Kliniczne postacie zaka˝eƒ HPV
Clinical manifestations of HPV infections
Nowakowski Andrzej, Kotarski Jan
I Katedra i Klinika Ginekologii Onkologicznej i Ginekologii, Akademia Medyczna im. Prof. Feliksa Skubiszewskiego w Lublinie
Streszczenie
Zaka˝enia wirusem brodawczaka ludzkiego HPV (human papilloma virus) sà przyczynà wielu jednostek chorobowych o przebiegu ∏agodnym oraz stanów przednowotworowych i nowotworów z∏oÊliwych o ró˝nych lokalizacjach.
Zale˝noÊç przyczynowo-skutkowa pomi´dzy zaka˝eniem HPV a rozwojem zmian chorobowych jest ró˝na i osiàga wartoÊç 100% w przypadku raka szyjki macicy. Niskoonkogenne wirusy HPV powodujà rozwój zmian bro- dawkowatych pobudzajàc komórki nab∏onkowe do nadmiernej proliferacji natomiast wirusy wysokoonkogenne sà w stanie doprowadziç do transformacji nowotworowej. W niniejszym artykule omówiono wybrane postacie klinicz- ne zaka˝eƒ HPV i ich skutki.
S∏owa kluczowe:
papillomaviridae – epidemiologia
/ papillomaviridae – klasyfikacja// papillomaviridae – chorobotwórczoÊç/ zaka˝enia papillomawirusowe
– zapobieganie i kontrola
/ zaka˝enia papillomawirusowe – diagnostyka // zaka˝enie papillomawirusowe – powik∏ania/ nowotwory szyjki macicy/
Abstract
Human papillomavirus (HPV) infections are the causal factors of benign diseases, precancerous lesions and malig- nancies of various locations.
The degree of causality between HPV infections and the development of these disorders varies and reaches 100%
in cervical cancer. Low risk HPVs stimulate epithelial cells to excessive proliferation, causing warty lesions, whereas high risk types also possess carcinogenic potential. In this article selected clinical manifestations of HPV infections and their effects have been discussed.
Key words:
papillomavirus infections – classification
/ papillomavirus infections– epidemiology
/ papillomavirus infections – prevention and control/ / papillomavirus infections – complications// cervical intraepithelial neoplasia – virology/
Adres do korespondencji:
Andrzej Nowakowski
I Katedra i Klinika Ginekologii Onkologicznej i Ginekologii, Akademia Medyczna im. Prof. Feliksa Skubiszewskiego w Lublinie ul. Staszica 16, 20-081 Lublin
e-mail: andynowak@neostrada.pl
Otrzymano: 10.07.2007
Zaakceptowano do druku: 10.08.2007
Wst´p
Spektrum chorób wywo∏ywanych przez zaka˝enia wiru- sem brodawczaka ludzkiego jest bardzo szerokie i obejmuje jednostki nozologiczne, które sà przedmiotem zainteresowa- nia: dermatologów-wenerologów, ginekologów, ginekologów- onkologów, onkologów, laryngologów i chirurgów onkologów.
Manifestacje kliniczne zaka˝eƒ HPV obejmujà ∏agodne zmia- ny nab∏onkowe, stany przedrakowe oraz nowotwory z∏oÊliwe o ro˝nych lokalizacjach. Cz´Êç jednostek chorobowych zwià- zanych etiologiczne z zaka˝eniem wirusem HPV stanowi du˝y problem kliniczny ze wzgl´du na nawroty i trudnoÊci w lecze- niu. Niektóre z chorób HPV-zale˝nych pomimo, i˝ nie stano- wià bezpoÊredniego zagro˝enia dla ˝ycia pacjentów to sà êró- d∏em du˝ego obcià˝enia psychicznego i niepokoju. Jednak˝e du˝y odsetek jednostek chorobowych zwiàzanych z zaka˝e- niami HPV stanowi wyzwanie dla systemów opieki zdrowot- nej na ca∏ym Êwiecie ze wzgl´du na olbrzymie koszty wykry- wania i leczenia.
Wirusy HPV
Wirusy HPV nale˝à do szerszej rodziny wirusów Papovavi- ridae, które zawierajà DNA jako materia∏ informacyjny.
U cz∏owieka zidentyfikowano ok. 120 typów, które posiadajà powinowactwo do nab∏onka b∏on Êluzowych i naskórka [1].
Wirusy HPV zawierajà podwójnà niç DNA o d∏ugoÊci oko∏o 8000 par zasad otoczonà kapsydem zbudowanym z 72 kapso- merów i mogà pozostawaç zakaêne w Êrodowisku wilgotnym przez miesiàce [2]. Zaka˝enie nast´puje g∏ównie przez bezpo- Êredni kontakt. Zaka˝enia genitalnymi typami HPV sà naj- cz´stszymi infekcjami przenoszonymi drogà p∏ciowà u kobiet [3] a ryzyko przeniesienia zaka˝enia wirusami HPV 6,11 w zwiàzku partnerskim wynosi ok. 65% [4]. HPV powodujà lokalne infekcje w obr´bie nab∏onka bez wywo∏ywania stanu zapalnego, nasilonej odpowiedzi immunologicznej, wiremii i rozprzestrzeniania si´ infekcji do odleg∏ych narzàdów. Reak- cje immunologiczne organizmu obejmujà swoistà i nie swoistà odpowiedê immunologicznà. Mo˝liwe sà mnogie reinfekcje gdy˝ przebycie zaka˝enia nie pozostawia trwa∏ej odpornoÊci.
Pod wzgl´dem objawów, zaka˝enia HPV mo˝na podzieliç na: klinicznie jawne, subkliniczne lub latentne (utajone), nato- miast pod wzgl´dem czasu trwania na przejÊciowe (przygod- ne) i przetrwa∏e [5].
¸agodne choroby wywo∏ywane zaka˝eniami HPV
K∏ykciny koƒczyste okolicy anogenitalnej sà zwiàzane w ok. 90-100% z zaka˝eniem wirusami HPV 6 i 11, ale 20-50%
spoÊród tych zmian mo˝e zawieraç tak˝e inne typy wirusa [1].
Pomimo i˝, bardzo rzadko stanowià zagro˝enie dla ˝ycia pacjenta w wyniku transformacji nowotworowej to sà êród∏em niepokoju ze wzgl´du na lokalizacj´ w okolicy narzàdów p∏ciowych, trudnoÊci w leczeniu i cz´ste nawroty. Okres inku- bacji zaka˝enia do chwili powstania zmiany na skórze wynosi od 3 tygodni do 8 miesi´cy [4], chocia˝ u cz´Êci zainfekowa- nych osób nigdy nie dochodzi do ich rozwoju. Ryzyko zaka˝e- nia u kobiet wzrasta u palaczek tytoniu, stosujàcych doustne Êrodki antykoncepcyjne oraz przy kontakcie z nowym partne- rem seksualnym [6].
Tak jak w przypadku zaka˝eƒ innymi typami HPV, ryzy- ko klinicznie jawnej infekcji i pojawienia si´ zmian brodawko- watych wzrasta u osób z zaburzeniami odpornoÊci. Osoby poddane immunosupresji po przeszczepach, chore na cukrzy- c´, nosiciele wirusa HIV, pacjenci poddani sterydo- i chemio- terapii sà bardziej nara˝eni na rozwój postaci jawnych klinicz- nie [7]. Wirus dostaje si´ do warstwy podstawnej naskórka po- przez mikrouszkodzenia jego powierzchni infekujàc keratyno- cyty, które pobudza do proliferacji. W g∏´bokich warstwach komórek bazalnych wirus nie ulega intensywnej replikacji i nie prowadzi do lizy komórek, co powoduje brak prezentacji an- tygenów wirusowych komórkom Langerhansa skóry. Brak jest tak˝e rekcji zapalnej w miejscu infekcji, uwalniania prozapal- nych cytokin, które mog∏yby stymulowaç aktywacj´ komórek prezentujàcych antygen oraz komórkowà odpowiedê immu- nologicznà. W wyniku z∏uszczania keratynocytów nast´puje uwalnianie du˝ej iloÊci zakaênych czàstek wirusowych.
Nadmierna proliferacja powoduje akumulacj´ komórek naskórka, które sà widoczne w postaci brodawek. Klon poje- dynczej komórki zainfekowanej HPV mo˝e rozprzestrzeniç si´
na powierzchni´ 2-3mm2. Wi´kszoÊç powsta∏ych brodawek nie ulega zmianie przez d∏ugi czas, w cz´Êci przypadków dochodzi do rozwoju nowych o ró˝nych rozmiarach i w innych lokaliza- cjach a u 5-20% pacjentów mogà one ulegaç samoistnej regresji [4].
Ocenia si´, ˝e na ca∏ym Êwiecie ok. 1% ludzi ma k∏ykciny koƒczyste [8]. W Zjednoczonym Królestwie (ZK) liczba odno- towywanych przypadków wzros∏a pi´ciokrotnie u m´˝czyzn i oÊmiokrotnie u kobiet pomi´dzy 1972 a 2005 [9]. W 2005 w ZK zdiagnozowano 81137 przypadków k∏ykcin co stanowi-
∏o ok. 10% wszystkich chorób przenoszonych drogà p∏ciowà [9]. Dane z USA mówià o oko∏o 350 000 pierwszorazowych wizytach lekarskich z powodu k∏ykcin w 2005 roku [10].
Leczenie k∏ykcin koƒczystych jest trudne, kosztowne i cz´- sto nieskuteczne. Nawroty sà cz´ste i mogà wyst´powaç nawet u 67% pacjentów [4], co podnosi koszty leczenia i cz´sto jest êród∏em pretensji pacjentów do lekarzy o nieumiej´tnoÊç leczenia.
Nawracajàca brodawczakowatoÊç krtani i dróg oddechowych (Recurrent Respiratory Papillomatosis, RRP) jest rzadkim sta- nem chorobowym o etiologii HPV6 i 11.
Zmiany brodawkowate wyst´pujà g∏ównie w krtani ale mogà pojawiaç si´ tak˝e na innych pi´trach drzewa oskrzelo- wego. Wyró˝nia si´ postaç wyst´pujàcà u dzieci i doros∏ych.
Najcz´stszymi objawami sà chrypka oraz trudnoÊci w oddy- chaniu. Chocia˝ w wi´kszoÊci przypadków zmiany brodawko- wate sà ∏agodne to majà one tendencj´ do nawrotów po lecze- niu i rozsiewu w drzewie oskrzelowym. ZapadalnoÊç na RRP wynosi ok. 4,3/100000 u dzieci i oko∏o 1,8/100000 u doros∏ych [11]. Leczenie RRR jest z∏o˝one i cz´sto nieskuteczne. Niektó- rzy pacjenci wymagajà wielokrotnego powtarzania zabiegów ablacyjnych w ciàgu ˝ycia.
Wyst´powanie RRP u niemowlàt i dzieci (prawdopodob- nie tak˝e u cz´Êci doros∏ych) mo˝e byç zwiàzane z zaka˝eniem w czasie porodu podczas przechodzenia p∏odu przez kana∏
rodny zainfekowanej matki. Silverberg i wsp. wykaza∏, i˝ ryzy- ko rozwoju RRP jest istotnie wy˝sze u dzieci matek z k∏ykci- nami koƒczystymi [12].
Jednak˝e obecnoÊç niewielkich k∏ykcin jest dyskusyjnym wskazaniem do rozwiàzania cià˝y drogà ci´cia cesarskiego, gdy˝ noworodek mo˝e zaraziç si´ HPV tak˝e w trakcie tego zabiegu [13]. Poza tym wi´kszoÊç dzieci chorujàcych na RRP rodzi si´ od matek bez k∏ykcin koƒczystych w czasie cià˝y.
Prawdopodobnie kobiety te majà subkliniczne infekcje HVP narzàdu p∏ciowego lub dziecko zara˝a si´ wirusem po porodzie.
Brodawki skórne sà wywo∏ywane przez zaka˝enie typami HPV 1-4, 7, 10, 26-29, 41, 48, 49, 57, 60, 63, 65. Ich powsta- wanie jest zwiàzane z lokalnym pobudzaniem komórek na- skórka do proliferacji. Lokalizacja zmian mo˝e byç bardzo ró˝na. Okres wyl´gania waha si´ w granicach od kilku do kil- kunastu tygodni. W wi´kszoÊci sà to zmiany niebolesne cho- cia˝ brodawki oko∏opaznokciowe i podeszwowe mogà dawaç objawy bólowe. Cz´Êç zmian mo˝e ulegaç samoistnej regresji.
Zdarza si´ to m.in. po usuni´ciu jednej zmiany.
Choroby nowotworowe i stany przedrakowe zwiàzane etiologicznie z zaka˝eniem wirusem brodawczaka ludzkiego
Rocznie na Êwiecie notuje si´ ok. 10,6mln nowych zacho- rowaƒ na nowotwory z∏oÊliwe. Oko∏o 17,8% wszystkich przy- padków chorób nowotworowych jest zwiàzane przyczynowo z czynnikami zakaênymi (bakterie, wirusy, pierwotniaki, itd.).
Wirusy HPV sà odpowiedzialne za ok. 5,2% (oko∏o 0,56mln przypadków) wszystkich notowanych rocznie zachorowaƒ na nowotwory z∏oÊliwe [14].
Stopieƒ zale˝noÊci przyczynowo-skutkowej pomi´dzy za- ka˝eniem wirusem HPV a rozwojem ró˝nych typów nowotwo- rów ró˝ni si´ i jest oceniany na 100% (rak szyjki macicy) do 3%
przypadków (niektóre typy raków g∏owy i szyi).
Niezb´dnym czynnikiem rozwoju raka szyjki macicy jest zaka˝enie onkogennym typem HPV. Aktualnie potwierdzono onkogennoÊç typów 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59 a typy 26, 53, 66, 68, 73, 82 uznaje si´ za prawdopodobnie onkogenne [15]. Rozwój raka szyjki macicy jest poprzedzony rozwojem stanów przedrakowych czyli dysplazji (CIN, Cervi- cal Intraepithelial Neoplasia – Êródnab∏onkowa neoplazja szyj- ki macicy) nab∏onka szyjki macicy o rosnàcym nasileniu od CIN1 do CIN3/CIS aczkolwiek ostatnio zaczyna dominowaç poglàd, i˝ prawdziwym prekursorem raka szyjki sà zmiany CIN2+ (CIN2,3 i CIS; carcinoma in situ) jako ˝e CIN1 mo˝e byç wywo∏ana wirusami LR HPV, które nie sà w stanie indu- kowaç karcinogenezy. Chocia˝ ostatecznà i skrajnà postacià zaka˝enia HR HPV w nab∏onku szyjki macicy jest powstanie raka inwazyjnego to znanych jest szereg wczeÊniejszych posta- ci klinicznych w obr´bie tego narzàdu.
Stadia manifestacji klinicznych zaka˝enia HPV w obr´bie szyjki macicy mo˝na Êledziç przy zastosowaniu badania kol- poskopowego, rozmazów cytologicznych i badania histopato- logicznego wycinków z szyjki macicy.
Klasyfikacja kolposkopowych objawów zaka˝enia HPV w obr´bie szyjki macicy wg Basty zosta∏a przedstawiona w tabeli I [16]. Jednym z pierwszych wyk∏adników zaka˝enia wirusem HPV w obr´bie nab∏onka wielowarstwowego p∏askiego szyjki macicy jest koilocytoza w badaniu cytologicznym. (Rycina 3).
Rycina 1. Zbielenie okolonych ujÊç gruczo∏owych – dyskretne cechy infekcji HPV w badaniu kolposkopowym.
Rycina 2. Obraz kolposkopowy CIN 1 – nieregularne zbielenie nab∏onka po próbie z 3% kwasem octowym.
Rycina 3. Koilocyt w badaniu cytologicznym wymazy z szyjki macicy.
Barwienie metodà Papanicolaou.
Koilocyty sà komórkami warstwy poÊredniej nab∏onka ze zmianami degeneracyjnymi w cytoplazmie w postaci wakuoli- zacji oko∏ojàdrowej. Szczególnà ich cechà jest charaktery- styczne przejaÊnienie cytoplazmy wokó∏ powi´kszonego jàdra i zag´szczenie cytoplazmy na obwodzie komórki. Dodatkowo koilocytom mogà towarzyszyç dyskeratocyty czyli ma∏e ko- mórki nab∏onka wielowarstwowego p∏askiego wykazujàce przedwczesne rogowacenie [17]. Nasilenie i progresja zmian indukowanych zaka˝eniem w nab∏onku wielowarstwowym p∏askim prowadzi do zaburzeƒ w morfologii komórek jak i ar- chitektoniki histologicznej nab∏onka. W materiale cytologicz- nym objawia si´ to wyst´powaniem komórek dysplastycznych o indeksie jàdrowo/cytoplazmatycznym przesuni´tym na ko- rzyÊç jàdra oraz innych cechach. Nale˝à do nich: obecnoÊç dwu lub wi´cej jàder komórkowych (polinucleosis) i ich ró˝no- kszta∏tnoÊç (heteronucleosis), ró˝ny kszta∏t i wielkoÊç komó- rek pochodzàcych z tej samej warstwy nab∏onka (heterocyto- sis), nadbarwliwoÊç chromatyny (hyperchromatosis).
W badaniu histopatologicznym obserwuje si´ zatarcie uk∏adu warstwowego komórek nab∏onka oraz zast´powanie warstw prawid∏owych komórek nab∏onka przez komórki dys- plastyczne od 1/3 gruboÊci nab∏onka w przypadku CIN1, po- przez 2/3 w przypadkach CIN2 do ca∏ej gruboÊci nab∏onka w zmianach CIN3/CIS. (Rycina 4).
Uchwycenie prawdziwej przemiany nowotworowej od CIN3/CIS do raka inwazyjnego tylko na podstawie morfolo- gii komórek jest trudne lub niemo˝liwe. Pierwszym wyk∏ad- nikiem inwazji jest obecnoÊç palczastych wypustek i gniazd atypowych komórek nab∏onkowych si´gajàcych poni˝ej b∏ony podstawnej do podÊcieliska.
Zaka˝enie HPV w obr´bie nab∏onka szyjki macicy mo˝e objawiaç si´ tak˝e nieprawid∏owym rogowaceniem. (Rycina 5).
Sà to zmiany widoczne w badaniu kolposkopowym pod postacià leukoplakii i mogà Êwiadczyç zarówno o stanach przedrakowych jak i raku inwazyjnym.
Rak sromu jest rzadziej wyst´pujàcym nowotworem ˝eƒ- skich narzàdów p∏ciowych. Najcz´stszym typem histologicz- nym jest rak p∏askonab∏onkowy. Inne typy obejmujà raka bro- dawczakowatego i bazaloidalnego, które sà w istotny sposób zwiàzane etiologicznie z zaka˝eniem HPV.
Rycina 5. Nieprawid∏owe rogowacenie widoczne w okolicy ujÊcia kana∏u szyjki macicy. Na godz. 1 widoczny tak˝e obraz grubej mozaiki (coarse mosaic).
Rycina 6. Niewielkie zmiany brodawczakowate w pochwie.
Rycina 4. Rak przedinwazyjny szyjki macicy w badaniu histopatologicznym.
Tabela I. Klasyfikacja kolposkopowych objawów zaka˝enia wirusem HPV w obr´bie szyjki macicy wg Basty.
I. Utajona
II. Subkliniczna
III. Klinicznie jawna
IV. Towarzyszàca CIN i rakowi inwazyjnemu (Rycina 2) Brak kolposkopowych i cytologicznych wyk∏adników infekcji, potwierdzona molekularnie obecnoÊç DNA HPV Wtórne zbielenia
Wtórne poletkowanie p∏askie Wtórne punkcikowanie p∏askie
Zbielenie okolonych ujÊç gruczo∏owych (Rycina 1) Typowe brodawczaki i k∏ykciny koƒczyste Atypowe brodawczaki
Mikrobrodawczaki Leukoplakia
Rozwijajà si´ one na pod∏ozu zmian dysplastycznych VIN (Vulvar Intraepithelial Neoplasia) i wyst´pujà cz´Êciej u m∏od- szych kobiet ni˝ typowe p∏askonab∏onkowe raki rogowaciejà- ce, które powstajà na pod∏o˝u przewlek∏ych zmian zapalnych u kobiet starszych. Niektóre dane wskazujà, i˝ progresja VIN3 do raka inwazyjnego sromu wynosi Êrednio 4 lata i jest zdecy- dowanie szybsza ni˝ progresja CIN3 do inwazyjnego raka szyjki macicy.
W badaniach opartych o detekcj´ DNA wirusów HPV metodà PCR stwierdzono jego obecnoÊç w 20 do 50% przy- padków raka sromu; w 75-100% przypadków raka brodawcza- kowatego, bazaloidalnego oraz VIN w 2-23% p∏askonab∏on- kowych raków rogowaciejàcych [18].
Podsumowujàc, ocenia si´ ˝e ok. 40% wszystkich z∏oÊli- wych nowotworów sromu jest etiologicznie zwiàzanych z zaka˝eniem wirusem HPV [14].
Pierwotny rak pochwy jest najrzadszym schorzeniem no- wotworowym ˝eƒskiego narzàdu p∏ciowego. Do jego prekur- sorów zalicza si´ dysplazj´ nab∏onka pochwy VaIN (Vaginal Intraepithelial Neoplasia). Wyst´powanie wirusa HPV w pier- wotnym raku pochwy ocenia si´ na ok. 60-65% [19].
W pochwie mogà si´ tak˝e lokalizowaç ∏agodne zmiany brodawczakowate o etiologii HPV. (Rycina 6).
Rak pràcia stanowi poni˝ej 0,5% nowotworów z∏oÊliwych u m´˝czyzn. Geograficzna korelacja cz´stoÊci wyst´powania raka pràcia i szyjki macicy oraz korelacja wyst´powania tych jednostek chorobowych u par ma∏˝eƒskich sugeruje ten sam czynnik etiologiczny ich rozwoju [19]. DNA HPV wykrywa si´
nawet w 30 do 90% przypadków raków pràcia a najcz´stszymi typami sà HPV 16 i 18 [20, 21].
Parkin i wsp. oceniajà, i˝ ok. 40% zachorowaƒ na raka pràcia jest zwiàzanych HPV [18]. Rozwój rak nast´puje naj- cz´Êciej w obr´bie nab∏onka dysplastycznego PIN (Penile In- traepithelial Neoplasia).
Oko∏o 90% przypadków raka odbytu ma t∏o etiologiczne zwiàzane z zaka˝eniem wirusem HPV [18]. Nowotwór ten roz- wija si´ w strefie przejÊciowej nab∏onka wielowarstwowego p∏askiego i nab∏onka jelitowego, która przypomina stref´
transformacji nab∏onków na szyjce macicy. Rozwój raka odby- tu jest poprzedzony dysplastycznymi zmianami przedrakowy- mi AIN (Anal Intraepithelial Neoplasia). ZapadalnoÊç na ra- ka odbytu w kohortach homoseksualnych m´˝czyzn zaka˝o- nych HIV, którzy utrzymujà doodbytnicze stosunki p∏ciowe (np. San Francisco) jest kilkadziesiàt razy wi´ksza ni˝ Êrednio w populacji [22].
Tak˝e grupa tzw. raków g∏owy i szyi oraz stanów przedno- wotworowych wykazuje pewien zwiàzek z zaka˝eniami HPV.
Parkin i wsp. oceniajà, i˝ przyczynà ok. 3% raków jamy ustnej i 12% raków jamy nosowo-gard∏owej jest zaka˝enie HPV [18].
Syrjanen i wsp. dokonali kompleksowego przeglàdu pi- Êmiennictwa i stwierdzili cz´stoÊç wyst´powania wirusów HPV od 21,7% w przypadku p∏askonab∏onkowego raka jamy nosa i zatok do 55,7% w przypadku raka p∏askonab∏onkowe- go jamy ustnej. Cz´stoÊç detekcji HPV w poszczególnych ty- pach raków g∏owy i szyi przedstawiono w tabeli II.
Nale˝y jednak podkreÊliç, i˝ cz´stoÊç wykrywania genomu wirusów HPV w niektórych nowotworach mo˝e byç wi´ksza ni˝ stopieƒ zale˝noÊci przyczynowo-skutkowej pomi´dzy za- ka˝eniem HPV a rozwojem danego typu nowotworu. Du˝a cz´Êç wykrytych zaka˝eƒ to infekcje przemijajàce, przygodne lub kontaminacje, które nie sà bezpoÊrednià przyczynà karci- nogenezy
Epidermodysplasia verruciformis jest bardzo rzadkà choro- bà uwarunkowanà genetycznie o dziedziczeniu autosomal- nym. Patogeneza choroby polega na nadmiernej podatnoÊci chorych na zaka˝enia wirusami HPV, g∏ównie 5, 8 i 14, które wywo∏ujà mnogie zmiany w postaci p∏askich brodawek i plam pojawiajàcych si´ od dzieciƒstwa na nieos∏oni´tych po- wierzchniach skóry nara˝onych na dzia∏anie promieni UV.
U cz´Êci chorych dochodzi do rozwoju podstawnokomór- kowych raków skóry o z∏oÊliwoÊci miejscowej.
U oko∏o 10% pacjentów rozwijajà si´ dajàce przerzuty raki kolczystokomórkowe.
PiÊmiennictwo
1. de Villiers E, Fauquet C, Broker T, [et al.]. Classification of papillomaviruses. Virology.
2004, 324, 17-27.
2. Pfister H, Fuchs P. Anatomy, taxonomy and evolution of papillomaviruses.Intervirology.
1994, 37, 143-149.
3. Aral S, Holmes K. Social and behavioral determinants of epidemiology f STDs: industri- alized and developing countries. In: Holems K, Maradh P, Sparling P. Sexually transmit- ted disease. New York: McGraw-Hill, 1999, 39-76.
4. Lacey C. Therapy for genital human papillomavirus-related disease. J Clin Virol. 2005, 32 suppl 1, S82-S90.
5. Scheurer M, Tortolero-Luna G, Adler-Storthz K. Human papillomavirus infection: biolo- gy, epidemiology, and prevention.Int J Gynecol Cancer. 2005, 15, 727-746.
6. Winer R, Lee S, Hughes J, [et al.]. Genital human papillomavirus infection: incidence and risk factors in a cohort of female university students. Am J Epidemiol. 2003, 157, 218- 226.
7. Kataja V, Syrjanen S, Yliskoski M, [et al.]. Risk factors associated with cervical human papillomavirus infections: a case-control study. Am J Epidemiol. 1993, 138, 735-745.
8. Koutsky L, Galloway D, Holmes K. Epidemiology of genital human papillomavirus infec- tion. Epidemiol Rev. 1988, 10, 122-163.
9. The Health Protection Agency. 2007.08.20. http://www.hpa.org.uk/infections/to- pics_az/hiv_and_sti/sti-warts/epidemiology.htm .
10. Centers for Disease Control and Prevention. 2007.08.20.
http://www.cdc.gov/std/stats/slides.htm .
11. Derkay C. Task force on recurrent respiratory papillomas. A preliminary report. Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 1995, 121, 1386-1391.
12. Silverberg M, Thorsen P, Lindeberg H, [et al.]. Clinical course of recurrent respiratory papillomatosis in Danish children. Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 2004, 130, 711- 716.
13. Shah K, Unger E, Derkay C, [et al.]. Recurrent resipiratory papillopmatosis: bright prospects for vaccine-based prevention. Papillopmavirus Rep. 2005, 16, 333-338.
Tabela II. Cz´stoÊç detekcji wirusów HPV w leukoplakii i rakach g∏owy i szyi o ró˝nej lokalizacji na podstawie Syrjanen. [23]
Leukoplakia jamy ustnej
Rak brodawczakowaty jamy ustnej Rak p∏askonab∏onkowy jamy ustnej P∏askonab∏onkowy rak migda∏ków Rak jamy nosowej i zatok P∏askonab∏onkowy rak krtani
26,8%-25,4%
31,3%-36,6%
31,3%-55,7%
51,0%
21,7%
25,0%
14. Parkin D. The global health burden of infection-associated cancers in the year 2002.Int J Cancer. 2006, 118, 3030-3044.
15. Munoz N, Bosch F, Castellsague X, [et al.]. Against which human papillomavirus types shall we vaccinate and screen? The international perspective. Int J Cancer. 2004, 111, 278-285.
16. Basta A. Rola infekcji wirusowych w etiopatogenezie raka szyjki macicy W: Rak szyjki macicy. Pod red. Markowska J. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 1999.
17. Malarewicz A, Florczak K. Cytologia fazowo-kontrastowa w diagnostyce ginekologicz- nej. Gdaƒsk: Digital Medicine in the Future, 2006.
18. Parkin D, Bray F. Chapter 2: The burden of HPV-related cancers. Vaccine. 2006, 24, suppl 3, S11-S25.
19. Smith P, Kinlen L, White G, [et al.]. Mortality of wives of men dying with cancer of the penis.Br J Cancer. 1980, 41, 422-428.
20. Cupp M, Malek R, Goellner J. The detection of human papillomavirus deoxyribonucle- ic acid in intraepithelial, in situ, verrucous and invasive carcinoma of the penis. J Urol.
1995, 154, 1024-1029.
21. Bezerra A, Lopes A, Landman G, [et al.]. Clinicopathologic features and human papil- lomavirus dna prevalence of warty and squamous cell carcinoma of the penis. Am J Surg Pathol. 2001, 25, 673-678.
22. Daling J, Madeleine M, Johnson L, [et al.]. Human papillomavirus, smoking, and sexual practices in the etiology of anal cancer. Cancer. 2004, 101, 270-280.
23. Syrjanen S. Human papillomavirus (HPV) in head and neck cancer.J Clin Virol. 2005, 32, suppl 1, S59-S66.
