Wprowadzenie
Rak piersi jest najcz´stszym nowotworem z∏oÊliwym u ko- biet w Polsce. Jest on przyczynà oko∏o 20% wszystkich zachorowaƒ na nowotwory oraz oko∏o 15% ogó∏u zgo- nów z tego powodu. Leczenie chorych na raka piersi ma charakter wielodyscyplinarny i d∏ugotrwa∏y. Wybór ro- dzaju leczenia jest uzale˝niony m.in. od stadium kliniczne- go zaawansowania choroby nowotworowej. Niestety, u wielu pacjentów, z uwagi na obecnoÊç przerzutów odle- g∏ych, ju˝ w momencie ustalenia rozpoznania, leczenie radykalne nie mo˝e byç podj´te. Ponadto brak przerzutów odleg∏ych w chwili rozpoznania choroby nowotworowej wcale nie gwarantuje sukcesu terapeutycznego, poniewa˝
u cz´Êci chorych, pomimo zastosowania skojarzonej tera- pii przeciwnowotworowej, dochodzi po pewnym czasie do nawrotu choroby. Rozsiew nowotworu jest mo˝liwy dopiero wówczas, gdy w ognisku pierwotnym pojawià si´
zmiany fenotypu komórek nowotworowych, umo˝liwia- jàce zwi´kszonà zdolnoÊç miejscowego naciekania, od- dzielenia si´ od masy nowotworu z∏oÊliwego, penetracji b∏ony podstawnej naczynia, przemieszczania si´ i prze-
˝ycia w ∏o˝ysku naczyniowym oraz prze˝ycia i proliferacji w miejscu odleg∏ym. Okazuje si´, i˝ w interakcjach po- mi´dzy komórkà nowotworowà a otaczajàcym jà Êrodowi- skiem istotnà rol´ odgrywa uk∏ad hemostazy. Efektem aktywacji krzepni´cia krwi sà zarówno klinicznie jawne powik∏ania zakrzepowo-zatorowe, np. zakrzepica ˝y∏ g∏´- bokich koƒczyn, w´drujàce zapalenie ˝y∏ powierzchow- nych, niebakteryjne zakrzepowe zapalenie wsierdzia, zakrzepica t´tnic mózgowych i palców, jak równie˝ niepra- wid∏owoÊci stwierdzane jedynie w badaniach laboratoryj- nych krwi, m.in. wzrost st´˝enia kompleksu trombina – antytrombina III, fibrynogenu, produktów degradacji fi- brynogenu, zwi´kszenie aktywnoÊci czynnika XIII czy zmniejszenie aktywnoÊci bia∏ka C [1-4].
Zaburzenia krzepni´cia krwi mogà byç inicjowane przez komórki nowotworowe, mogà byç pochodzenia ja- trogennego [5-7], jak te˝ mogà byç skutkiem dzia∏ania innych bodêców patogenetycznych (np. oty∏oÊç, unieru- chomienie, zaka˝enia, etc.) [8]. Powik∏ania zakrzepowo- -zatorowe wyst´pujà w ka˝dym stadium zaawansowania choroby nowotworowej. Mogà o kilka lat wyprzedzaç roz- poznanie choroby nowotworowej [9], mogà pojawiaç si´
w jawnej klinicznie fazie choroby nowotworowej [10], mo- gà te˝ byç bezpoÊrednià przyczynà zgonu chorego na no- wotwór [11]. Aktywacja krzepni´cia krwi u tych chorych mo˝e zachodziç nie tylko w ∏o˝ysku naczyniowym, ale tak˝e w przestrzeni pozananczyniowej [2, 12].
Artyku∏y oryginalne • Original papers
Number 3 • 298–303
Analiza ekspresji wybranych czynników krzepni´cia krwi w guzie pierwotnym raka piersi i ogniskach przerzutowych
w okolicznych w´z∏ach ch∏onnych
Marek Z. Wojtukiewicz
1, Zbigniew Sawicki
1, Ewa Sierko
1, Lech Zimnoch
2W s t ´ p. W Polsce rak piersi jest g∏ównà przyczynà zachorowaƒ i zgonów kobiet z powodu nowotworów z∏oÊliwych. W prze- biegu tego nowotworu stosunkowo cz´sto obserwuje si´ wystwpowanie powik∏aƒ zakrzepowo-zatorowych. Celem niniejszej pra- cy by∏a ocena ekspresji wybranych czynników krzepni´cia krwi w ognisku pierwotnym tego nowotworu i przerzutach nowotwo- rowych w w´z∏ach ch∏onnych pachowych.
M a t e r i a ∏ i m e t o d y. Materia∏ do badaƒ stanowi∏y wycinki raka gruczo∏owego piersi pobrane podczas zabiegów operacyj- nych. W badaniach wykorzystano barwienie immunohistochemiczne wed∏ug metody ABC.
W y n i k i . Wykazano ekspresj´ czynnika tkankowego (TF), fragmentu 1+2 protrombiny (F1 + 2) i fibryny zarówno w ogni- sku pierwotnym, jak równie˝ w przerzutach nowotworowych.
W n i o s k i. Przeprowadzone badania wskazujà, i˝ w raku piersi dochodzi do lokalnej aktywacji krzepni´cia krwi zarówno w ognisku pierwotnym, jak i w miejscach przerzutów nowotworowych zlokalizowanych w w´z∏ach ch∏onnych. Z uwagi na fakt,
˝e sk∏adowe uk∏adu hemostazy, m. in. TF, trombina i fibryna u∏atwiajà wzrost i rozsiew nowotworów, celowe wydaje si´ prze- prowadzenie u chorych na raka piersi badaƒ klinicznych z zastosowaniem czynników interferujàcych z uk∏adem krzepni´cia krwi.
S∏owa kluczowe: rak piersi, krzepni´cie krwi
1 Klinika Onkologii
2 Zak∏ad Patomorfologii Lekarskiej AM w Bia∏ymstoku
Koncepcja monoklonalnego rozwoju nowotworu za- k∏ada, i˝ nowotwór z∏oÊliwy jest jednym klonem „prako- mórki”. Spostrze˝enia kliniczne w wielu wypadkach nie potwierdzajà tej teorii. Istniejà ró˝nice fenotypowe po- mi´dzy komórkami nowotworowymi zarówno w obr´bie jednego ogniska nowotworowego, jak równie˝ pomi´dzy ró˝nymi ogniskami nowotworowymi. Przejawia si´ to w szczególnoÊci heterogennoÊcià cech morfologicznych poszczególnych komórek nowotworowych [13]. Efektem wyst´powania ró˝nic pomi´dzy komórkami nowotwo- rowymi, nawet w tym samym ognisku chorobowym, sà mi´dzy innymi ich odmienne w∏aÊciwoÊci antygenowe, metaboliczne i proliferacyjne [14]. W komórkach nowo- tworowych w ognisku pierwotnym i w przerzutach nowo- tworowych w w´z∏ach ch∏onnych pachowych wykazano porównywalnà ekspresj´ receptorów EGFR [15] i c-erbB2 [15, 16] oraz bia∏ka p53 [15, 16], Ki-67 [16], a tak˝e odse- tek komórek w fazie S [17]. Natomiast znaczàce ró˝nice iloÊciowe wyst´pujà w ekspresji receptorów hormonal- nych [18, 19]. Z kolei analiza 54 przypadków obustron- nych metachronicznych raków piersi wykaza∏a, i˝ ekspre- sja bia∏ka p53 oraz HER2 jest w tych przypadkach po- równywalna, natomiast ró˝nice wyst´pujà w nasileniu stopnia ekspresji receptorów hormonalnych [20].
Jak dotàd zbadano ekspresj´ bia∏ek uk∏adu krzep- ni´cia krwi w ognisku pierwotnym wielu nowotworów z∏o- Êliwych [21-26], brak jest jednak jakichkolwiek danych dotyczàcych ekspresji sk∏adowych uk∏adu krzepni´cia krwi w przerzutach nowotworowych pochodzàcych z raka pier- si. Porównanie ekspresji bia∏ek uk∏adu krzepni´cia krwi w ognisku przerzutowym w odniesieniu do miejsca pier- wotnego mo˝e pomóc w okreÊleniu roli uk∏adu hemosta- zy w rozwoju raka piersi.
Cel pracy
Celem pracy by∏a ocena ekspresji wybranych bia∏ek uk∏a- du krzepni´cia krwi (czynnik tkankowy – TF, fragment 1+2 protrombiny – F1+2, fibryna) w ognisku pierwot- nym raka piersi i przerzutach nowotworowych zlokalizo- wanych w obr´bie pachowych w´z∏ów ch∏onnych.
Materia∏ i metody
Materia∏ do badaƒ stanowi∏y fragmenty naciekajàcego przewodo- wego raka gruczo∏owego (adenocarcinoma ductale infiltrans) po- chodzàce z ogniska pierwotnego i przerzutów nowotworowych w okolicznych w´z∏ach ch∏onnych, pobrane podczas zabiegu opera- cyjnego od 10 chorych na raka piersi. Fragmenty guzów nowo- tworowych utrwalono w zbuforowanej formalinie, a nast´pnie za- topiono w parafinie o niskiej temperaturze topnienia. Wycinki nowotworów poddano barwieniom technikà immunohistoche- micznà wed∏ug metody ABC z wykorzystaniem zestawów Vecta- stain Kits firmy Vector Laboratories, Burlingame, CA, USA [27]. Powy˝sza metoda opiera si´ na tworzeniu kompleksów awi- dyna – biotyna, z wykorzystaniem diaminobenzydyny jako sub- stratu. Ocena ekspresji badanych bia∏ek zosta∏a dokonana przy zastosowaniu nast´pujàcych unikatowych, wysokospecyficznych przeciwcia∏:
– przeciwcia∏o T2G1– reagujàce z fibrynà II. U˝yto mieszaniny dwóch, mysich przeciwcia∏ monoklonalnych: intact oraz
F(ab')2, Otrzymano je od dr Bohdana Kudryka z Lindsley F.
Kimball Research, New York, Blood Center, NY, USA;
– królicze, poliklonalne przeciwcia∏o przeciwko ludzkiemu re- kombinowanemu czynnikowi tkankowemu. Otrzymano je od prof. Waltera Kisiela z University of New Mexico, Depart- ment of Patology, School of Medicine, Albuquerque, USA;
– królicze, poliklonalne przeciwcia∏o przeciwko fragmentowi protrombiny 1+2. Otrzymano je od prof. Waltera Kisiela z University of New Mexico, Departament of Patology, Scho- ol of Medicine, Albuquerque, USA.
Poszukiwane antygeny uwidocznia∏y si´ jako bràzowy produkt re- akcji.
Wyniki T F
Silnà ekspresj´ TF zwiàzanego z komórkami nowotworo- wymi wykazano zarówno w ognisku pierwotnym raka pier- si, jak równie˝ w miejscach przerzutów nowotworowych w okolicznych w´z∏ach ch∏onnych. Antygeny TF stwierdzo- no tak˝e w Êcianach drobnych naczyƒ krwionoÊnych oraz w makrofagach – zarówno w obr´bie guza pierwotnego, jak równie˝ w przerzutach nowotworowych w w´z∏ach ch∏onnych (Ryc. 1, 2).
F r a g m e n t p r o t r o m b i n y 1 + 2
Nierównomiernà, intensywnà ekspresj´ antygenów frag- mentu protrombiny 1+2 wykazano w komórkach nowo- tworowych w ognisku pierwotnym raka piersi oraz w miej- scach przerzutów nowotworowych w okolicznych w´z∏ach ch∏onnych. Zaobserwowana ekspresja tego peptydu by∏a nierównomierna – tzn. nie wszystkie komórki nowotworo- we wykazywa∏y obecnoÊç F1+2. Wyst´powanie F1+2 stwierdzono tak˝e w makrofagach i Êcianach drobnych naczyƒ krwionoÊnych – zarówno w obr´bie guza pierwot- nego, jak równie˝ w przerzutach nowotworowych (Ryc. 3, 4).
F i b r y n a
Wykazano silny odczyn immunohistochemiczny na obec- noÊç antygenów fibryny, powiàzany z komórkami nowo- tworowymi raka piersi, zlokalizowanymi w obr´bie ogni- ska pierwotnego. Natomiast w komórkach nowotworo- wych raka piersi zlokalizowanych w przerzutach nowotworowych w pachowych w´z∏ach ch∏onnych eks- presja fibryny by∏a s∏absza ni˝ w ognisku pierwotnym.
W niektórych przypadkach ekspresja fibryny by∏a widocz- na we wszystkich komórkach nowotworowych, w innych zaÊ – by∏a bardzo nierównomierna – dotyczy∏a tylko cz´Êci komórek raka piersi (Ryc. 5, 6).
Omówienie
Ju˝ w 1865 roku Armand Trousseau opisa∏ u chorych na nowotwory przewodu pokarmowego zwi´kszonà zapadal- noÊç na zakrzepic´. Obecnie wiadomo, i˝ zaburzenia he- mostazy sà cz´stym powik∏aniem choroby nowotworowej.
Co ciekawe, zaobserwowano, i˝ u chorych na raka piersi wystàpienie ˝ylnych incydentów zakrzepowo-zatorowych w trakcie chemioterapii uzupe∏niajàcej jest niekorzyst- nym czynnikiem ryzyka [28]. Zwraca si´ uwag´ na fakt, i˝
aktywacja krzepni´cia krwi u chorych na nowotwory nie jest tylko procesem wtórnym do obecnoÊci nowotworu, ale mo˝e sprzyjaç tak˝e rozwojowi zarówno guza pier- wotnego, jak i tworzeniu nowotworowych przerzutów od- leg∏ych [29, 30]. G∏ównym prokoagulantem odpowiedzial- nym za aktywacj´ krzepni´cia krwi u chorych na nowotwo-
ry jest czynnik tkankowy (TF) [31]. W warunkach prawi- d∏owych TF nie kontaktuje si´ z krwià. W wyniku prze- rwania ciàg∏oÊci Êciany naczynia krwionoÊnego, a tak˝e wskutek dzia∏ania czynników takich, jak TNF, C5a, en- dotoksyny i mukopolisacharydy bakterii, FGF, PDGF, VEGF dochodzi do ekspresji TF i w konsekwencji – do uruchomienia kaskady krzepni´cia krwi [32].
Nasilonà ekspresj´ TF w komórkach nowotworo- wych wykazano w ognisku pierwotnym ró˝nych nowotwo- rów, m.in. w raku trzustki [22, 25], ˝o∏àdka [21], krtani [23,
Ryc. 4. Rak piersi – w´ze∏ ch∏onny pachowy. Metoda ABC. Dodatni odczyn immunohistochemiczny na obecnoÊç fragmentu protrombiny 1+2 w komórkach nowotworowych ( ). Powi´kszenie oko∏o 200 x Ryc. 3. Rak piersi – ognisko pierwotne. Metoda ABC. Dodatni odczyn
immunohistochemiczny na obecnoÊç fragmentu protrombiny 1+2 w komórkach nowotworowych ( ) i Êcianach drobnych naczyƒ
krwionoÊnych ( ). Powi´kszenie oko∏o 200 x
Ryc. 2. Rak piersi – w´ze∏ ch∏onny pachowy. Metoda ABC. Dodatni odczyn immunohistochemiczny na obecnoÊç czynnika tkankowego
w komórkach nowotworowych ( ). Powi´kszenie oko∏o 200 x Ryc. 1. Rak piersi – ognisko pierwotne. Metoda ABC. Dodatni odczyn
immunohistochemiczny na obecnoÊç czynnika tkankowego w komórkach nowotworowych ( ) i w Êcianach drobnych naczyƒ
krwionoÊnych ( ). Powi´kszenie oko∏o 200 x
25], jajnika [25], p∏uca [24, 25], piersi [26, 33]. W bada- niach doÊwiadczalnych (na modelu zwierz´cym) zaobser- wowano, i˝ nasilenie stopnia ekspresji TF w komórkach nowotworowych koreluje z ich zdolnoÊcià do tworzenia przerzutów [29]. Badania in vitro wykaza∏y, i˝ obecnoÊç antygenów TF w komórkach nowotworowych mo˝e byç czynnikiem predykcyjnym – opornoÊç na doksorubicyn´
obserwuje si´ cz´Êciej w przypadku obecnoÊci w raku piersi komórek nowotworowych nie wykazujàcych eks- presji TF [34].
Okazuje si´ tak˝e, i˝ obecnoÊç TF w komórkach no- wotworowych mo˝e mieç znaczenie prognostyczne.
U chorych na raka piersi, u których stwierdzono ekspresj´
TF w komórkach nowotworowych ogniska pierwotnego obserwowano krótszy okres prze˝ycia ca∏kowitego, w po- równaniu do chorych, u których nie stwierdzono obec- noÊci tego bia∏ka o takiej lokalizacji [26]. Zaobserwowano równie˝, i˝ ryzyko powstania przerzutów nowotworowych do wàtroby jest wi´ksze u pacjentek, u których w komór- kach nowotworowych wykazano ekspresj´ TF [26].
Tak wi´c, prawdopodobne jest, i˝ bia∏ko to mo˝e od- grywaç czynnà rol´ w przebiegu procesu nowotworowego.
TF mo˝e wp∏ywaç na rozwój choroby nowotworowej dwiema drogami: bezpoÊrednio – poprzez nasilanie prze- kaênictwa wewnàtrzkomórkowego – oraz poÊrednio – po- przez pobudzanie zewnàtrzpochodnego uk∏adu krzepni´- cia krwi. Aktywacja przekaênictwa wewnàtrzkomórko- wego mo˝e dokonywaç si´ bàdê poprzez przy∏àczenie czynnika VIIa do tego bia∏ka, bàdê niezale˝nie od czynni- ka VIIa – poprzez domen´ cytoplazmatycznà TF. Przy czym wydaje si´, i˝ w∏aÊnie domena cytoplazmatyczna TF odgrywa wiodàcà rol´ w procesie tworzenia przerzutów nowotworowych. Badania na liniach komórkowych wy- kazujàcych ekspresj´ tzw. kad∏ubowego TF (truncated
TF) wykaza∏y znacznie zmniejszonà zdolnoÊç tworzenia przerzutów w porównaniu do linii komórek nowotworo- wych z pe∏nà czàsteczkà TF [35]. TF odgrywa bardzo wa˝- nà rol´ w procesie angiogenezy – przede wszystkim po- przez pobudzanie syntezy VEGF [36]. W wyniku powy˝- szych procesów komórki nowotworowe mogà nabywaç nowe cechy umo˝liwiajàce w konsekwencji tworzenie no- wotworowych przerzutów odleg∏ych.
Koƒcowym efektem aktywacji krzepni´cia krwi jest powstawanie fibryny. Do przekszta∏cania fibrynogenu w fibryn´ konieczna jest obecnoÊç trombiny. Enzym ten powstaje po od∏àczeniu fragmentu F1+2 od czàstki pro- trombiny. A zatem na podstawie ekspresji fragmentu pro- trombiny 1+2 mo˝na poÊrednio wnioskowaç o stopniu aktywacji krzepni´cia krwi w guzie nowotworowym [12].
Poza katalizowaniem konwersji fibrynogenu do fibryny, trombina – proteza serynowa o masie molekularnej 36 kD wywiera tak˝e wielokierunkowe dzia∏anie na komórki prawid∏owe, m.in. aktywuje p∏ytki krwi, wywiera efekt mi- togenny w stosunku do fibroblastów oraz komórek mi´Êni g∏adkich, a tak˝e mo˝e wp∏ywaç na komórki Êródb∏onka naczyƒ i leukocyty [37]. Swoje dzia∏anie na komórki trom- bina wywiera poprzez specyficzny receptor, którego pobu- dzenie prowadzi do aktywacji kinazy bia∏kowej C, zmian w metabolizmie fosfoinozytolu oraz mobilizacji jonów wapnia. Receptor o wysokim powinowactwie do trombiny zosta∏ zidentyfikowany nie tylko na komórkach prawid∏o- wych, ale równie˝ na komórkach nowotworowych [37].
ObecnoÊç specyficznego receptora dla trombiny na ko- mórkach nowotworowych (tzw. TLTR – tethered ligand trombin receptor, lub inaczej: PAR – 1 – protease activated receptor) mo˝e t∏umaczyç w∏aÊciwoÊci proangiogenne, mi- togenne i promigracyjne trombiny wykazywane w stosun- ku do komórek nowotworowych. W warunkach in vitro
Ryc. 6. Rak piersi – w´ze∏ ch∏onny pachowy. Metoda ABC. Dodatni odczyn immunohistochemiczny na obecnoÊç fibryny w komórkach
nowotworowych ( ), makrofagach ( ) i Êcianach drobnych naczyniach krwionoÊnych ( ). Powi´kszenie oko∏o 200 x Ryc. 5. Rak piersi – ognisko pierwotne. Metoda ABC. Dodatni odczyn
immunohistochemiczny na obecnoÊç fibryny w komórkach nowotworowych ( ), makrofagach ( ) i Êcianach drobnych
naczyƒ krwionoÊnych ( ). Powi´kszenie oko∏o 200 x
wykazano, i˝ nasilenie ekspresji tego receptora koreluje ze zwi´kszeniem cz´stoÊci powstawania przerzutów odle- g∏ych, zaÊ jego blokowanie prowadzi do zahamowania in- wazji komórek raka piersi [37]. W warunkach doÊwiad- czalnych zaobserwowano, i˝ stymulacja komórek czernia- ka z∏oÊliwego i raka jelita grubego trombinà prowadzi do pobudzenia miejscowego wzrostu guza nowotworowego oraz zwi´kszenia zdolnoÊci tworzenia przerzutów nowo- tworowych [38]. Wykazano tak˝e, i˝ trombina poÊredniczy w indukowanej przez komórki nowotworowe agregacji p∏ytek krwi (TCIPA – tumor cell-induced platelet aggrega- tion) oraz prowadzi do wzrostu ekspresji czàstek adhe- zyjnych (P – selektyny i ICAM – 1) w komórkach Êród- b∏onka naczyƒ, u∏atwiajàc w ten sposób tworzenie przerzu- tów przez komórki nowotworowe [39].
Fibryna nie tylko odgrywa rol´ w hemostazie, ale tak˝e bierze czynny udzia∏ w rozwoju nowotworu. Tworzy ona przestrzennà sieç, która z jednej strony mo˝e byç szkieletem dla rozwijajàcego si´ guza, z drugiej zaÊ – me- chanicznà barierà uniemo˝liwiajàcà skutecznà reakcj´
uk∏adu odpornoÊciowego przeciwko antygenom komó- rek nowotworowych. Fibryna jest czynnikiem pobudza- jàcym ekspresj´ TF, co na zasadzie wzajemnego sprz´˝e- nia zwrotnego prowadzi do zwi´kszonej produkcji fibryny.
Fibryna mo˝e stymulowaç proliferacj´ i migracj´ komórek Êródb∏onka, a tak˝e mo˝e nasilaç angiogenez´ [40].
W ocenianym materiale ekspresj´ TF, fibryny oraz fragmentu 1+2 protrombiny zaobserwowano zarówno w obr´bie guza pierwotnego, jak równie˝ w przerzutach nowotworowych w okolicznych w´z∏ach ch∏onnych. Po- wy˝sze dane Êwiadczà o tym, i˝ zarówno w ognisku pier- wotnym raka piersi, jak równie˝ w miejscach przerzutów nowotworowych, dochodzi do aktywacji krzepni´cia krwi inicjowanej przez komórki nowotworowe.
Z uwagi na fakt, ˝e sk∏adowe uk∏adu hemostazy, m.in. TF, trombina i fibryna wspomagajà wzrost i rozsiew nowotworów, mo˝na przypuszczaç, i˝ w przysz∏oÊci jed- nym z elementów leczenia chorych na raka piersi mo˝e byç zastosowanie preparatów interferujàcych z uk∏adem krzepni´cia krwi.
Wnioski
Wykazanie w badaniach w∏asnych ekspresji TF, fragmen- tu 1+2 protrombiny oraz fibryny, zarówno w obr´bie gu- za pierwotnego, jak równie˝ w ogniskach przerzutowych w pachowych w´z∏ach ch∏onnych wskazuje, ˝e u chorych na raka piersi dochodzi do pozananczyniowej aktywacji krzepni´cia krwi zale˝nej od czynnika tkankowego zwiàza- nego z komórkami nowotworowymi.
Prof. dr hab. med. Marek Z. Wojtukiewicz Klinika Onkologii AM
ul. Ogrodowa 12, 15-027 Bia∏ystok e-mail: mwojtuk@amb.edu.pl
PiÊmiennictwo
1. Falanga A, Rickles FR. Pathophysiology of the thrombophilic state in the cancer patient. Semin Thromb Hemost 1999; 25: 173-82.
2. Wojtukiewicz MZ, Ruciƒska M. Aktywacja krzepni´cia krwi u chorych na nowotwory: implikacje kliniczne. Nowotwory 1999; 49: 381-91.
3. Wojtukiewicz MZ, Rucinska M, Kloczko J i wsp. Profiles of plasma serpins in patients with advanced malignant melanoma, gastric cancer and breast cancer. Haemostasis 1998; 28: 7-13.
4. Mielicki WP, Tenderenda M, Rutkowski P, Chojnowski K. Activation of blood coagulation and the activity of cancer procoagulant (EC 3.4.22.26) in breast cancer patients. Cancer Lett 1999; 146: 61-6.
5. Caine GJ, Stonelake PS, Rea D, Lip GY. Coagulopathic complication in breast cancer. Cancer 2003; 98: 1578-86.
6. Lee AY, Levine MN. Venous thromboembolism and cancer: risk and outcomes. Circulation 2003; 107: 17-21.
7. Pitchard KI, Paterson AH, Paul NA i wsp. Increased thromboembolic complications with concurrent tamoxifen and chemotherapy in a randomized trial of adjuvant therapy for women with breast cancer.
J Clin Oncol 1996; 14: 2731-7.
8. Luzzatto G, Schafer AI. The prethrombotic state in cancer. Semin Oncol 1990; 17: 147-59.
9. Hettiarachchi RJ, Lok J, Prins MH i wsp. Undiagnosed malignancy in patients with deep vein thrombosis: incidence, risk indicators, and diagnosis. Cancer 1998; 83: 180-5.
10. Hillen HF. Thrombosis in cancer patients. Ann Oncol 2000; Supl. 3: 273-6.
11. Nand S. Hemostasis and cancer. Cancer J 1993; 6: 54-8.
12. Wojtukiewicz MZ, Ruciƒska M, Zimnoch L i wsp. Expression of prothrombin fragment 1+2 in cancer tissue as an indicator of local activation of blood coagulation. Thromb. Res 2000; 97: 335-42.
13. Jannink I, Risberg B, Van Diest PJ, Baak JP. Heterogeneity of mitotic activity in breast cancer. Histopathology 1996; 29: 421-8.
14. Fidler IJ. Tumor heterogeneity and the biology of cancer invasion and metastasis. Cancer Res 1978; 38: 2651-60.
15. Tsutsui S, Ohno S, Murakami S i wsp. EGFR, c-erbB2 and p53 protein in the primary lesions and paired metastatic regional lymph nodes in breast cancer. Eur J Surg Oncol 2002; 28: 383-7.
16. Briffod M, Hacene K, Le Doussal V. Immunohistochemistry on cell blocks from fine-needle cytopunctures of primary breast carcinomas and lymph node metastases. Mod Pathol 2000; 13: 841-50.
17. Goodson WH 3rd, Ljung BM, Moore DH 2ndi wsp. Tumor labeling indices of primary breast cancers and their regional lymph node metastases.
Cancer 1993; 15: 3914-9.
18. Reameakers JM, Beex LV, Koenders AJ i wsp. Concordance and discordance of estrogen and progesterone receptor content in sequential biopsies of patients with advanced breast cancer: relation to survival. Eur J Cancer Clin Oncol 1984; 20: 1011-8.
19. Cianga C, Cianga P, Cozma L i wsp. Loss of hormonal receptors expression from primary breast carcinoma to axillary lymph node metastases. Rev Med Chir Soc Med Nat Iasi 2003; 107: 540-4.
20. Matsuo K, Fukutomi T, Tsuda H i wsp. Differences in estrogen receptor status, Her2, and p53 comparing metachronous bilateral breast carcinoma.
J Surg Oncol 2001; 77: 31-4.
21. Wojtukiewicz MZ, Sierko E, Zacharski LR i wsp. Tissue factor-dependent coagulation activation and impaired fibrinolysis in situ in gastric cancer.
Semin Thromb Hemost 2003; 29: 291-300.
22. Wojtukiewicz MZ, Rucinska M, Zacharski LR i wsp. Localization of blood coagulation factors in situ in pancreatic carcinoma. Thromb Haemost 2001; 86: 1416-20.
23. Wojtukiewicz MZ, Zacharski LR, Ruciƒska M i wsp. Expression of tissue factor and tissue factor pathway inhibitor in situ in laryngeal carcinoma.
Thromb Haemost 1999; 82: 1659-62.
24. Wojtukiewicz MZ, Sierko E, Zimnoch L i wsp. Immunohistochemical localization of tissue factor pathway inhibitor-2 in human tumor tissue.
Thromb Haemost 2003; 90: 140-6.
25. Clahsen PC, van de Velde CJ, Julien JP i wsp. Thromboembolic complication after perioperative chemotherapy in women with early breast cancer. J Clin Oncol 1994; 12: 1266-71.
26. Ueno T, Toi M, Koike M i wsp. Tissue factor expression in breast cancer tissues: its correlation with prognosis and plasma concentration. Br J Cancer 2000; 83: 164-70.
27. Sato Y, Mukai K, Watanabe S i wsp. The AMeX method. A simplified technique of tissue processing and paraffin embedding with improved preservation of antigens for immunostaining. Am J Pathol 1986; 125:
431-5.
28. von Tempelhoff GF, Schönmann N, Heilmann L. Thrombosis – a clue of poor prognosis in primary non-metastatic breast cancer? Breast Cancer Res Treat 2002; 73: 275-7.
29. Rickles FR, Shoji M, Abe K. The role of the hemostatic system in tumor growth, metastasis, and angiogenesis: tissue factor is a bifunctional molecule capable of inducing both fibrin deposition and angiogenesis in cancer. Int J Hematol 2001; 73: 145-50.
30. Varna JA, Stang MT, Grande JP, Getz MJ. Expression of tissue factor in tumor stroma correlates with progression to invasive human breast cancer:
paracrine regulation by carcinoma cell-derived members of the transforming growth factor beta family. Cancer Res 1996; 56: 5063-70.
31. Gordon SG. Cancer cell procoagulants and their role in malignant disease.
Semin Thromb Hemost 1992; 18: 424-33.
32. Mann KG. Biochemistry and physiology of blood coagulation. Thromb Haemost 1999; 82: 165-74.
33. Wojtukiewicz MZ, Sierko E, Rak J. Contribution of the hemostatic system to angiogenesis in cancer. Semin Thromb Hemost 2004; 30: 5-20.
34. Koomagi R, Volm M. Tissue-factor expression in human non-small-cell lung carcinoma measured by immunohistochemistry: correlation between tissue factor and angiogenesis. Int J Cancer 1998; 79: 19-22.
35. Bromberg ME, Sundaram R, Homer RJ i wsp. Role of tissue factor in metastasis: functions of the cytoplasmic and extracellular domains of the molecule. Thromb Haemost 1999; 82: 88-92.
36. Fernandez PM, Patierno SR, Rickles FR. Tissue factor and fibrin in tumor angiogenesis. Semin Thromb Hemost 2004; 30: 31-44.
37. Wojtukiewicz MZ, Tang TG, Ben-Josef E i wsp. Solid tumor express functional “tethered ligand” thrombin receptor. Cancer Res 1995; 55:
698-704.
38. Wojtukiewicz MZ, Tang TG, Nelson KK i wsp. Thrombin enhances tumor cell adhesive and metastatic properties via increased αIIbβ3 expression on the cell surface. Thromb Res 1992; 68: 233-45.
39. Wojtukiewicz MZ, Tang TG, Ciarelli JJ i wsp. Thrombin increases the metastatic potential of tumor cell. Int J Cancer 1993; 54: 793-806.
40. Wojtukiewicz MZ, Sierko E, Klement P, Rak J. The hemostatic system and angiogenesis in malignancy. Neoplasia 2001; 3: 371-384.
Otrzymano: 12 grudnia 2005 r.
Przyj´to do druku: 20 lutego 2006 r.
