisk plecionkarskich spotykam y m. in. wyroby koszykarskie i m aty (K. Jażdżew ski 1981, s. 234, 174, 275 ryc. 76,3, 3 9 7 ­ 398; W . H ensel 1987, s. 273, ryc. 177; O. Podlew ski 1960, ryc. 277), kołyski (J. Ko- strzew ski 1970, s. 131), pojem niki (kadzie) do kw aszenia skór (T. M alinow ski 1985,

(9)

158

J. W R Z E S IŃ S K I

R y c . 3. N a r z ę d z ia s łu ż ą c e d o ro z d z iela n ia p rętó w w ik lin o w y c h , a — „rajcer” (w g : H . S z y m c z a k 1975, ry c. 2 1 ; O . P o d le w s k i 1 96 0 , ryc. 2 7 4 c )

R y c . 4 . „S tru g” u ży w a n y d o o tr z y m y w a n ia ta śm (w ite k ) je d n a k o w e j g ru b o ści (w g : H . S z y m c z a k 19 7 5 , ry c. 2 2 )

s. 431, 434), a także kojce dla zw ierząt (W . H ensel 1987, s. 124, 125), w iersze i żaki do połow u ryb (W . H ensel 1987, s, 153, ryc. 73; S, Chm ielew ski 1960, s. 298, ryc. 172 i przyp. 79), czy też pojem niki do przechow yw ania zboża (W. Paprocka 1964a, s. 257 przyp. 20).

W obec znajdow ania niew ielkiej ilości przedm iotów będących bezpośrednim św ia­ dectw em plecionkarstw a o je g o pow szechności m ogą św iadczyć dow ody pośrednie. Za najpow szechniejszy tego rodzaju dow ód uznać należy um iejętność posługiw ania się

(10)

L E D N IC K I P R Z Y C Z Y N E K DO Z N A JO M O Ś C I P L E C IO N K A R S T W A 1 5 9 R y c . 5. W a rs z ta t u ż y w a n y p rz e z p le c io n k a rz y (w g : H . S e n f e ld o v â 1 9 7 5 , ry c . 9) R yc. 7. Ż e la z n e n a rz ę d z ia s łu ż ą c e d o z a ­ g ę s z c z a n ia p le c io n k i (w g : H. S z y m c z a k 1975, ry c. 17; O. P o d le w s k i I9 6 0 , ryc. 2 8 0 a) Ryc. 6. P io n o w y w a r s z ta t do w y p l a ta ­ nia k o sz y r o g o ż y n o w y c h (w g : A. G a u d a 1972, ta b i. I, 6)

(11)

160

J. W R Z E S IŃ S K I

R y c . 8. S z y d ła k o szy k a rsk ie (w g : A . G a u d a 1 9 7 2 , tabi. I, 5)

R y c . 8a. S z y d ła k o s z y k a r s k ie (w g : H . S z y m c z a k 19 7 5 , ry c. 2 4 )

R y c . 9 . Ż e la z n e n arzęd zia d o p ro sto w a n ia i n a g in a n ia w ite k w ik lin o w y c h (w g : H . S z y m c z a k 197 5, ryc. 2 5 )

(12)

L E D N IC K I P R Z Y C Z Y N E K D O Z N A J O M O Ś C I P L E C IO N K A R S T W A

161

R y c . 10. R y b ilw y — O stró w L e d n ick i, st. 3 b — fragm en t m aty (r y s o w a ł W . K u ja w a )

techniką plecionkarską w b u d o w n ictw ie3 (T. M alinow ski 1985, s. 77, 79). Zabudow a plecionkow a pozw oliła na w yróżnienie 24 poziom ów osadniczych na podgrodziu O stro­ wa Tum skiego w e W rocław iu (J. K aźm ierczyk 1990, s. 51). Plecione fragm enty d o ­ mostw, płoty, um ocnienia brzegow e, w arstw y w yrów naw cze znane są od epoki neolitu i w ystępują na w ielu stanow iskach (W . H ołubow icz 1956, s. 185; J. K ostrzew ski 1962, s. 201; K. Ż urow ski 1962, s. 61 - 9 0 ; E. N aum ow icz 1963, s. 203, ryc. 3; J. Pyrgała 1972, s. 2 1 9 - 2 4 1 ; R. Bamycz-G upieniec 1974, s. 37, 41 - 4 2 ; Z. Kobyliński 1988, s. 110, 116, 126; J. Ż ak 1983, s. 195). Z nacznie rzadziej spotykane są zagrody dla zw ierząt — kur czy psów (E. O strow ska 1960, s. 4 3 ,4 7 ). O znajom ości plecionkarstw a św iadczą także znajdow ane fragm enty sznurów (W . M atuszew skaK ola, A. K ola 1985, s. 4 0

-3 P le c io n e o b ie k ty n ie r u c h o m e , w tym b ud yn k i m ie s z k a ln e , g o s p o d a r c z e n ie sg p r z e d m io te m n in ie js z y c h uw ag a służ<| je d y n ie z a d o w ó d u m ie ję tn o ś c i p o s łu g iw a n ia s ię te c h n ik ą p le cio n k a r sk ą .

(13)

1 6 2 J. W R Z E S IŃ S K I

Ryc. 11. R ybitw y — O strów Lednicki, st. 2 — fragm enty koszyka w m om encie odsłonięcia (rysow ał W. Kujawa)

(14)

LE D N IC K I P R Z Y C Z Y N E K DO Z N A JO M O Ś C I P L E C IO N K A R S T W A

163

R yc. 13. K o szyk po w ydobyciu i o czy szczeniu (fo to g rafo w ał J. W rzesiński)

41, ryc. 2: 5 - 8 ; A. K ola, G. W ilke 1985, s. 73, ryc. 8: 5 - 6; A. Kola, G. W ilke 1991, s. 51, ryc. 10, В - С ) , czy też odciski m at, rogóżek i innych w ytw orów plecionych w ystępujące na naczyniach glinianych i polepie (T. M alinow ski 1985, s. 116 - 117; J. Kostrzewski 1949, s. 251; J. Kostrzewski 1962, ryc. 16; J. Kostrzewski 1970, s. 1 3 0 ­

131; L. G ajew ski 1963, s. 164, ryc. 8). Ś w iadectw em znajom ości technik plecionkarskich m ogą być także, znane ze źródeł pisanych, sznury — stryczki (W . H ensel 1987, s. 272).

D o źródeł pośrednich należy także zaliczyć w zm ianki w literaturze, oraz legendy i przypow ieści. Do najsłynniejszych chyba należy przypow ieść o M ojżeszu znalezionym w koszyku unoszonym przez Nil. W iadom ości o plecionych koszach i w ozach zna­ leźć rów nież m ożna w O dyseii H om era (za: B. Kański 1959, s. 8 — bez podania autora tłum aczenia). Pleciony w óz w idoczny je s t także na jednej z rycin zam ieszczonej w L e­ gendzie o św. Jadw idze (T. W ąsow icz 1967), a i kosze m ożna znaleźć na niektórych p rzedstaw ieniach ikonograficznych (W . H ensel 1987, s. 178). Inną słynną plecionką skonstruow aną co praw da w spółcześnie, lecz na podstaw ie przekazów ikonograficznych je s t łódź K on-Tiki ja k ą T h o r H eyerdal opłynął św iat. Źródłam i pośrednim i są rów nież dane języ k o w e — nazw y typu łyko — w yw odzące się od łącz — sitow ia (J. K ostrzew ski 1962, s. 201) czy też nazw y m iejscow ości ja k np. Ł ubow o (S. R ospond 1984, s. 209) w yw odzące się od łub — taśm służących do w yplatania a zestrugiw anych z d rz e w 4.

4 M ie j s c o w o ś ć o n a z w ie Ł u b o w o p o to ż o n a je s t o k . 6 k m na w s c h ó d od je z io r a L e d n ic k ie g o . W arto je d n a k p a m ięta ć o „ p o d w ó jn y m ” z n a c z e n iu w y r a zu tub (patrz: S ło w n ik ..., 1 9 8 2 , s. 7 8 ; A . B rü ck n e r 1 9 7 4 , s. 3 1 3 ; B . K o s tr z e w s k i 1 94 6 . s. 19).

(15)

164

J. W R Z E S IŃ S K I

(16)

L E D N IC K I P R Z Y C Z Y N E K DO Z N A JO M O Ś C I P L E C IO N K A R S T W A 1 6 5

Ryc. 16. R y b itw y -O stró w Lednicki, st. 2, ar 5 5 9/600 — w yrócona p leciona ściana (archiw um foto g raficzn e M P P na L ednicy)

Prow adzone od kilku lat podw odne badania lednickich m ostów oraz w schodniego przyczółka m ostu gnieźnieńskiego na w yspie dostarczyły kilku przedm iotów w y k o n a­ nych techniką plecionkarską. W rum ow isku m ost w schodniego (stanow isko 3b) n a ­ trafiono na fragm ent m aty w ykonanej z kilku taśm splecionych ze sobą (ryc. 10). Są to 4 płaskie taśm y o szerokości 3 - 5 cm każda, splecione ze sobą pod kątem prostym tw orzące fragm ent m aty o w ym iarach ok. 12 X 16 c m 5. N atom iast na w yspie w trakcie odsłaniania w schodniego przyczółka tegoż m ostu w w arstw ie III zalegającej pod k o n ­ strukcjam i znaleziono dno koszyka z fragm entam i ścian (ryc. 11, 12), oraz plecioną „obręcz” . D atow anie tej w arstw y m ożna określić na 2 połow ę XI w .6. G łębokie zale­ ganie (ok. 2,5 m poniżej dzisiejszego poziom u użytkow ania) spow odow ało silne zg n ie­ cenie kosza, który zachow ał się w postaci dna, o raz niew ielkich fragm entów ścian. D no w ykonane w technice żeberkow o-krzyżow ej składało się z 6 k rzyżujących się ze sobą sym etrycznie (?) rozłożonych w itek w iklinow ych. O plata je 5 (6?) zachow anych fragm anlarycznie w itek tej sam ej grubości (ryc. 13). D no m iało średnicę ok. 25

-5 Stan z a ch o w a n ia nic po zw o lił na k o nserw ację m aty. D o k o nan e zaraz p o w y d o b y ciu o b se rw a cje po­ z w a lają na stw ierd zen ie, iż w y k o n a n a b y ła z d rew n a w ie rz b o w e g o lub lip o w eg o . In fo rm acja u zy sk an a od m gr M ałg o rzaty G rupy z Instytutu A rch eo lo g ii i Etnografii U M K , której s e rd e c z n ie d zięk u ję.

(17)

166 J. W R Z E S IŃ S K I

30 cm . Ze ścian w idocznych je s t jed n y n ie kilka bardzo słabo zachow anych pierścieni. D rugi przedm iot składa się z 3 w itek w ikli­ ny ściśle do siebie przylegających i p rze­ kręconych ok. 90% z zaplecionym i koścam i tw orząc okrąg o średnicy 1 0 - 12 cm (ryc. 14, 15).

Z najom ość techniki plecionkarskiej na w yspie potw ierdzają odsłonięte na w schod­ nim brzegu podgrodzia (R ybitw y — O strów Lednicki, st. 2, ar 559/600 i 600) fragm enty w yw róconych plecionych ścian (ryc. 16).

O bok tych znalezisk z plecionkarstw em m ożem y rów nież łączyć szereg narzędzi po­ w szechnie przypisyw anych innym zajęciom . N ależą do nich sierpy, półkoski zw iązane przede w szystkim z rolnictw em , a k tó re m o ­ gły też być w ykorzystyw ane przy ścinaniu w ikliny. P odczas pozyskiw ania, a także w trakcie w ykonyw ania czynności zw iąza­ nych ze w stępną obróbką surow ca p osługi­ w ano się rów nież różnego rodzaju nożam i, ostrzam i czy nożycam i. S am o pozyskiw anie surow ca lednickim plecionkarzom nie n astrę­ czało trudności. P orośnięte brzegi jezio ra oraz okoliczne m okradła dostarczały po­ trzebnego m ateriału dziś czytelnego w d ia ­ gram ach palinologicznych (M . M akohonien- ko, K. T obolski 1991, s. 263; T. Litt, К. T obolski 1991, ryc. 2; M. M akohonienko 1991, ryc. 2 i 4; M. M akohonienko, A. W alanus 1991, ryc. 1, 2 i 4; A. Filbrandt 1991, ryc. 1; L. K ubiak, M. Polcyn 1991, s. 113).

D o okorow yw ania w ikliny m ogły służyć niektóre „nożyce” znajdow ane bez ostrzy i uchodzące za uszkodzone. A m ogły być ich pozbaw ione w m om encie produkcji, gdyż p rzeznaczone były dla plecionkarza. W trakcie w yplatania celem w ygięcia (lub w yprostow ania) w itek posługiw ano się żelaznym i, w ygiętym i prętam i. Ale przede w szystkim kościanym i (rzadziej rogow ym i) przedm iotam i o je d n y m końcu zao strzo ­ nym , pow szechnie nazyw anym i rylcam i — szydłam i, a ostatnio kolcam i (K. Jaw orski 1991, s. 61 - 67). N iem alże identycznym i narzędziam i posługują się w spółcześnie ple- cionkarze (K. M oszyński 1967, s. 352, ryc. 315) (ryc. 17). Podobne, je d n a k zakończone h aczykiem służyły we w czesnym średniow ieczu do w ytw arzania sieci (J. P yrgała 1974, s. 4 8 - 5 3 ) .

C iekaw ym dopełnieniem plecionkarstw a nad L ed n icą m oże być je d e n z grobów na stanow isku D ziekanow ice 22 (na w schodnim brzegu jezio ra). W grobie tym (nr 1/86) p ochow ano kobietę w w ieku M at/Sen w raz z trzem a kościanym i narzędziam i plecion- k arskim i (pow szechne sz y d ła-ry lce).

R y c . 17. K o sik i p le cio n k a r sk ie (w g : K . M o s z y ń s k i 1 9 6 7 , 1 7с . 3 1 5 )

(18)

L E D N IC K I P R Z Y C Z Y N E K DO Z N A JO M O Ś C I P L E C IO N K A R S T W A 167 T radycja plecionkarska nad je z io re m L ednickim p rzetrw ała niem alże do dziś. Do niedaw na upraw ą w ikliny zajm ow ał się je d e n z m ieszkańców D ziekanow ic — M a k sy ­ m ilian R ybacki (zajm ujący się głów nie kow alstw em ) — bezpośredni sąsiad W ielk o ­ polskiego Parku E tn o g raficzn eg o 7. N a terenie W P E w ch acie z O łoboku eksponow any je s t w arsztat plecionkarstw a słom kow ego (M. F ryza 1991, s. 233, ryc. 6). A podczas tzw . „Ż yw ego S kansenu” na terenie W PE m ożna b yło zobaczyć przy pracy pana Stefana M azurow skiego z L ednogóry — ostatniego koszykarza nad je z io re m L ednickim (ryc. 18).

R y c . 18. S tefa n M a z u r o w sk i — o sia m i k o szy k a rz nad L ed n icą p rzy pracy (f o to g r a fo w a ł J. W rz esiń sk i)

7 W D z ie k a n o w ic a c h w y p la ta n ie m k o s z y z a jm o w a ł s i ę r ó w n ie ż K o s tr z e w s k i. J ed n ak j e g o w y r o b y u s tę ­ p o w a ły z n a c z n ie k o s z y k o m M . R y b a c k ie g o .

(19)

168

J . W R Z E S IŃ S K I

L IT E R A T U R A

B a ra n o w sk i W . 1 9 7 6 , R ę k o d z ie ło i p r z e m y s ł w ie js k i, P iM M A E Ł , S eria E tn o g ra ficz n a 19, s. 181 - 2 4 6 . B a r n y c z -G u p ie n ie c R . 19 7 4 , D r e w n ia n e b u d o w n ic tw o m ie s z k a ln e w G d a ń sk u w X - X III w ie k u , G d ań sk w c z e s ­

n o ś r e d n io w ie c z n y t. 8, G d a ń sk .

B o g u c k a M . 19 9 2 , U b ó s tw o w G dań sk u . P r z ą d k i, g r ę p la r k i i g r ę p la r z e (c z e s a c z e ) w X V I - X V III w . [w:J B ie d ­ ni i b o g a c i. S tu d ia z d z ie jó w s p o łe c z e ń s tw a i k ultu ry o fia r o w a n e B ro n is ła w o w i G e r e m k o w i w s z e ś ć d z ie ­ sią tą ro c zn icę u rod zin , s. 145 - 153, W a rsza w a .

B o h d a n o w ic z J. 19 7 6, P le c io n e b e c z k i n a z ia r n o , E tn o g ra fia P o ls k a 2 0 . s. 181 - 2 0 0 B riick n er A . 1 9 7 4 , S ło w n ik e ty m o lo g ic z n y j ę z y k a p o ls k ie g o . W a rsz a w a .

C h m ie le w s k i S . 1 9 6 0 , R y b o łó w s tw o [w :] K u ltu r a lu d o w a W ie lk o p o ls k i 1, s. 2 7 7 - 3 2 5 , P ozn ań .

C n o tliw y E . 1 9 7 3 , R z e m io s ło r o g o w n ic z e n a P o m o r z u w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y m , W r o c ła w , W a rsz a w a , K ra­ k ó w , G dań sk .

D ą b ro w sk i J. 1 9 7 7 , A r c h e o lo g ic z n e a s p e k ty b a d a n ia p o c z ą tk ó w z a w o d ó w , W A 4 2 , s. 9 - 29 .

F ilbrand t A . 1 9 9 1 , B a d a n ia p a lin o lo g ic z n e o s a d ó w lim n ic z n y c h j e z i o r a K a m io n e k , [w :] W stę p d o p a le o e k o lo ­ gia L e d n ic k ie g o Parku K ra jo b ra z o w eg o , s. 8! - 8 6, P ozn ań .

Fry za M . 1 9 9 1 , D o k u m e n ta c ja i e k s p o z y c ja r z e m io s ł lu d o w y c h w W ie lk o p o ls k im P a r k u E tn o g r a fic z n y m , S L 2 , s. 2 2 9 - 2 3 7 .

G a jew sk i L . 1 9 6 3 , W y k o p a lis k a w Ig o ło m n i, p o w . P r o s z o w ic e w 1 9 6 1 ro k u , S p A r 15, s. 155 - 176. G a u d a A . 1 9 7 2 , K o le k c ja p le c io n k a r s tw a w z b io r a c h M u ze u m O k r ę g o w e g o w L u b lin ie , S tu d ia i M a teriały L u ­

b e ls k ie 6, s. 2 9 7 - 3 3 7 .

G o liń s k i M . ( 1 9 9 0 ) 1 9 9 1 , T o p o g r a fia z a w o d o w a s t a r e g o m ia s ta w e W r o c ła w iu w X III w ., Ś lą s k i K w artaln ik H isto ry c zn y - S o b ó tk a 4 5 , s. 2 5 7 - 2 7 6 . H e n s e l W . 1 9 8 7 , S ło w ia ń s z c z y z n a w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n a , W a rsz a w a . H ilc z e r ó w n a Z . 1 9 6 1 , R o g o w n ic tw o g d a ń s k ie w X - X I V w ie k u , [w :] G d ań sk w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y t. 4 , s. 41 - 1 4 4 , G dańsk. H o łu b o w ic z W . 1 9 5 6 , O p o le w w ie k a c h X - X I I , K a to w ice . Ja g to w sk i P. M . 1 9 9 1 , P o c z ą tk i i r o z w ó j m ia s ta lo k a c y jn e g o w K r u s z w ic y w ś w ie t le in fo r m a c ji a r c h e o lo g ic z ­ n y c h i p is a n y c h , S tiM D W P ! 8 (3 6 ) , s. 5 - 2 6 . J a w orsk i K . 1 9 9 1 , W y r o b y z k o ś c i i p o r o ż a w k u ltu r z e w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e g o O s tr o w a T u m s k ie g o w e W r o c ­

ła w iu , W r o c ła w , W arsza w a.

J a ż d ż e w s k i K . 19 8 1 , P r a d z ie je E u r o p y Ś r o d k o w e j, W r o c ła w , W a rsz a w a , K ra k ó w , G dań sk . K a ń sk i B . 19 5 9 , K o s z y k a r s tw o , W arszaw a .

K a ź m ie r c z y k J. 1 9 9 0 , K a m ie ń w k u ltu r z e O s tr o w a T u m s k ie g o w e W r o c ła w iu w w ie k a c h X - X III, W ro c ła w , W a rsz a w a . K o b y liń sk i Z . 1 9 8 8 , S tr u k tu r y o s a d n ic z e n a z ie m ia c h p o ls k ic h u s c h y łk u s ta r o ż y tn o ś c i i w p o c z ą tk a c h w c z e s n e ­ g o ś r e d n io w ie c z a , W r o c ła w , W a rsz a w a , K ra k ó w , G d a ń sk , Ł ó d ź . K o la A ., W ilk e G . 1 9 8 5 , W stęp n e s p r a w o z d a n ie z a r c h e o lo g ic z n y c h b a d a ń p o d w o d n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h n a re lik ta c h m o s tó w w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y c h w j e z i o r z e L e d n ic k im w la ta c h 1 9 8 2 - 19 83, A c ta U N C .A 1, s. 6 3 - 7 4 . — 19 9 1 , S p r a w o z d a n ie z a r c h e o lo g ic z n y c h b a d a ń p o d w o d n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h w j e z i o r z e L e d n ic k im na re lik ta c h m o s tu w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e g o , Jzw. „ g n ie ź n ie ń s k ie g o " (R y b itw y , s ta n . 3 b ) w la ta c h 1 9 8 4 - 1 9 8 5 , A c ta U N C .A 15, s. 4 3 - 58 .

K o p a liń sk i W . 1 9 8 5 , S ło w n ik m itó w i tr a d y c ji k u ltu r y , W a rsz a w a . K o strz ew sk i B . 1 9 4 6 , R z e m io s ło u P o la n , Ł ó d ź .

K o strz ew sk i J. 1 9 4 9 , P r a d z ie je P o lsk i, P o zn a ń . K o strz ew sk i J. 19 6 2 , K u ltu r a p r a p o ls k a , W a rsz a w a . - - 19 7 0 , P le c io n k a r s tw o , [w :] S S S 4 , s. 1 3 0 - 131. K roeber A . L . 1 9 8 9 , I s to ta ku ltu ry’, W arsz a w a .

K ub iak L ., P o lc y n M . 19 9 1 , N o w e z n a le z is k a f l o r d r y a s o w y c h w L e d n ic k im P a r k u K r a jo b r a z o w y m , (w .J W stę p d o p a le o e k o lo g ii L e d n ic k ie g o Parku K r a jo b ra z o w eg o , s. 1 11 - 114, P o zn ań .

L itt T .. T o b o ls k i К . 1 9 9 1 , M a te r ia ły d o p o s t g la c j a ln e j h is to r ii r o ś lin n o ś c i o k o lic L e d n ic y . C z ę ś ć I. B a d a n ia

p a lin o lo g ic z n e o s a d ó w J e z io r a L e d n ic k ie g o — r d z e ń V 8 6 , [w :] W stę p d o p a le o e k o lo g ii L e d n ic k ie g o

(20)

L E D N IC K I P R Z Y C Z Y N E K D O Z N A J O M O Ś C I P L E C IO N K A R S T W A 169

Ł o w m ia ń s k i H . 1 9 6 2 , Z a g a d n ie n ia g o s p o d a r c z e w c z e s n o fe u d a ln e g o p a ń s tw a p o ls k ie g o , [w : ] P o cz ą tk i P a ń stw a P o ls k ie g o , t. 2 , s. 15 - 3 6 , P ozn ań .

M a k o h o n ie n k o M . 1 9 9 1 , M a te r ia ły d o p o s t g la c j a łn e j h is to r ii r o ś lin n o ś c i o k o lic y L e d n ic y . C z ę ś ć II. B a d a n ia

p a lin o lo g ic z n e o s a d ó w J e z io r a L e d n ic k ie g o — r d z e ń I 8 6 i W a l 8 7 , [w:J W stę p d o p a le o e k o lo g ii L e d n ic ­

k ie g o Parku K ra jo b ra z o w eg o , s. 6 3 - 7 0 , P o zn ań .

— T o b o ls k i K . 1 9 9 1 , F lo r a d r y a s o w a w o s a d a c h lim n ic z n y c h p ó łn o c n e j c z ę ś c i j e z i o r a L e d n ic k ie g o , S L 2, s. 2 61 - 2 6 5 .

— W a la n u s A . 1 9 9 1 , A n a liz y n u m e r y c z n e w y n ik ó w b a d a ń p a li n o l o g ic z n y c h o s a d ó w J e z i o r a L e d n ic k ie g o , [w :] W stę p d o p a le o e k o lo g ii L e d n ic k ie g o Parku K ra jo b ra z o w eg o , s . 71 - 7 9 , P ozn ań .

M a lin o w s k i T . 1 9 8 5 , W ie lk o p o ls k a w o tc h ła n i w ie k ó w , P o zn a ń .

M a t u s z e w s k a -K o la W ., K o la A . 1 9 8 5 , R u c h o m e m a te r ia ły ź r ó d ł o w e z a r c h e o lo g ic z n y c h b a d a ń p o d w o d n y c h

r e lik tó w m o s tu w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e g o w B o b ę c in ie k o ło M ia s tk a , w o j. s łu p s k ie z la t 1 9 7 7 - 1 9 8 3 , A c ta

U N C .A 11, s. 2 7 - 5 1 .

M ą c za k A ., S a m s o n o w ic z H ., Z ien tara B . 1 9 5 4 , Z d z ie jó w r z e m io s ła w P o ls c e , W a rsz a w a . M ik o ła jc z y k G . 1 9 7 2 , P o c z ą tk i G n ie z n a . S tu d ia n a d ź r ó d ła m i a r c h e o lo g ic z n y m i, W a r s z a w a -P o z n a ń . M o d z e le w s k i K . 1 9 8 7 , C h ło p i w m o n a r c h ii w c z e s n o p ia s to w s k ie j, W r o c ła w , W a rsz a w a , K ra k ó w , G d a ń sk ,

Ł ó d ź .

M o g ie ln ic k a -U r b a n M . 19 8 4 , W a r s z ta t c e r a m ic z n y w k u ltu r z e łu ż y c k ie j, W r o c ła w , W a rsz a w a , K rak ów , G d a ń sk , Ł ó d ź .

M o s z y ń s k i K . 1 9 6 7 , K u ltu r a lu d o w a S ło w ia n , t. 1, W a rsz a w a .

M o ź d z io c h S . 1 9 9 1 , W c z e s n o m ie js k ie z e s p o ły o s a d n ic z e n a Ś lą sk u w X I - X I I w ie k u , [w :] M ia sto za c h o d n io s ło - w ia ń s k ie w X I - X II w ie k u . S p o łe c z e ń s tw o — kultura, W r o c ła w , W a rsz a w a , K rak ów .

N a u m o w ic z E . 1 9 6 3 , S p r a w o z d a n ie z b a d a ń a r c h e o lo g ic z n y c h w U jś c iu p o w . C h o d z ie ż w I 9 6 I ro k u , S p A r 15, s. 1 9 9 - 2 0 7 .

N o w a c k i H . 1 9 8 7 , M u ze u m W ik lin ia r stw a i C h m ie la r s tw a w N o w y m T o m y ś lu — n o w y o d d z ia ł M u ze u m N a r o ­

d o w e g o R o ln ic tw a w S z r e n ia w ie , R M N R S 16, s. 3 6 9 - 3 7 3 .

O s tro w sk a E . 1 9 6 0 , O d k r y c ia a r c h e o lo g ic z n e n a O s tr o w ie T u m sk im w e W ro cła w iu w 1 9 5 7 r., S p A r 9 , s. 4 3 - 51 . Pap rock a W . 1 9 6 4 , P r z e m y s ł d o m o w y i r z e m io s ło w ie js k ie n a te r e n ie k u r p io w s k ie j P u s z c z y Z ie lo n e j, [w :] K ur­

p ie . P u s z c z a Z ie lo n a t. 2 , B ib lio te k a E tn og rafii P o lsk ie j nr 9 , s. 2 1 3 - 2 1 5 .

— I 9 6 4 a , T r a d y c y jn e p le c io n k a r s tw o lu d o w e n a te r e n ie d a w n e j P u s z c z y Z ie lo n e j i j e g o r o la iv g o s p o d a r c e

w ie js k ie j, [w :] K urpie. P u s z c z a Z ie lo n a l. 2 , B ib lio te k a E tn o g ra fii P o ls k ie j nr 9 , s. 2 4 5 - 2 6 7 .

P e s c h e c k C . 1 9 3 9 , D ie f r iih w a n d a lis c h e K u ltu r in M itte ls c h le s ie n (1 0 0 . v o r b i s 2 0 0 . n a c h C h r.), L eip z ig . P ie k a ls k i J. 1 9 9 1 , P r z y c z y n e k d o k w e s tii s p o ż y c ia i d y s tr y b u c ji m ię s a w ś r e d n io w ie c z n y m W r o c ła w iu , K H K M

3 9 , s. 1 3 9 - 152. P o d le w s k i O . I9 6 0 , P le c io n k a r s tw o , [w :] K ultura lu d o w a W ie lk o p o ls k i 1, s . 4 7 1 - 4 9 6 , P o zn a ń . P y rg a ła J. 19 7 2 , B u d o w n ic tw o o k r e s u la te ń s k o - r z y m s k ie g o i s ta r s z y c h f a z w c z e s n e g o ś r e d n io w ie c z a n a M a z o ­ w s z u P ło c k im , K H K M 2 0 , s. 2 1 9 - 2 4 1 . — 1 9 7 4 , R o g o w e n a r z ę d z ia p l e c io n k a r s k ie z ł w . p .n .e . — X I - X I I w. n .e . n a z ie m ia c h P o ls k i, W A 3 3 , s. 4 8 - 5 3 . R o sp o n d S . 1 9 8 4 , S ło w n ik e ty m o lo g ic z n y m ia s t i g m in P R L , W r o c ła w , W a rsz a w a , K ra k ó w , G d a ń sk , Ł ó d ź . R u s s o c k i S . 1 9 8 5 , Ś r e d n io w ie c z n e k o n d y c je i s ta n y , [w :] S p o łe c z e ń s tw o P o ls k i ś r e d n io w ie c z n e j, t. 3 , s. 189 — 2 1 8 , W a rsz a w a . Ś e n fe ld o v d H . 1 9 7 5 , P l e t e n i z lo u b k à . T e c h n o lo g ie lid o v é v ÿ ro b y 3 , Praha. S ło w n ik j ę z y k a p o l s k ie g o 19 8 2 , t. 2 , W a rsz a w a . S z c z e p a n ia k M . 1 97 1 , P r z e m y s ł i r z e m io s ło w ie js k ie >v W ie lk o p o łs c e w d r u g ie j p o ł o w i e X V III w ie k u , P o zn a ń . S z y m c z a k H . 1 9 7 5 , W s p ó łc z e s n e lu d o w e p le c io n k a r s tw o n a O p o ls z c z y ź n ie , O p o le . T y m ie n ie c k i K . 1 9 5 5 , O r g a n iz a c ja r z e m io s ła w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e g o a g e n e z a m ia s t p o ls k ic h , S t W c z 3, s. 9 - 8 6.

W ą s o w ic z T . 1 9 6 7 , L e g e n d a Ś lą s k a . Ź r ó d ła d o h is to r ii k u ltu r y m a te r ia ln e j, W r o c ła w , W a rsz a w a , K rak ów . W ie s io ło w s k i J. 1 9 8 2 , S o c jo to p o g r a f ia p ó ź n o ś r e d n io w ie c z n e g o P o zn a n ia , W a rsz a w a .

— 1 9 9 2 , B ie d n i, b o g a c i, p r z e c ię tn i. S tr a ty f ik a c ja s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k ie g o w k o ń c u X V и>. [w :] B ie d n i i b o g a ­ c i. S tu d ia z d z ie jó w s p o łe c z e ń s tw a i k ultury o fia r o w a n e B r o n is ła w o w i G e r e m k o w i w s z e ś ć d z ie s ią tą ro c z­ n ic ę u rod zin , s. 145 - 1 53 , W arszaw a .

(21)

170 J. W R Z E S IŃ S K I

Z a w ieru ch a M . 19 8 6 , T r a d y c y jn e z a j ę c i a p o z a r o ln ic z e i z w ią z a n a z n im i w ie d z a z a w o d o w a m ie s z k a ń c ó w w s i

o k o lic B y to w a , Ł S E 2 7 , s. 5 - 2 4 .

Ż ak J. 1 9 8 3 , P r z e tw ó r s tw o , [w :] C z ło w ie k i śr o d o w is k o w p rad ziejach , s. 191 - 2 0 5 , W a rszaw a . Ż aki A . 1 9 7 4 , A r c h e o lo g ia M a ło p o ls k i w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e j, W r o c ła w , W a rsz a w a , K rak ów , G dań sk . Ż u r o w sk i K . 1 9 6 2 , G n ie z n o — s to łe c z n y g r ó d p ie r w s z y c h P ia s tó w w ś w ie tle ź r ó d e ł a r c h e o lo g ic z n y c h , [w :]

P o cz ą tk i P a ń stw a P o ls k ie g o , t. 2 , s. 61 - 9 0 , P o zn ań . Ż y w irsk a M . 19 73 , P u s z c z a B ia ła . J e j d z i e j e i k u ltu ra . W arsz a w a .

L E D N I C A E R B E IT R A G Z U R F L E C H T H A N D W E R K K U N D E Z u s a m m e n f a s s u n g

P ro b lem e, d ie m it d em H and w erk verb u n d en sin d , geh ö re n zu T h e m e n , d ie in d er a r c h ä o lo g is c h e n L it­ eratur seh r o ft berührt w erd en . E s w erd en d abei v o r a llem d ie s e F a c h g e b ie te b e sp ro ch en , zu d en en b ereits za h lre ic h e s U n te rsu c h u n g sm a te ria l zu r V e r fü g u n g steht.

A r c h ä o lo g is c h e U n te rsu c h u n g en , d ie an d ie s e n F u n d ste llen g efü h rt w e rd en , w o b eso n d e rs g ü n s tig e V e r­ h ä ltn is s e zu r E rh altun g v o n E rze u g n issen au s H o lz , B a u m rin d e, Fasern o d er L ed er h errsch en , liefe rn uns F le c h te r z e u g n is s e , d ie e in e w e it e A n w e n d u n g in a llen W ir ts c h a fts z w e ig e n g e fu n d en h ab en . D ie F lec h lk u n st w ird im a llg e m e in e n für e in e d er ältesten te c h n is c h e n F er tig k eiten , d ie v o n d em M e n sc h e n b eh errsch t w u rd en , und für d en a m w e ite s te n verb reiteten H e r ste llu n g s z w e ig g eh a lten . T ro tz d e m w u rd e d as F lec h ten n ie für ein g e s o n d e r te s H a nd w erk anerkannt. E s g eh ö rt a u ch zu d en tr a d ition ellsten B e s c h ä ftig u n g e n au ßerh alb d er land ­ w irtsch a ftlich en T ä tig k e it. M it d ie s e m H a n d w erk b e s c h ä ftig te n sich v o r a llem la nd arm e und la n d lo s e B auern , w e ite r Ä lte re und B eh in d erte - im a llg e m e in e n w aren e s M e n s c h e n , d ie ihren L eb en su n terh alt nur a u f d ie s e W e is e b e s c h a ffe n k o n n te n . D ie s h a lle e in e n e n ts c h e id e n d e n E in flu ß a u f d ie g e s e lls c h a ft lic h e P o s itio n d es H er stellers.

Z u d en m e istb e n u tz ten R o h s to ffe n , d ie b eim F lec h ten v er w en d et w u rd en , g eh ö re n W eid en ru ten — von d en W e id en b ä u m e n au s d er S a lix -F a m ilie . B e im W eid en ru ten -, W u r z e l-, und Z w e ig e n s c h n e id e n o d er b eim A b re iß en d er B a u m rin d e b en u tzte m an M e sser, S ic h e l, H a lb s e n s e n , S ch ere n u nd G a rte n m esser (A b b . 1, la , 1b). Z ur G e w in n u n g v o n B au m rin d e d ie n ten au ch s p e z ie lle Z a n g e n (A b b . 2 ). B e im S p alten und Z erh a ck en b ed ie n te man s ic h au ch s p e z ie lle r W e r k z e u g e - d er s o g . H o lzsp a lter (A b b . 3 ). B e im F lec h ten b en u tzte man a u ch S tam p fer (A b b . 7 ), A h le n (A b b . 8 und 8a ), G erad erich ter und V e rb ie g er (A b b . 9 ) s o w ie e in e g a n z e R e ih e v o n an deren W er k z eu g en (z .B . Z a n g e n , M e s s e r , B retter, R e ife n , B ohrer, S ä g e n u s w .). M an b en u tzte a u ch v e r s c h ie d e n e W erk b än k e (A b b . 5 und 6). D i e h eu tig en F lech th an d w erk er b ed ie n e n sich s p e z ie lle r b ein ­ erner W e r k z e u g e , d ie d en in d en a r c h ä o lo g is c h e n fr ü h m ittela lterlich en F u n d ste llen in g r o s s e n M e n g e n g e ­ fu n d en en seh r ä h n lich sin d , und d ie N a d e l o d er P fr iem e g en a n n t w erd en (A b b . 17).

H eu tzu ta g e kann man d rei A rten d e s F le c h te n s u n tersch eid en : 1. R ip p e n -K r eu zfle ch ten (d ie p opu lärste A rt); 2 .S p ira !es F lech ten ; 3 . F lec h ten m ii Z o p ftec h n ik .

D ie U n te rw a sser fo rsc h u n g en an d en L ed n ica e r B rü ck en , s o w ie an d em ö s tlic h e n B r ü ck en k o p f der G n e s e n e r B rü ck e haben u n s e in ig e G e g e n s tä n d e , d ie m it H ilfe d er F ie c h lte c h n ik a n g efe rtig t w ord en w aren , g e lie fe r t. In d er T rü m m erh a ld e d er ö s tlic h e n B rü ck e (F u n d s te lle 3 b ) w u rd e e in Fra gm en t v o n e in e r W e id e n ­ o d er L in d en m a tte g efu n d en (A b b . 10). E s h and elt sich u m v ier fla c h e R e ife n , d ie 3 -5 c m b reit und im rechten W in k el m ite in a n d e r v er flo ch te n sin d , w o b e i s ie ein F rag m en t m it d en M a sse n : (c a .) 12 x 16 c m b ild en . A u f d er In se l (B rü ck en k o p f, F u n d ste lle 2 ) w u rd en in S c h ic h t III (d ie a u f d ie z w e ite H ä lfte d e s 11. Jh datiert w ird ) F ra g m en te e in e s K o rb es m it d em B o d e n d u rch m e sse r v o n ca. 2 5 - 3 0 c m (A b b . 11, 12, 13) und ein “W e id e n r e ife n ” m it d em D u rc h m esser v o n 10 - 12 c m (A b b . 14, 15) en td eck t. Im S u b u stiu m d er L ed n ica e r B urg (F u n d s te lle 2 , A r 5 5 9 / 6 0 0 und 6 0 0 ) w u rd en F rag m en te v o n u m g ek ip p te n g e flo c h te n e n W än den (A b b . 16) en td eck t.

D ie T a tsa ch e, daß d a s F lec h th a n d w erk (K o rb fle ch ter ei) fü r ein g e s o n d e r te s H an d w erk n ic h t anerkannt w u rd e, ist u.a. au ch durch d en n ied rigen g e s e lls c h a ftlic h e n S ta tu s d er H errsteller, e in e v er h ä ltn ism ä ß ig g er in g e Z ah l d er F le c h te r z e u g n is s e und durch d as F eh len d er A u sso n d er u n g d er F le c h tw e r k z e u g e im a r c h ä o lo g is c h e n M aterial verursacht.

(22)

-L E D N IC K I P R Z Y C Z Y N E K D O Z N A J O M O Ś C I P -L E C IO N K A R S T W A 171

p o le n e r E th n o g r a p h is c h e n P ark s k ann m an w ä h re n d d e s ja h r jä h r lic h v e r a n s ta lte te n “ L e b e n d ig e n F re i­ lic h tm u s e u m s ” H errn S . M a z u r o w s k i — d e m le tz te n K o r b fle c h te r a m L e d n ic a - S e e , b ei d er A r b e it Z use­ h en (A b b . 18). Ü b er setz t v o n D o r o ta M a telsk a A B B I L D U N G E N A b b . 1. W e r k z e u g e zu m S c h n e id e n und B ea rb eitu n g v o n W e id e (n a ch : O . P o d le w s k i 1 9 6 0 , A b b . 2 7 3 ) A b b . la . M o d er n e W e r k z e u g e zu r B e a r b e itu n g v o n W e id e (n ach : H . S z y m c z a k 1 9 7 5 , A b b . 16) A b b . Ib . W e r k z e u g e zu m W eid e n r u te n s c h n e id e n (n a ch : H . S z y m c z a k 1 9 7 5 , A b b . 17 u nd 18) A b b . 2 . W e r k z e u g e zu m A b rin d en v o n W e id e n b ä u m e n , a — s . g . „ su śk a ” (n ach : О . P o d le w s k i 1 9 6 0 , A b b . 2 7 4 a, b; H . S z y m c z a k 19 7 5 , A b b . 19; A . G a u d a 1 9 7 2 , T a fe l 1,1)

A b b . 3 . W e r k z e u g e zu m W e id en ru ten sp a lten , а — s .g . „rajcer” (n ach : H . S z y m c z a k 1 9 7 5 , A b b . 2 1 ; O . P o d ­ le w s k i 1 9 6 0 , A b b . 2 7 4 c )

A b b . 4 . „ H a n d h o b e l” zu m G e w in n e n v o n B ä n d ern (R u te n ) m it g le ic h e r S tärk e (n a ch : H . S z y m c z a k 1 9 7 5 , A b b . 2 2 )

A b b . 5 . V o n F lec h tern b en u tzte W erk statt (n a ch : H . S e n fe ld o v a 1 9 7 5 , A b b . 9 )

A b b . 7 . E ise rn e W e r k z e u g e zu m V e r d ic h te n d e s G e fle c h ts (n ach : H . S z y m c z a k 1 9 7 5 , A b b . 17; O . P o d le w s k i 1 9 6 0 , A b b . 2 8 0 a )

A b b . 6. V e r tik a le W erk stä tte zu m B in s e n k o r b fle c h te n (n ach : A . G a u d a 1 9 7 2 , T a fel I, 6) A b b . 8. P fr ie m e z u m K o r b fle c h te n (n a ch : A . G a u d a 1 9 7 2 , T a fe l 1,5)

A b b . 8a. P fr ie m e zu m K o rb flec h ten (n a ch : H . S z y m c z a k 19 7 5 , A b b . 2 4 )

A b b . 9. E ise rn e W e r k z e u g e z u m G er a d e rich ten u nd B ie g e n v o n W eid en ru ten (n ach : H . S z y m c z a k 1 9 7 5 , A b b . 2 5 )

A b b . 10. R y b itw y — O stró w L e d n ic k i, Fst. 3b — F ra g m en t e in e r M atte (g e z . v o n W . K u ja w a ) A b b . 11. R y b itw y — O stró w L ed n ick i, F st. 2 — F ra g m en te e in e s K o rb s d irek t n ach d em E n td e ck en (g e z .

v o n W . K uja w a )

A b b . 12. R y b itw y — O stró w L e d n ic k i, Fst. 2 — K orb in situ (fo t. M . J ó ź w ik o w s k a ) A b b . 13. K orb n ach H er a u sh o le n u nd S ä ub ern (fo t. J. W r z e s iń s k i)

A b b . 14. „ W e id e n r e ife n ” d irek t nach H e r a u sh o le n u nd S äub ern (fo t. J. W r z e s iń s k i) A b b . 15. „ R e ife n ” n ach d er K o n se r v ie r u n g (g e z . v o n W . K u ja w a)

A b b . 16. R y b itw y — O stró w L e d n ic k i, F st. 2 , A r 5 5 9 / 6 0 0 — u m g e k ip p te g e f lo c h t e n e W a n d (F o to a r c h iv d e s M u s e u m s d er E rsten P ia sten in L e d n ic a )

A b b . 17. K n o c h e n le c h tw e r k z e u g e (n ach : K . M o s z y ń s k i 19 6 7 , A b b . 3 1 5 )

A b b . 18. S tefa n M a z u r o w s k i — d e r le tz te K o r b fle c h te r a u f d em L e d n ic a s e e b ei d er A r b e it (fo t. J. W rz e­ s iń s k i)

Cytaty

Powiązane dokumenty

W świeltle n ow szych danych jej syneretyczna geneza zdaje' się .nie budzić w ątpliw ości.... Sur les

Jak wspomniano poprzednio, pozycja stratygraficzna tych soli nie jest całkowicie wyjaśniona. Sól kamienna kryształowa w złożu występuje przeważnie pośród soli

Lee... Hornera frondiculata Lamx... Hornera sulcosa Rss... Idnonea carinata Rom... Idn onea compressa Rss... Idmonea délicatula Bk... Idmonea disticha Goldf.

ca, gdzie byliśmy razem z prof. Niestety tak w jednym jak i w drugim wypadku nie udało się nam zebrać nowych, bogatszych materiałów, treść zatem podana

żej, pod lessem i napływami aluwjalnemi odsłaniają się białe piaski z Ervilia podolica Eichw. Idąc w głąb parowu widzi się odsłonięte obydwa zbo-.. Ł) W

Chmielnik, Zwierzyniec, Słupcza, Dwikozy, Wola Mazowiecka, Chlebów, Zaleśce, Rydoml, Żołobki.. „ Hoernesi

Na skorupkach znajdujących się na przegrzebku (fig. Promienie mają brzeg wybitnie ukośny do podstawy, zaś prążkowanie jest jużto równoległe do podstawy, jużto

Okazy antraksolitu z okolic Chelmsford, na pierwszy rzut oka przedstawiają się jako utwory drobno brekcjowate często spojone kwarcem... Drugiem poznanem miejscem