NAUKA - DYDAKTYKA - PRAKTYKA

Aneta Firlej-Buzon

DZS

DOKUMENTY

NAUKA - DYDAKTYKA - PRAKTYKA

dr Aneta Firlej-Buzon - absol­

wentka bibliotekoznawstwa i in­

formacji naukowej oraz kulturo- znawstwa. W 2000 r. ukończyła studia doktoranckie na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wroc­

ławskiego. Obecnie pracuje na stanowisku adiunkta w Zakła­

dzie Bibliografii i Informacji Naukowj Instytutu Biblioteko­

znawstwa Uniwersytetu Wroc­

ławskiego. Interesuje się doku­

mentami niekonwencjonalnymi, technologią informacyjną oraz historią kultury.

DOKUMENTY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

Jakubowi

Aleksandrze i Józefowi

Henryce, Marianowi i Małgorzacie M am

Polish Librarians Association

» А ( П Т

Aneta Firlej-Buzon

EPH EM ER AL M ATERIALS

IN POLISH LIBRARIES. THEORY AND PRACTICE

WYDAWNICTWO

W arsaw 2002

Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich

lTr\YM=FMI£WM

Aneta Firlej-Buzon

DOKUM ENTY ŻYCIA SPO ŁECZNEG O

w T E O M II PRAKTYCE BIBLIOTEKARSKIEJ W POLSCE

WYDAWNICTWO

W arszawa 2002

K om itet R edakcyjny serii wydawniczej

< < NAUKA — DYDAKTYKA — PRAKTYKA> >

M arcin D R Z E W IE C K J (przew od n iczący), Stanisław C Z A JK A , Artur J A Z D O N , Barbara S O S IŃ SK A -K A L A T A , D an u ta K O N IE C Z N A , K rzysztof M IG O Ń , M ieczysław M U R A S Z K IE W IC Z , Janusz N O W IC K I (sekretarz), Joanna PA PU Z IŃ SK A -B E K SIA K , W anda P IN D L O W A , Jan SÓ JK A , Barbara S T E R ^ N IA K , E lżb ieta ST E R A Ń C Z Y K ,

H an n a T A D E U S IE W IC Z , Z bigniew Ż M IG R O D Z K I

R ecen zen ci Z o fia G A C A -D Ą B R O W S K A ,

W anda P IN D L O W A

‘TT

R edaktor Janusz N O W IC K I

! i^^ffiUOTEKA^I R edakcja tech n iczn a i korekta A n n a LIS

© C opyriglit by Stow arzyszenie B ibliotekarzy Polskich

IS B N 83-87629-83-9

C IP — B ib lio tek a N a ro d o w a

F irlej-B u zon , A n e ta

D o k u m e n ty życia sp o łe c z n e g o w teorii i praktyce bibliotekarskiej w P olsce / A neta F irlej-B u zon ; Stow arzyszenie B ibliotekarzy Polskich. - W arszawa : W ydaw. SBP, 2002. - (N a u k a , D ydaktyka, Praktyka ; 53)

W ydaw nictw o SBP. W arszawa 2002. W ydanie I. Ark. wyd. 11,5. Ark. druk. 13,0 Łam anie: K rzysztof BR A W IŃ SK I. Druk i oprawa: Z akład Poligaficzny P R IM U M ,

Kozerki 17a 05-825 Grodzisk M azow iecki, teł. 724-18-76

Spis treści

Wstęp ...7 Rozdział I

Definicje terminu „dokumenty życia społecznego” ...19 Rozdział II

Zbiory dokumentów życia społecznego w wybranych bibliotekacłi 57 Rozdział III

Organizacja i metodyka prac bibliotecznych ... 115 Gromadzenie i ewidencja dokumentów życia społecznego 119 Opracowanie dokumentów życia społecznego ...136 Udostępnianie dokumentów życia społecznego ...154 Przecłiowywanie i konserwacja dokumentów życia społecznego 162 Podsumowanie ... 167 Bibliografia ...175 Aneks

Rodzaje dokumentów życia społecznego gromadzone

w połskicli bibliotekacłi ...182 Scłiemat klasyfikacji bibliografii regionalnej ...183 Schemat klasyfikacji Biblioteki Zakładu Narodowego

im. Ossolińskich ... 184 Format Allegro dla Kolekcji Johna Johnsona

z Biblioteki Bodlejańskiej...196

C o n ten t s

Introduction ... 7

Chapter I DeHnitions of "ephemeral materials" ...19

Chapter II The collections of ephemera! materials in chosen libraries ... 57

Chapter III Organization and methodology of librarian works 115 Gathering and recording of ephemera ...119

Working out of ephemeral materials ...136

Availability of ephemeral materials ...154

Storing and conserving of ephemera ...162

Conclusion ... 167

Bibliography ... 175

Appendix Types of ephemera collectmg by Polish libraries ... 182

Regional Classification Schema ...183

Ossolineum Library Classification Schema ... 184

Allegro Format for John Johnson Collection ... 196

Wstęp

froblemem dokumentów zycia spotecznego nauka polska, a ściślej nau­

ka o książce, interesowała się w wąskim zakresie^. Opublikowana dotychczas literatura naukowa najwięcej miejsca poświęca próbom zdefiniowania wy­

dawnictw niekonwencjonalnych oraz przedstawieniu dziejów lokalnych ko­

lekcji druków ulotnych, z podkreśleniem ich historyczno-muzealnego cha­

rakteru. Mimo iż biblioteki gromadzące dokumenty życia społecznego toną, w zwiększającej się w każdym roku liczbie wydawnictw efemerycznych a technologia cyfrowa wprowadza ciągle zmiany w sposobie pracy tych pla­

cówek, to dla polskich druków efemerycznych czas zatrzymał się w latach siedemdziesiątych XX wieku.

O wyborze tematu tej książki zdecydował brak w Polsce literatury po­

dejmującej całość zagadnień teoretyczno-praktycznych związanych z niekon­

wencjonalnymi materiałami bibliotecznymi. Pomimo faktu, że publikacje niekonwencjonalne niemal organicznie odzwierciedlają każdy aspekt życia współczesnych społeczności. A z punktu widzenia pragmatyki bibliotekar­

skiej budzą zainteresowanie, jakiego rodzaju kolekcje tworzą druki ulotne, jakie są mechanizmy ich gromadzenia, kryteria i metody opracowania, jakie są sposoby ich udostępniania, informowania o nich oraz zabezpieczania i przechowywania tych wydawnictw.

Badanie druków ulotnych poprzedza prezentacja najważniejszych i naj­

bardziej uznanych określeń definiujących dokumenty życia społecznego.

W wydawnictwach encyklopedycznych mianem druków ulotnych określane są wydawnictwa „dotyczące życia lub działalności związków, partii, stowarzy­

szeń, instytucji itp., zwykle nie przeznaczone do handlu księgarskiego”^,

„dokumenty o krótkotrwałej w zasadzie wartości użytkowej, odzwierciedla­

jącej przejawy życia współczesnego, jak prospekty reklamowe, programy różnego rodzaju imprez artystycznych, politycznych, naukowych, sportowych itp., rozkłady jazdy środków lokomocji, plakaty, ulotki, zaproszenia, cenniki.

^ Termin dok u m en ty życia sp o te c z n e g o (skrót: dżs) używ ała b ęd ę za m ien n ie z o k reś­

leniam i druki u lotn e, efem erydy, druki efem ery czn e, m ateriały efem eryczn e, publikacje u lotn e, w ydaw nictw a n iek o n w en cjo n a ln e oraz n iek on w en cjon aln e m ateriały bib lioteczn e.

P otoczny skrót „dżs” używany przez bibliotekarzy dla w ielu o só b ma n ieprzyjem ne brzm ie­

nie, p o n a d to p ełna nazwa nie od zw iercied la całk ow icie zn aczen ia term inu.

2 H. W ięckowska, H. Pliszczyńska: P odręczny sto w n ik bibliotekarza. Warszawa 1955 s. 52.

katalogi i prospekty handlowe, księgi adresowe i propagandowe, klepsydry, formularze ankiet, legitymacji i wiele innych podobnych dokumentów znacz­

nie zróżnicowanych w swej formie. Mogą one mieć zarówno postać rękopiś­

mienną, maszynopisową, drukowaną, hektografowaną czy litografowaną, może to być również fotografia, mikrofilm, taśma lub płyta dźwiękowa.

W zakres dokumentów życia społecznego wchodzą także czasopisma stowa­

rzyszeń, organizacji czy zakładów pracy przeznaczone na użytek wewnętrzny.

Intencją gromadzenia tych dokumentów jest zachowanie ich jako aktualnych lub potrzebnych w przyszłości przekazów źródłowych do badań w naukach społecznych”^, również „materiały biblioteczne o charakterze informacyj­

nym, normatywnym, propagandowym i reklamowym. Są one wynikiem dzia­

łalności społecznej instytucji czy organizacji, zazwyczaj nie przeznaczone do handlu księgarskiego, ukazują się czasem w specjalnej formie jak afisze, dru­

ki ulotne lub w różnych formach zapisu dźwięku (taśma, płyta) czy obrazu (film, fotografia). Dokumenty życia społecznego powstałe w zasadzie dla osiągnięcia doraźnych celów politycznych, propagandowych czy handlowych, mogą być ważnym źródłem informacji dla różnych dziedzin gospodarki jako literatura firmowa, a także mogą stać się dokumentami o trwałej wartości historycznej. Do dokumentów życia społecznego zaliczane są różnorodne materiały tak pod względem formy, jak i treści. Mogą to być rozmaite kata­

logi, programy, obwieszczenia, odezwy, księgi adresowe czy telefoniczne, ulotki reklamowe czy cenniki itp.”'*. Literatura podręcznikowa zwykłe po­

wtarza encyklopedyczne i słownikowe definicje, nieznacznie rozszerzając za­

kres pojęcia np. „dokumenty życia społecznego to materiały biblioteczne o wartości użytkowej i potencjalnej wartości stałej, odzwierciedlające w for­

mie wydawnictw działalność grup społecznych, publikowane dla osiągnięcia konkretnych celów praktycznych, przeznaczone dla określonych kręgów odbiorców, odbiegające swą formą od typowych cech wydawniczych, nie za­

wsze przeznaczone do handlu księgarskiego, nadające się w bibliotekach do opracowania grupowego”^.

u j ' ^ Polsce badania nad dokumentami życia społecznego S ł3 n ЬЭОЗП rozpoczęły się w końcu lat pięćdziesiątych. Z dużymi przer­

wami czasowymi ukazywały się publikacje pochodzące z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Biblioteki Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie, Biblioteki Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Bi­

blioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Wojewódz­

kiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. T. Mikulskiego we Wrocławiu. Prze­

prowadzone badania wykazały, iż niemal równocześnie z Biblioteką Uniwer­

sytecką we Wrocławiu druki ulotne zaczęła gromadzić Miejska Biblioteka Publiczna w Makowie Mazowieckim, która kolekcjonuje materiały efeme-

E n c y k lo p e d ia W iedzy o K sią żce . W rodaw -W arszaw a-K raków 1971 s. 537.

^ E n cyklo p ed ia W spółczesnego Bibliotekarstw a Polskiego. Wroctaw-Warszawa-Kraków- G dańsk 1976 s. 101.

E. Chełstowski: P ro b lem y d o k u m e n ta c ji życia społecznego w bibliotekach. W: D o k u m e n ­ ty życia społecznego w bibliotece. Wroclaw-W arszawa-Kraków 1970 s. 19.

ryczne od 1946 r. W Biblioiecc Jagiellońskiej, gdzie po raz pierwszy w naszym kraju rozpoczęto badania nad dokumentami życia społecznego, Dział Dokumentów Życia Społecznego utworzono w 1952 r. Dla porówna­

nia Dział Dokumentów Życia Społecznego w Bibliotece Zakładu Narodo­

wego im. Ossolińskich powstał jako jeden z niewielu w Polsce w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych, a Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Tadeusza Mikulskiego we Wrocławiu dołączyła do wielu polskich biblio­

tek humanistycznych, które w latach osiemdziesiątych rozpoczęty proces tworzenia swoich regionalnych kolekcji dokumentów życia społecznego.

Największa jak dotąd publikacja poświęcona drukom efemerycznym - Dokumenty życia społecznego w bibliotece mieści referaty oraz komunikaty autorstwa m.in. Edwarda Chełstowskiego, Józefa Szczepańca, Henryka Ła­

pińskiego, Władysławy Sokołowskiej i Lucjana Kielkowskiego oraz Wandy Wolińskiej^. Wymienieni autorzy skupili się na przedstawieniu zakresu zna­

czeniowego terminu „dokument życia społecznego”, charakterystyki treścio­

wej historycznych druków ulotnych, potrzebie gromadzenia materiałów dokumentujących działalność środowisk opozycyjnych i artystycznych oraz zaprezentowaniu na przykładach Biblioteki Narodowej i Biblioteki Ossoli­

neum najważniejszych problemów praktyki bibliotecznej w zakresie efeme­

ryd. W omawianej pracy zawarto też zwięzły informator o zbiorach druków ulotnych gromadzonych w polskich bibliotekach naukowych i publicznych.

W publikacji tej podjęta została próba definicji terminu dokument życia społecznego. Określenie E. Chełstowskiego, a zwłaszcza uporządkowane i sprecyzowane przez tego autora cechy druków ulotnych, były chętnie cyto­

wane w późniejszych wydawnictwach poruszających problem efemeryd.

Dużą zasługą E. Chełstowskiego było podkreślenie konieczności zajmowa­

nia się materiałami gromadzonymi w bibliotekach w celach dokumentacyj­

nych. Autor nie podał jednak kryteriów selekcji i wartościowania wydaw­

nictw ograniczając się do uwagi, iż rozstrzygającą podstawą jest rodzaj biblioteki oraz przyjęta polityka gromadzenia'. W publikacji wymieniono rodzaje materiałów efemerycznych z uwzględnieniem ich pochodzenia autorskiego i instytucjonalnego. Za główny wyróżnik druków efemerycznych przyjęto treść, która miała odzwierciedlać życie społeczne, forma stanowiła jedynie dopełnienie kwalifikujące dany dokument do grupy wydawnictw spe­

cjalnych. r^acisk na postać wydawniczą ograniczył zbiór dokumentów życia społecznego do materiałów drukowanych, co w dobie rewolucji technicznej wymaga zmiany i rozszerzenia o wydawnictwa powielane innymi sposobami.

Prezentowana praca poruszyła niezwykle ważny aspekt działalności współ­

czesnych bibliotek, tj. konieczność gromadzenia możliwie szerokiego zakre­

su piśmiennictwa z uwzględnieniem bjeżącej oraz przyszłej przydatności źródłowej materiałów bibliotecznych. Źródłowa wartość druków ulotnych

D o k u m e n ty życia sp o łe czn eg o w bibliotece. M a teria ły z o g ó ln o kra jo w ej k o n fe re n c ji zo r ­ gan izo w a n ej p rze z B ib lio tekę Z a k ła d u N a ro d o w e g o int. O sso liń skic h we W rocław iu w d n ia c h 2-3 czen vca 1969 roku. Pod red. J. A lbina. W roclaw -W arszaw a-K raków 1970.

^ Ibidem, s. 21-22.

została ukazana na przykładzie najstarszych efemeryd pochodzących z okre-.

su Oświecenia, XIX i początku XX wieku. Zasygnalizowano również in­

formacyjną przydatność materiałów efemerycznych niosących cenne dane z zakresu wiedzy o społeczeństwie, tj. sondaże, badania opinii publicznej, informacje o predyspozycjach osób zatrudnianych na określonych stanowi­

skach. Tego rodzaju wiadomości mają obecnie dużą wartość naukową i ryn­

kową. Z zakresu działań praktycznych na przykładach przedstawiono meto­

dy gromadzenia oraz informacje o grupowym sposobie opracowania zbiorów dokumentów życia społecznego. Nie zamieszczono wskazówek zapobiegają­

cych obniżaniu naukowej wartości katalogów bibliotecznych efemeryd. Cen­

ną uwagę stanowiła także wypowiedź W. Sokołowskiej o ograniczeniu zakre­

su terytorialnego nabytków do regionu działań biblioteki oraz specjalizacji w obrębie dziedzin, z których pochodzą kolekcjonowane druki®. W rozważa­

niach o specjalizacji zbiorów pominięto kwestię współpracy bibliotek w za­

kresie dokumentów ulotnych, co jest przyczyną samotnych działań wielu placówek.

Wnioski sformułowane przez współautorów tegoż opracowania - w zakre­

sie terminologii, potrzeby gromadzenia celowo wybieranych dokumentów oraz ich grupowego opracowania - stanowią dobrą podstawę do dalszych badań.

Zainteresowanie niemal całego środowiska bibliotecznego, a szczególnie przedstawicieli najważniejszych i największych polskich bibliotek nauko­

wych, świadczyło o wadze problemu. Polskie badania zbiegły się w czasie z pracami badaczy anglosaskich, którzy od lat sześćdziesiątych prowadzili re­

gularne studia nad publikacjami ulotnymi^. Rodzimi badacze problemu nie zwrócili jednak uwagi na fakt powstania pierwszego Towarzystwa Miłośni­

ków Druków Efemerycznych w Wielkiej Brytanii, również ogłoszenie przez UNESCO roku 1980 rokiem Druków Ulotnych przeszło w naszym kraju bez echa. Kolejna praca - Dokumenty życia społecznego w działalności bibliotek publicznych Z. Kolanowskiej i M. Pilarczyk - stanowiąca kompendium prak­

tycznej wiedzy o drukach efemerycznych ukazała się dopiero w 1985 r.^ . Wydawnictwo zawiera m.in. przegląd definicji dokumentów życia społeczne­

go, ich rodzaje, zasady selekcji materiałów kolekcjonowanych przez bibliote­

ki, sposoby gromadzenia i opracowania druków oraz wzmianki dotyczące przechowywania i udostępniania efemeryd. Ciesząca się dużym powodze­

niem wśród bibliotekarzy praca Z. Kolanowskiej i M. Pilarczyk to praktycz­

ny poradnik postępowania z niekonwencjonalnymi materiałami bibliotecz­

nymi. Nie ma w niej rozważań na temat kompletności definicji określającej dokumenty ulotne, kryteriów poszerzania jej zakresu, wartości źródłowej,

8 Ib id em , s. 54, 84-85.

^ J. Lewis; P rinted ephem era: the changing use o f type a n d letter fo r m s in English a n d A m e ­ rican printing. L on d on 1962; C. Ithwar, Ferry D.: H o w to organize a n d m a in ta in th e library pic- tu relpam phletsfile. N ew York 1968; D . Plunkett: Cataloging sta n d a rd s fo r n o n -b o o k materials:

a co m p lete guide to cataloging n o n -b o o k m aterials in the in d ivid u a l sc lw o l. Portland 1968.

Z. K olanow ska, M. Pilarczyk: D o k u m e n ty życia społecznego w działalności bibliotek p u b liczn y ch . Warszawa 1985.

iiadkuwcj, histoiyciiicj giuiiiadzuiiych clruków i stopiiia icli wykuricystania, metod najmniej inwazyjnego korzystania ze zgromadzonych zbiorów oraz sposobów ich konserwacji. Broszura nie zawiera również wskazówek odno­

szących się do współpracy bibliotecznej w zakresie opisywanego tematu.

Dalsze badania, podejmowane najczęściej przez pojedyncze osoby, nie traktowały zagadnień związanych z dokumentami życia społecznego kom­

pleksowo ani syntetycznie i byty najczęściej prezentacjami kolekcji efemeryd gromadzonych w poszczególnych bibliotekach. W rezultacie dostępna do tej pory polska literatura przedmiotu, którą stanowi jedna rozprawa doktorska, kilkanaście artykułów i broszur jest bardzo fragmentaryczna, niekompletna, przestarzała i pełna luk chronologicznych^. Brak w niej teoretycznych ana­

liz samej definicji pojęcia „dokumenty życia społecznego” oraz jej komplet­

ności, praktycznych wskazówek efektywnego gromadzenia, opracowania i przechowywania zbiorów materiałów efemerycznych. W wielu wypadkach publikacje informują jedynie o istnieniu zbiorów druków ulotnych oraz po­

bieżnie przedstawiają ich treściowy charakter. Niedoceniana jest również in­

formacyjna działalność bibliotek w zakresie zbiorów druków ulotnych.

Analiza przedstawionych w literaturze przedmiotu problemów związa­

nych z dokumentami życia społecznego ujawnia również niedostateczną zna­

jomość znaczenia wartości informacyjnej druków ulotnych oraz złe przygo­

towanie personelu bibliotecznego do pracy z wydawnictwami niekonwencjo- nalnymii2. Nawet nowsze publikacje nie wskazują nowoczesnych sposobów opracowania oraz udostępniania dokumentów życia społecznego. Ciągle nie ma jednolitej koncepcji współpracy bibliotecznej, co powoduje gromadzenie dubletów. Brak szerszej perspektywy wykorzystania kolekcjonowanych ma­

teriałów sprawia, iż biblioteki ograniczyły się do tradycyjnie gromadzonych efemeryd reagując zawężeniem profilu w przypadku pojawienia się nowych rodzajów dokumentów życia społecznego.

Sprawie dokumentów życia społecznego autorzy zagraniczni poświęcili znacznie więcej uwagi. Zagadnienie to podejmowało wielu badaczy z których najbardziej uznani to Anglicy John Lewis, Michael Dewe, Chris E Makepeace, Alan Clinton, Maurice Rickards, Kanadyjczycy Ozaki Hiroko Barbara Rush oraz Amerykanie Leslie Shephard, Jean Weihs oraz Dalton Plunkettl3. Za granicą wydawane są również czasopisma poświęcone kwestii dokumentów życia społecznego, do najważniejszych z nich należą: „Ephemera”

publikowana przez Amerykańskie Towarzystwo Miłośników Druków Ulotnych oraz jej holenderski i kanadyjski odpowiednik o tym samym tytule, następnie „The Ephemerist” oraz „Handbook and Dealer Directory” wyda­

wany przez Brytyjskie Towarzystwo Miłośników Druków Ulotnych i kanadyjski

„The Ephemera Journal”. Oprócz wspomnianych, wiele zagadnień odnoszą-

Z ob . Bibliografia.

12 Prawie połow a (49% ) badanych bibliotek liczbę zatrudnionych o só b pracujących z do- Icumentami życia sp ołeczn ego określiła jal<o niewystarczającą, w iększość (94% ) tego p ersone­

lu nie publikuje żadnych tekstów związanych z drukami ulotnym i.

Zob. Bibliografia, poz. 10, 15, 25, 33, 35, 47, 49, 53, 69.

ł l

cych się do doKumentow zycia społecznego zamieszczanych jest w kanadyj­

skim czasopiśmie „Archivaria” oraz popularnym wśród bibliotekarzy, archiwi­

stów i bibliotekoznawców amerykańskim tygodniku „AB Bookman’s Weekly”.

Badacze z krajów anglosaskich w celu uświadomienia społeczności mię­

dzynarodowej wagi źródłowej dokumentów życia społecznego dla przyszłych analiz naukowych podejmowali wiele społecznych akcji, tj. masowe zbieranie oraz ochrona publikacji efemerycznych, przedstawianie ich informacyjnej, historycznej, naukowej, sentymentalnej oraz materialnej wartości, organizo­

wanie wystaw eksponujących wydawnictwa niekonwencjonalne. Działania podejmowane przez nich w latach osiemdziesiątych wśród młodzieży szkol­

nej przynoszą obecnie efekty.

Współczesne prace zagranicznych badaczy problemu za priorytetowe za­

gadnienia uznają ochronę zbiorów wydawnictw ulotnych, komputeryzację opracowania ich kolekcji, stworzenie elektronicznych wersji tych wydaw­

nictw oraz zdalny, swobodny i szybki dostęp do zbiorów druków ulotnych przechowywanych zarówno w placówkach państwowych, jak i w kolekcjach prywatnych.

Celem pracy jest zebranie, przegląd oraz uporządkowanie Сб1 рГЭСу dotychczasowych ustaleń teoretycznych i praktycznych

doświadczeń bibliotekarskich w zakresie dokumentów życia społecznego, porównanie ich poprzez literaturę z doświadczeniami zagra­

nicznymi, odpowiedź na pytania: czy druki ulotne są niezbędne i przydatne w zbiorach bibliotecznych, czy skuteczne są działania bibliotek w odniesie­

niu do opisywanego zagadnienia oraz kto korzysta ze zgromadzonych do tej pory zbiorów dokumentów życia społecznego.

Podstawą moich badań są rozpoznane z autopsji dokumenty życia społecznego zgromadzone przede wszystkim w wybranych wrocławskich bi­

bliotekach naukowych, tj. w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego, Biblio­

tece Zakładu Naukowego im. Ossolińskich oraz Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Tadeusza Mikulskiego a także odpowiedzi na an­

kiety wysłane przeze mnie do kilkudziesięciu bibliotek w kraju^^ Dla wybra­

nych źródeł przyjęto ogólnohumanistyczny zakres treściowy bez ograniczeń formalnych, zasięg terytorialny objął wspomniane wyżej biblioteki we Wro­

cławiu oraz inne placówki w kraju gromadzące druki ulotne. Wyznaczony za­

sięg chronologiczny obejmuje druki ulotne gromadzone we Wrocławiu od 1945 r., bez względu na historyczność zbiorów aż do 1 stycznia 1999 r. oraz kolekcje dokumentów życia społecznego pochodzące w większości z pierw­

szej potowy lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych znajdujące się w ankie­

towanych bibliotekach. Wskazane kryteria, męim zdaniem, wystarczą, by odpowiedzieć na postawione wyżej pytania. Świadomie skupiłam się na trzech wrocławskich bibliotekach naukowych gromadzących regionalne druki ulotne o analogicznej kulturalnej, naukowej, religijnej, politycznej, dokumentacyjnej oraz informacyjnej treści. Wybór ten umożliwia bowiem

B ad an ia b ib lio tek p row ad zon e były w starym u kładzie adm inistracyjnym , stąd w iele b ib liotek o b e c n ie m iejskich i pow iatow ych w ystępuje jako w ojew ód zk ie.

[juiówijcinie sćiiiiych zbiurów инх/. zabiegów tuwarzyszących ich kolekcjonowa­

niu na terenie Wrocławia, co stanowi podstawę do oceniania i porównywania innych polskich zbiorów dokumentów życia społecznego. Uzupełnieniem badań przeprowadzonych z autopsji są wyniki analizy wspomnianych ankiet wypełnionych przez inne biblioteki w kraju gromadzące zbiory o ogólnym, humanistycznym zakresie treści. Wielopłaszczyznowość i wielostronność przedstawionych w książce druków ulotnych sprawiła, iż zostały one rozpa­

trzone jako pojęcie, termin, przedmiot dyskusji, jako wytwarzany, rozpo­

wszechniany, gromadzony, przechowywany i udostępniany dokument oraz jako podmiot i przedmiot wielokierunkowej pracy wybranych bibliotek.

' , Źródła do badań stanowiły badane z autopsji zbiory oryginalne ZrOdfd dokumentów życia społecznego gromadzonych w wybranych placówkach naukowych Wrocławia - Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossołińskiech, a także Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Tadeusza Mikul­

skiego, która posiada status biblioteki naukowej. Dokumenty pochodzą z te­

renu Dolnego, Górnego i Cieszyńskiego Śląska, Opolszczyzny, Małopolski Wschodniej oraz Łużyc, a ich największa liczba ma wrocławską prowenien­

cję. Druki będące przedmiotem badań wydane zostały głównie po 1945 r., chociaż wśród przebadanych zbiorów, głównie ossolińskich, znajdują się również materiały historyczne, np. z okresu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Treść analizowanych wydawnictw odnosi się do kul- tuiy i sztuki (plakaty i afisze zapowiadające działalność teatrów uznanych oraz amatorskich, galerii sztuki, ośrodków kultury, repertuary kin, opery i operetki, filharmonii, dyskusyjnych klubów filmowych, przeglądów piose­

nek, festiwali, informacje o spotkaniach z pisarzami, aktorami, zaproszenia na wystawy, koncerty, spotkania), polityki (kampanie prezydenckie, wybory do sejmu, senatu, wybory lokalne, rady narodowe, działalność i programy partii politycznych, listy wyborcze, działalność opozycyjna, ruch „Solidar­

ność”, stan wojenny), problemów społecznych (ulotki z numerami telefo­

nów zaufania, informacje o przyczynach ciężkich chorób, zawiadomienia o działalności klubów anonimowych alkoholików, plakaty namawiające do zerwania z nałogiem palenia), ekologii (informacje o zatruciu środowiska, protesty społeczne przeciwko budowie hut, uciążliwych zakładów przemy­

słowych), religii (zaproszenia na msze, spotkania ekumeniczne, procesje Bożego Ciała, filmy o tematyce religijnej, obozy organizowane przez Dusz­

pasterstwo Akademickie, informacje o Kongresie Eucharystycznym, infor­

macje o obchodach świąt), nauki (składy osobowe uczelni, zaproszenia na otwarte wykłady, informacje o konferencjach naukowych, egzaminach wstępnych, informatory o działalności instytutów) także sportu (zaprosze­

nia na różnego rodzaju mecze i rozgrywki, informacje o działalności klubów sportowych). Wśród przeanalizowanych druków znajdują się również wy­

dawnictwa dokumentujące działalność macierzystych bibliotek, zdjęcia z wszelkiego rodzaju imprez, publikacje typowo informacyjne, jak książki telefoniczne, panoramy firm, rozkłady jazdy pociągów, autobusów, tramwa­

jów, publikacje oraz materiały fachowe, jak sprawozdania z działalności

Kuratorium Oświaty, wydziałów Urzędu Wojewódzkiego, różnych zakładów pracy, poszczególnych szkól, wydawnictwa drugiego obiegu, gazetki mło­

dzieżowe (fanziny, artziny, pisemka muzyczne)!^, kalendarze, informacje 0 obchodach rocznic państwowych, pochodów pierwszomajowych, świąt za­

wodowych, druki reklamowe i handlowe, cenniki oraz oferty jednostek han­

dlowych i firm, prospekty, foldery i katalogi turystyczne, reklamy gospo­

darstw agroturystycznych, zaproszenia na bale noworoczne, klepsydry.

Dokumenty życia społecznego ze względu na swą różnorodność formal­

ną i treściową stanowią trudny przedmiot badań głównie z przyczyny subiek­

tywnej oceny wartości merytorycznej niesionych przez nie informacji. Brak podstaw selekcji, zawężonych z konieczności do miejsca wydania i ogólno- kulturalnej, humanistycznej tematyki, utrudniał analizę druków. W przypad­

ku Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu podstawową przeszkodę stano­

wił brak dokumentów pochodnych - katalogów czy spisów inwentarzowych oraz bardzo utrudniony dostęp do nie opracowanych jeszcze zbiorów dru­

ków efemerycznych. Nieco światła na treściowy charakter zbiorów rzuciła niekompletna kartoteka sporządzona w latach siedemdziesiątych. Czaso­

chłonne przeglądanie nie opracowanych materiałów, przechowywanych w magazynach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, pozwoliło na ogól­

ną zaledwie ocenę zasobu treściowego uniwersyteckiej kolekcji dokumentów życia społecznego uszczuplanej bezpodstawnie przy okazji remontów 1 powodzi w 1997 r. Rozpoznanie katalogów, kartotek oraz informatorów o dokumentach życia społecznego możliwe było w Bibliotece Zakładu Naro­

dowego im. Ossolińskich oraz w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Tadeusza Mikulskiego we Wrocławiu. Szczególne uznanie należy w tym miejscu oddać pierwszej z wymienionych placówek, która w ciągu wielu lat pracy z niekonwencjonalnymi materiałami bibliotecznymi wypracowała sprawną informację o posiadanych zbiorach. Źródła rozpatry­

wane były pod względem formy, treści, zgodności z profilem gromadzącej je biblioteki oraz wartości dla przyszłych badań naukowych. Dużo uwagi po­

święcono na przedstawienie sposobów ich gromadzenia, porządkowania, udostępniania oraz informowania o kolekcjach.

Źródła do badań stanowiły także katalogi, kartoteki i drukowane bądź umieszczane w Internecie informatory o drukach ulotnych w polskich zbio­

rach bibliotecznych. Katalogi oraz kartoteki przebadane w trzech wybranych bibliotekach były szczególnie przydatne do ogólnej orientacji w treści zbio­

rów oraz sposobu ich porządkowania. Stanowiły one jednocześnie źródła re­

prezentacyjne, ponieważ, jak wykazały ankiety katalogi i kartoteki w innych badanych bibliotekach budowane są analogiczne, jak w przypadku placówek wrocławskich. Co ciekawe, w placówkach naukowych tj. Bibliotece Jagiel­

lońskiej, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Bibliotece Gdańskiej PAN układ katalogu odpowiadał schematowi Biblioteki Narodo-

* Fanzine, artzin {ang. fa n z in e , a rtzin e ), am atorsko w ydaw ana gazetka skierow ana do fanów m io d zieżo w y cli zesp o tó w m uzycznych lub p o św ięc o n a tw órczości m lodycli artystów am atorów . iittp ://w ien i.on et.p l/w iem /01d 6fd.h tn il

wej, iiatuiiiiast w bibliotekach publicznych, tj. Wojewódzkiej Bibliotece Pu­

blicznej w Lesznie, Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Łomży, Miejskiej Bibliotece Publicznej w Makowie Mazowieckim katalogi opracowane zosta­

ły na podstawie schematu klasyfikacji regionalnej. Katalogi oparte na tych samych podstawach miały wspólne cechy, różnice wynikały z profilu gro­

madzenia oraz zmian w sposobie rozbudowywania katalogów. Mniejsze znaczenie dla tej pracy miały nieliczne drukowane informatory o zgroma­

dzonych kolekcjach druków niekonwencjonalnych. Informatory elektroniczne umieszczane w witrynach internetowych stanowią nową formę rozpowszech­

niania zbierackiej i informacyjnej aktywności działów dokumentów życia społecznego, zawierają jednak ograniczone dane o zbiorach druków ulotnych.

Następne źródło stanowiły ankiety rozesłane do wszystkich polskich bi­

bliotek o ogółnohumanistycznym profilu gromadzenia zbiorów, które w „In­

formatorze o działalności bibliotek na rok 1995” umieściły informacje o ko­

lekcjonowaniu dokumentów życia społecznego lub poszczególnych rodzajów druków ulotnychl^. Wśród placówek objętych badaniem znalazły się m. in.:

Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk, Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Biblioteka Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Krakowie, Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Biblioteka Główna Uni­

wersytetu im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego, Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Biblio­

teka Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteka Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, Biblioteka Publiczna Miasta Stołecznego Warszawy - Biblioteka Główna, Biblioteka Sejmowa. Łącznie rozesłano 60 ankiet, na które po trzykrotnie wysyłanych przeze mnie proś­

bach odpowiedziało 51 placówek. Do badań wykorzystane zostały odpowie­

dzi 40 bibliotek. Pozostałe instytucje nie prowadziły celowego gromadzenia druków ulotnych, choć posiadały zbiory pewnych rodzajów materiałów niekonwencjonalnych, np. zdjęć, lub nie odpowiedziały dostatecznie na większość pytań zawartych w kwestionariuszu 1^. Przesłane odpowiedzi w większości przypadków stanowiły wystarczający materiał badawczy, uzu­

pełniały zdobyte z autopsji wiadomości o dokumentach życia społecznego i były interesującym dopełnieniem prowadzonych badań. Wpłynęły też na usystematyzowanie całości zagadnień związanych z drukami ulotnymi, rozszerzyły badane zagadnienie na terytorium Polski, pozwoliły wskazać pra­

widłowości charakterystyczne dla większości bibliotek pracujących z druka­

mi ulotnymi.

Inform ator o d ziałalności bib liotek . W arszawa 1995.

Były to następujące placówki: B iblioteka G łów nej A kadem ii M uzycznej w K atow i­

cach, W ojewódzka i M iejska B iblioteka Publiczna w K oszalinie, Biblioteka Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Ki akow ie, B iblioteka Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie, Biblioteka U niwersytecka K U L w Lublinie, W ojewódzka i M iejska Biblioteka Publiczna w Lodzi, Biblioteka Instytutu Śląskiego w O p olu , Biblioteka Towarzystwa N au k ow ego P ło c­

kiego, Biblioteka Pedagogiczna w Toruniu, B iblioteka G łów na A kadem ii Teatralnej w War­

szawie, Biblioteka PAN w Warszawie.

Badaniami ankietowymi objęto również oxfordzką Bibliotekę Bodlejańską oraz Bibliotekę Kongresu Stanów Zjednoczonych. Wybór placówek zagra­

nicznych uzasadniały zarówno posiadane przez nie najstarsze i największe zbiory druków ulotnych, także najszersze doświadczenia w pracy z tymi ma­

teriałami. Dodatkowy argument stanowił fakt, iż biblioteki te od dawna wyznaczają i realizują wszelkie zmiany na płaszczyźnie legislacyjnej oraz hard- warowo-softwarowej (sprzętowo-programowej), które usprawniają pracę zarówno bibliotekarzy, jak i użytkowników dokumentów życia społecznego.

Interesujące wiadomości, niezbędne dla porównania wyników uzyskanych w trakcie badań, otrzymałam również z Litewskiej Biblioteki Narodowej im.

Martynasa Mazvydasa, Czeskiej Biblioteki Narodowej z Pragi, Biblioteki Miej­

skiej w Berlinie, węgierskiej Biblioteki im. Szechenyi z Budapesztu, Duńskiej Biblioteki Narodowej z Kopenhagi oraz Australijskiej Biblioteki Narodowej z Canberry i Kanadyjskiej Biblioteki Narodowej z Ottawy.

Także literatura przedmiotu, tj. encyklopedie, słowniki, podręczniki, opracowania odnoszące się do efemeryd a zwłaszcza definicje terminu „do­

kumenty życia społecznego” zamieszczone w tych dziełach, w tym również tworzone w bibliotekach - rozszerzane lub modyfikowane według potrzeb doraźnych - stanowiły dla mnie źródło badań. Literatura pozwoliła na prze­

śledzenie całości zagadnień teoretycznych odnoszących się do powstania i rozwoju terminologii określającej materiały niekonwencjonalne, proble­

mów teoretycznych związanych z selekcją materiałów a zwłaszcza trudnej do oszacowania tzw. potencjalnej wartości stałej dokumentów efemerycznych.

Opracowania dotyczące zagadnień praktycznych pozwoliły na usystematyzo wanie wiedzy o gromadzeniu, opracowywaniu, udostępnianiu, przechowywa­

niu i informowaniu o efemerydach współcześnie. Badania porównawcze, które przeprowadziłam, oparte zostały na najnowocześniejszych i najbar­

dziej uznanych opracowaniach, także zagranicznych, dzięki którym możliwa była analiza przyszłych problemów związanych z wydawnictwami niekon­

wencjonalnymi zwłaszcza, iż postulowany w 1969 r. podczas I Ogólnokrajo­

wej Konferencji Bibliotekarzy i Dokumentalistów projekt stworzenia centralnego katalogu dokumentów życia społecznego ma w dobie mediów elektronicznych szanse powstania^^.

ę , Zgodnie z zaprezentowanym celem badań praca została оТГиКТиГЭ рГЗСу podzielona na dwie zasadnicze części - teoretyczną

i praktyczną. W pierwszej z nich przedstawione zostały w historycznym oraz merytorycznym rozwoju pojęcia i definicje, przyjmowane dla dokumentów życia społecznego, a przegląd tychże wskazuje w jakim stopniu służą one bibliotekom i bibliotekarzom oraz czy biblioteki przyjmują założenia funkcjonujących definicji, czy też stosują własne kryteria wymusza­

ne przez różnorodność treści oraz niejednolite formy gromadzonych wydaw­

nictw efemerycznych. Prezentacja definicji dokumentów życia społecznego ukazuje również wybór terminów najbliższych mi, tj. „druki efemeryczne”.

W teoretycznej części pracy ujęte zostały także dokumenty życia społecznego w wyszczególnionych na wstępie bibliotekach według treści, wartości źródlo-

D o k u m e n ty życia sp o łe czn eg o w b ib lio lece. O p. cit., s. 54.

wej, twórców i autorów, terytorium gromadzenia, chronologii zbiorów, formy oraz ilości. Obszerniej ze względu na wspomnianą już konsekwencję w groma­

dzeniu, opracowaniu, udostępnianiu i informowaniu o zbiorach scharaktery­

zowane zostały najstarsze na Dolnym Śląsku druki ulotne przechowywane w Dziale Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Podsumowanie wspomnianych rozważań stanowi porówna­

nie treściowe oraz liczbowe przedstawione w tabelach i wykresach.

W części praktycznej przedstawiłam uzyskane w ankietach odpowiedzi na pytania dotyczące historii kolekcji dokumentów życia społecznego, dzia­

łań bibliotek w zakresie gromadzenia, opracowania oraz udostępniania ko­

lekcji materiałów efemerycznych i współpracy bibliotek z innymi placówka­

mi czy instytucjami w zakresie gromadzenia, opracowania, udostępniania oraz informacji o zbiorach druków ulotnych. Najwięcej miarodajnycłi odpo­

wiedzi na powyższe pytania dostarczyły przede wszystkim poszukiwania jrzeprowadzone w bibliotekach wrocławskich, które stanowiły podstawową 5azę badawczą. Uzupełnieniem wiadomości zgromadzonych w opisywanym zakresie były wspomniane już badania ankietowe, które swym zasięgiem ob­

jęły wszystkie polskie biblioteki publiczne, naukowe i pedagogiczne groma dzące dokumenty życia społecznego o humanistycznej treści.

Najbardziej przydatnymi metodami badawczymi okazały się porów- M etO dy nawczo-diachroniczna, historyczno-źródłowa, bibliograficzna, ana­

lityczna, techniki statystyczne. Wyszczególnione metody pozwoliły na rozpoznanie i porównanie źródeł, szerokie ogarnięcie wieloaspektowej tj.

treściowej, ilościowej i historycznej problematyki gromadzenia, opracowania, udostępniania, przechowywania i informowania o dokumentach efemerycz­

nych. Metoda bibliograficzna umożliwiła przygotowanie warsztatu piśmienni­

czego niezbędnego do prowadzonych badań. Część literatury, czyli opracowania angielskie, amerykańskie, australijskie oraz kanadyjskie zdobyłam przez przeglądanie katalogów online, pozostałe opracowania uzyskałam metodami tradycyjnymi. Dzięki wyszukiwarkom osobowym w Internecie nawiązałam bez­

pośredni kontakt z uznanymi autorami prac poświęconych dokumentom życia społecznego, w tym z Michaelem Dewe, Paulem Drew, Barbarą Rush. Informa cje uzyskane drogą poszukiwań internetowych rzuciły sporo światła na doświad­

czenia międzynarodowej społeczności związane z poszukiwaniem, gromadze­

niem, opracowaniem, udostępnianiem, informacją oraz ochroną dokumentów życia społecznego. Nawiązałam również kontakt elektroniczny z czterema To­

warzystwami Miłośników Druków Ulotnych z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjed­

noczonych, Kanady i Australii, które umożliwiły szersze spojrzenie na proble­

matykę druków ulotnych, w tym również od strony kolekcjonerskiej, aukcyjnej oraz wartości materialnej dokumentów życia społecznego gromadzonych, opra­

cowywanych, przechowywanych i użytkowanych za granicą. Dzięki klasycznym technikom statystycznym uszeregowałam informacje o współczesnych proble­

mach, z którymi borykają się działy, komórki lub samodzielne stanowiska pracy z dokumentami życia społecznego. Techniki statystyczne przybliżyły też obraz pracy bibliotek z materiałami niekonwencjonalnymi, ujawniły zakres i żasięg o,, zgromadzonych wydawnictw, przybliżyły stan ilościowy kolekcji, ukazały najeżę- ściej wybierane metody praktycznych działań.

R O Z D Z I A Ł I

Definicje terminu „Dokumenty Życia Społecznego"

W śród wydawnictw kolekcjonowanych w bibliotekach znajdują się dokum enty odbiegające swą form ą i treścią od klasycznych mate^

riatów bibliotecznych. Owa odm ienność pow odow ała w przeszłości i obecnie spraw ia również wiele kłopotów zarów no pracow nikom bi­

bliotek, jak i czytelnikom . Pierwsi wciąż niekonsekw entnie usiłują rozwiązać liczne problem y związane z grom adzeniem , opracow a­

niem, udostępnianiem , przechowyw aniem oraz inform acją o doku ­ m entach życia społecznego, drudzy nie zawsze wiedzą, gdzie i w jaki sposób znaleźć interesujący ich dokum ent. N iem al do końca X IX wieku większość d okum entów życia społecznego nie stanow iła przedm iotu zainteresow ania bibliotek oraz archiwów. D o wyjątków należały chętnie grom adzone afisze teatraln e oraz druki u p am iętnia­

jące ważne w ydarzenia jak W iosna Ludów, pow stania narodowe^.

Badacze nie myśleli o nich jak o źródłach. O becnie nie ulega w ątpli­

wości, iż publikacje takie jak: afisze, plakaty, jednodniów ki, ulotki, regulaminy^ gazetki, zdjęcia, plakaty oraz obwieszczenia władz stan o ­ wią cenne źródła informacji. Z aw arte w nich w iadom ości są często efem eryczne, unikatow e oraz n iedostępne w innych m ateriałach. D o ­ kum enty niekonw encjonalne w form ie i treści są niezwykle wdzięcz­

nymi form am i przekazu, gdyż wiernie, autentycznie, niekiedy natura- listycznie odzw ierciedlają życie gospodarcze, społeczne, polityczne, naukowe i kulturalne. O źródłowej atrakcyjności ciągle zbyt m ało eksploatow anych druków niekonw encjonalnych świadczą słowa J o a ­ chim a Lelew ela, który oceniając ich w iarygodność pisał, iż m ateriały

^ F. Pajączkowski pisze o foliałach pełnych druków ulotnych odnalezionych w B ib liotece Z akładu N arod ow ego im. O ssolińskich w e L w ow ie. D o k u m e n ty życia społecznego w bibliotece, op. cit., s. 7.

„...im bliższe czasu, miejsca i wypadku, im prędzej zdziałane i z a p isa -.

ne, tym dow odniejsze”2.

Karol E streich er starszy w przedm ow ie do Bibliografii polskiej X I X stulecia publikacje ulotne nazwał „dojutrkam i”^. W świetle jego słów „[...] R ozpatrzenie się w tych pogardzanych, luźnych [...] kursu­

jących kartkach, nasunęłoby uważnem u dostrzegaczowi niejedną myśl o ogólnym stanie umysłowym kraju, już nie o wykształceniu lite­

rackim , ale o rozwoju wyobrażeń i stosunków towarzyskich”'^.

D efinicja druku ulotnego tj. efem erycznego pochodząca z wyda­

nego w 1939 r. Słownika wyrazów obcych W. Trzaski, L. J. Everta i J. M ichalskiego, podaje, wprawdzie iż „efem eryda” to: „robak je d ­ nodniowy; gorączka jednodniow a; w ogóle istota lub zjawisko szybko przem ijające”^, ale efem erydam i autorzy przedstaw ionego słownika nazwali też „pism a ulotne, dzienniki notujące wypadki dnia” oraz

„roczniki astronom iczne podające codzienne położenie ciał niebie­

skich z góry na dłuższy okres czasu”. Z kolei w wydanej czterdzieści lat wcześniej Encyklopedji Powszechnej S. O rgelbranda „efemerydy”

to „w ogóle pism a perjodyczne, pism a obejm ujące wypadki dzienne.

W szczególności zaś tabele astronom iczne, obejm ujące naprzód obli­

czone, codzienne położenie słońca, księżyca, planet i inne zjawiska niebieskie”^. S. O rgelbrand wyjaśnił też, iż jako pierwszy w latach 1450-1461 astronom iczne efem erydy przygotowywał G. Pauerbach a „daleko ściślejsze” J. M uller zwany Regiom ontanusem . W czasach współczesnych autorow i encyklopedii najpopularniejszym i efem ery­

dam i były: londyński „N autical A lm an ae”, berliński „Astronom ische Ja h rb u c h e r” oraz paryski „C onnaissance de tem pus”^. Wielka Ilustro­

wana Encyklopedja Powszechna odnotow uje szersze inform acje na tem a t efem eryd i jako pierwsza podkreśla bibliotekarskie znaczenie

2 J. L elew el: H istoryka tu d zie ż O ła tw em i p o żyteczn em n a u c za n iu historii.

W ilno 1815; W. N ow odw orski: B ibliograficznych Ksiąg D w o je J o a ch im a L elew ela.

W ro d a w 1959 s. 73.

„A byśm y zaś nie św iecili zb ytecznie ubóstw em , w ypadało starać się, iżby nagrom adzić jak najw iększą m n ogość druków, dla tego, nie m ogłem gardzić i ta­

kimi dojutrkam i jak: now oroczniki w inszujące i wierszyki ok oliczn ościow e”.

K. E streicher: Bibliografia p o ls k a X I X stulecia. Z eszyt d o d a tko w y. Kraków 1873 s. III.

K. Estreicher: Bibliografia p o ls k a X I X w ieku. B iblioteka Warszawska. Pi­

sm o p o św ięco n e naukom , sztukom i przem ysłow i, 1862 t. 3 s. 518.

W. Trzaska, L. J. Evert, J. M ichalski: S ło w n ik wyrazów obcych. Warszawa 1939 k. 444.

S. O rgelbrand: E n cyklo p ed ja P o w szech n a . Warszawa 1899, T. 5 s. 24.

^ Ibidem .

tego określenia^, fo d o b n ie jak przedstaw ione wydawnictwa również w opublikowanym w 1900 r. Słow niku języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego prezentow ana nazwa określa efemerydy jako: „1) istoty albo zjawiska szybko przem ijające bez śladu; 2) pism a periodyczne ulotne, podające wypadki dzienne; 3) roczniki astronom iczne albo tablice astronom iczne, w których p o d a ­ ne jest położenie ciał niebieskich, z góry obliczone na pew ien p rze­

ciąg czasu, na rok najczęściej”^. D aty wydań wyszczególnionych p u ­ blikacji wskazują, iż bibliotekoznaw cze znaczenie term inu „efem ery­

da” przestało funkcjonować w języku polskim pom iędzy rokiem 1900 a 1939. O publikowany w połowie lat sześćdziesiątych Słow nik języka połskiego W. Doroszewskiego pod hasłem „efem eryda” zawiera trzy następujące znaczenia - „istota, rzecz lub zjawisko nietrw ałe, jedn o dniowe, przem ijające szybko bez śladu”, „m ed. roślina jednoroczna o bardzo krótkim okresie w egetacji”, „daw. krótkotrw ałe pism a p e ­ riodyczne notujące wypadki dzienne” io. Najnowszy Praktyczny słow­

nik współczesnej polszczyzny opracow any pod redakcją H. Zgółkowej podaje aż sześć znaczeń wyrazu „efem eryda”, z których ostatnie to

„dawny: krótkotrw ałe pism o periodyczne, które notow ało bieżące wypadki dnia: Paryskie efem erydy są pełn e wieści o przebiegu wojny francusko-pruskiej”!!. Jak o term iny bliskoznaczne słownik wskazuje na jednodniów kę i ulotkę.

Pierwszym polskim uczonym, który w yodrębnił opisywany rodzaj wydawnictw i nazwał je najwcześniej dokum entam i życia społeczne­

go był Jan M u s z k o w s k ii2 . W świetle słów bibliologa dokum enty życia społecznego są trzecim typem treści książkowych i stanow ią „wyrazy aktu władzy, owoce funkcji rządzenia albo też proste stw ierdzenie faktów, odbicie rzeczywistości, zdanie sprawy z przebiegu wydarzeń, z wyników czyjejś działalności czy akcji j e d n o r a z o w e j ” i3. D o druków

^ W ielka E n cyklo p ed ya P ow szechna Ilu stro w a n a . Warszawa 1890; W ielka Ilu strow ana E n cyklo p ed ja P ow szechna G utenberga (reprint). K raków -Poznań 1995, T. I s. 175.

9 J. Karłowicz, A. Kryński, W. N iedźw iedzki: S ło w n ik ję z y k a polskiego. War­

szawa 1900, T. 1 s. 671.

W. D oroszew ski: S ło w n ik ję zy k a p o lskieg o . W arszawa 1965 s. 645.

Ч H. Zgótkowa: P raktyczny sło w n ik ję z y k a p o lskieg o . Poznań 1996 s. 252.

12 Druki ulotne p och od zące z X V -X V III w ed łu g E n c y k lo p e d ii W iedzy 0 K siążce określane są m ianem w olant. E n cyklo p ed ia W iedzy o K siążce. Op. cit.

szp. 561.

Jeżeli treść książki stanowiła wynik aktu tw órczego, czyli nie m iała innego celu poza samym dziełem w ów czas w edług J. M yszk ow sk iego pow staw ał pierw ­ szy typ treści książkowej - natchnione księgi rehgijne i poezje, dzieła filozoficzne 1 literackie, prace badawcze o charakterze odkrywczym; drugi typ ~ użytkowy

odpow iadających przytoczonej definicji J. M uszkowski zaliczy! m ate­

riały pochodzące z „działalności niezliczonych kancelaryj, instytucyj i biur, publicznych czy prywatnych... produkow anych już na parę w ie -.

ków przed naszą erą przez biurokrację starożytnego Egiptu, jak i d o - . kum enty urzędów państwowych i samorządowych, akty sądowe, p ro ­ tokóły zrzeszeń wszelakiego typu, archiwa gospodarcze posiadłości ziem skich, korespondencje i rachunki przedsiębiorstw przem ysło-.

wych i handlowych, zeszyty szkolne”!^. D o listy tej dołączył także de­

krety m inisterialne, druki p arlam en tarn e, wykazy kleru, nauczycieli, oficerów , dyplom atów, spraw ozdania uczelni, szpitali, organizacji społecznych, program y wykładów, widowisk, koncertów , banknoty, plakaty, obwieszczenia, rozkłady jazdy pociągów, cenniki, znaczki p o ­ cztowe, akcje, form ularze, blankiety urzędów , instytucji, zrzeszeń i przedsiębiorstw , etykiety, zaproszenia, legitymacje oraz bilety.

W świetle słów J. M uszkowskiego dokum enty życia społecznego, w przeciw ieństwie do książek o treści typu twórczego i użytkowego, nie m ieszczą się w zakresie piśm iennictw a w znaczeniu literatury^^.

Ten rodzaj druków „albo nie zawiera treści wcale, a jedynie ramy dla treści, np. p ap ier listowy urzędów czy firm , albo posiada treść um ow­

ną jak banknoty, akcje, znaczki pocztow e, symbolizującą pewne w ar­

tości, albo wreszcie stanowi wyraz pewnych czynności społecznych np. arkusze podatkow e, legitymacje ubezpieczalni społecznej czy to ­ warzyskich zaproszenia, bilety wizytowe”!^. J. Muszkowski zwrócił uwagę na fakt, iż liczba dokum entów ulotnych zwiększać się będzie wraz z „rozw ojem i różniczkow aniem się życia społecznego, grożąc zatopieniem w swej m asie wytworów piśm iennictw a”!’^. Uczony uznał w artość naukow ą tych m ateriałów tw ierdząc, że „druki te nie są bez­

w artościow e pod w zględem naukowym ” i w związku z tym powinny być przechowyw ane. Muszkowski zauważył źródłow ą wartość doku­

m entów życia społecznego, na dow ód której przedstaw ił sytuację z przełom u lat 1925/26, kiedy wydział prasowy M inisterstwa Spraw W ewnętrznych zajął się pierwszą urzędow ą statystyką druków w Pol-

określal publikacje, które pow stały pod w pływ em ok reślo n eg o w cześniej celu p o ­ znaw czego, religijnego, estetyczn ego praktyczno-życiow ego, należały tu; podręcz­

niki, w ydawnictw a źród eł, prace kom pilacyjne, a n to lo g ie, wydawnictwa dewocyj- ne, książki popularne, druki propagandow e; trzeci typ stanow iły dokum enty ży­

cia sp o łeczn eg o . J. M uszkow ski: S tu d ia n a d k sią żk ą p o św ię c o n e p a m ię c i K a zim ie­

rza P iekarskiego. W rocław 1948 s. 98-99.

1“* Ibidem , s. 80.

1-“’ Ibidem , s. 100.

Ibidem , s. 101.

1'^ Ibidem , s. 102.

see. L»o dziatu: „Przemyst i H an d el” włączono wówczas spraw ozda­

nia oraz bilanse przedsiębiorstw, które niosły znacznie więcej danych 0 grynderskim (spekulacyjnym) stanie polskiego przem ysłu i handlu niż bardzo skąpa literatura w tym zakresie^^. J. M uszkowski p o d k re­

ślił też kłopotliwe porządkow anie, katalogow anie i magazynowanie m ateriałów ulotnych oraz łatwość, z jak ą ulegają zniszczeniu. O tym, czy dokum enty życia społecznego powinny być klasyfikowane jako obiekty biblioteczne czy m uzealne, decydowała, jego zdaniem , ich form a zew nętrzna, a zwłaszcza objętość. N a tej podstaw ie do d o k u ­ m entów życia społecznego grom adzonych w bibliotekach zaliczył też m ateriały w postaci książek i broszur (do 64 stron d ruku). Pozostałe druki nie odpow iadające tym wytycznym, miały być przechowyw ane w specjalnych archiwach i m uzeach społecznych, podobnych do pary skiego M usee SociaU®. Instytucje te miały godzić zadania archiwistyki 1 bibliotekarstw a oraz grom adzić druki określone w przedw ojennym zarządzeniu z dnia 8 m arca 1935 r. jak o zbędnego.

Problem em wydawnictw ulotnych zajmował się także S. V rtel- Wierczyński, który w trzech głównych kategoriach przedm iotów zwią­

zanych z szeroko i wąsko rozum ianym pojęciem książki, wyróżnił obok książki właściwej, książkę w obszerniejszym tego słowa znacze­

niu oraz dokum enfi^. D o kategorii książki w szerszym znaczeniu tego słowa, S. Vrtel-Wierczyński włączył „obiekty, które nie spełniają w ca­

łej rozciągłości warunków książki właściwej albo spełniają je tylko czę­

ściowo i to zarówno, gdy idzie o elem enty zupełnie substancyjne (jak tekst graficzny na stosownym m ateriale utrwalony), jak i niem niej fo r­

m alne (kształt) i techniczne (ujęcie w całość introligatorską) ”22. N a tej podstawie S. Vrtel-Wierczyński zaliczył do grupy książek w obszer­

niejszym tego słowa znaczeniu nuty i ikonografię, druki ulotne, ode­

zwy, apele, afisze, plakaty, program y, luźne ryciny, rysunki, autografy, oddzielne kartki z rękopisam i, akta, mapy, zwoje papirusow e i perg a­

minowe, tabliczki asyryjsko-babilońskie oraz książki indyjskie. Wszy­

stkie wymienione m ateriały stanowiły przeciwstawienie książki „natu­

ralnej”, „prawidłowej”, złożonej z arkuszy. Do trzeciej kategorii okreś-

is Ibidem , s. 102-103.

M usee S od a! pow stało w Paryżu w 1894 r. dla ochrony dokum entów publicznych (ang. p u b lic d o c u m e n ts), które od n oszą się do życia sp o łeczn eg o , ekon om iczn ego, naukow ego. G rom ad zon e w m uzeum druki szczeg ó ln ie miały u pam iętniać konferencje socjologów . W: G ra n d L a ro u sse E n cyclo p ed iq u e. Paris 1963, Т. 7 s. 605.

20 J. M uszkowski: Op. cit., s. 102.

21 S. Vrtel-W ierczynski: Teoria bibliografii w zarysie. W rocław 1951 s. 167.

22 S. Vrtel-W ierczyński: Op. cit., s. 168.

lonej przez S. Vrtela-W ierczynskiego jako dokum enty należały świa­

dectwa, dyplomy, herby heraldyczne, karty do gry, karty i bilety wizy­

towe, ekslibrisy, inskrypcje, znaczki pocztowe, bilety, filmy, fotografie, pieczęcie, num izm aty oraz płyty gramofonowe.

O baj wymienieni uczeni zwrócili uwagę na istnienie publikacji, których ze względu na form ę nie m ożna zaklasyfikować do książek, ale z uwagi na treść w arto grom adzić w bibliotekach. Wydawnictwa nie­

konw encjonalne znalazły też miejsce w opracowanych przez nich ty­

pologiach książki. Ten istotny fakt uświadamiał bibliotekarzom , że w arto kolekcjonować efemerydy, zwłaszcza że po I, a potem po II woj­

nie światowej na skutek systematycznie doskonalonych m etod powie­

lania rosła liczba wydawanych afiszy, broszur, ulotek, zaproszeń, literatury firmowej, plakatów etc. Powoli zm ieniała się też świado­

m ość znaczenia informacyjnego m ateriałów ulotnych i ich zbiorów grom adzonych w bibliotekach. Placówki te nie zawsze umiały efek­

tywnie radzić sobie z m nożącymi się publikacjam i ulotnymi tym bardziej, iż tru d n o było zdefiniować pojęcie określające całą różno­

ro d n o ść zakresow ą wydawnictw na2*wanych dokum entam i życia społecznego. Propozycje nazwy oraz definicji dokum entów ulotnych wychodziły najczęściej ze środowisk bibliotekarzy-praktyków repre­

zentowanych m. in. przez E. Chełstowskiego czy W. Sokołowską, którzy z m ateriałam i niekonwencjonalnymi stykali się w codziennej ргасу^з.

Rozwój term inu dokum enty życia społecznego oraz ewolucja jego zakresu znaczeniow ego przeszła w Polsce dwa etapy. Pierwszym było w prow adzenie nowej nazwy do literatury naukowej, druga faza obję­

ła w yparcie określeń typu druki ulotne i upow szechnienie nowej na­

zwy oraz jej skrótu (akronim u). Termin dokum ent życia społecznego składa się z połączenia wyrazu doku m en t z wyrażeniem życie społecz­

ne. Encyktopedia Wiedzy o Książce podaje, iż dokum ent (łac. docu- m entum od docere - uczyć się) posiada trzy znaczenia:

1. W ąskie, kiedy oznacza dowód pisem ny stwierdzający jakiś stan prawny.

2. O gólne, gdy stanowi utrw alony wyraz myśli ludzkiej.

3. Szerokie, kiedy określa wszelkie przedm ioty wykorzystywane do stw ierdzenia lub udow odnienia jakichś faktów24.

D la porów nania angielskie wyjaśnienie wyrazu dokum ent pocho­

dzące z najnowszej edycji Słownika Bibliotekoznawstwa i Informacji

2-^ w. Sok ołow sk a zw iązana była z B iblioteka Z akładu N arod ow ego im.

O ssolińskich w e W rocław iu, E. C łiełstow ski z B iblioteką Wyższej Szkoły Pedago­

gicznej w Krakow ie.

24 E n c y k lo p e d ia W iedzy o K siążce. Op. cit., s. 528-529.

Naukowe] podaje dwa znaczenia wąskie i szerokie a pom ija ogólne^s.

O prócz tego wyjaśnienie zawiera inform ację o różnej form ie d o ­ kum entów oraz odsyłacze kierujące czytelnika do różnych typów m ateriałów objętych nazwą dokum ent, wśród których są również wy­

dawnictwa należące do dokum entów życia społecznego. Podnoszona nieprecyzyjność term inu dokum enty życia społecznego wynika między innymi z wieloznaczności słowa dokum ent, k tó re jest używane zarów ­ no w dokum entacji, jak i informacji. Najnowsza edycja Wielkiej Inter­

netowej Encyklopedii M ultim edialnej opracow anej na podstaw ie Po­

pularnej Encyklopedii Powszechnej pod hasłem d o ku m en t zamieszcza dwa następujące wyjaśnienia:

1. D okum enty urzędow e - teksty sporządzone w przepisanej fo r­

mie przez pow ołane do tego organy państwowe w ich zakresie działa­

nia i stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędow o zaświadczone.

2. D okum ent prywatny - dowód na to, że osoba, k tó ra go po d p i­

sała, złożyła oświadczenie zaw arte w dokumencie^fi.

Z aproponow ane po wymienionych definicjach wyrazy blisko­

znaczne to: dowód, notariusz i paszport.

Zgodnie z powyższymi objaśnieniam i plakaty, gazetki szkolne czy prospekty reklam ow o-handlow e nie należą ani do grupy d ok um en­

tów urzędowych ani p ry w a tn y c h 2 7 . W łaśnie takie potoczne rozum ie­

nie term inu dokum ent, który jest częścią składow ą nazwy grupy m a­

teriałów niekonw encjonalnych spraw iało problem y bibliotekarzom , archiwistom oraz czytelnikom.

D okum ent w omawianym przypadku jest utrwaloną m aterial­

nie myślą \\xAz)&ą,2i życie społeczne odnosi się do szeroko rozum ia­

nej aktywności społeczeństwa obejmującej dynamiczne działa­

nia kulturalne, polityczne, gospodarcze, artystyczne, religijne, informacyjne, naukowe, edukacyjne, administracyjne, rozrywko­

we, sportowe, turystyczne, reklamowe czy propagandowe. Trans- ponując złożenie wyrazów w nazwie dokum enty życia społecznego

D ocu m en t - a physical entity consisting o f any substance upon w hich is re­

corded all or a portion o f a work or several works. D o cu m en ts exist in a w ide range o f form ats, including m anuscripts, books, pam phlets, periodicals, printed sheets such as maps, a u d io r e c o r d in p , videorecordings, film s and m icroform s.

A lso, any paper form that has b een filled in, esp ecially o n e supplied by a govern­

m ent agency or which has legal significance, O D L I S - O n lin e D ictionary o f L i ­ brary a n d In fo rm a tio n S cien c e http://ww w .w csu.ctstateu.edu/library/odlis.htm l

26 W ielka Internetow a E n cyklo p ed ia M u ltim ed ia ln a http://ww w.encyklopedia.pl/w iem /012555-s.htm l

27 Wśród 66 tysięcy h aseł W ielka Internetow a E n cyklo p ed ia M u ltim ed ia ln a nie zawiera słowa „d ok u m en t”, http://w w w .encyklopedia.pl/w iem /

m ożna stwierdzić, iż dokum ent jest tu pisemnym dowodem stwier­

dzającym, opisującym lub informującym o stanie, sytuacji czy zdarze­

niach dotyczących aktywności społeczeństwa w ogóle lub określonej grupy społecznej. D okum enty życia społecznego są więc nośnikam i danych o wszelkich aspektach życia społecznego, przy czym dane te stanow ią kom unikaty inform acyjne zaw iadam iające odbiorców o je d ­ norazowych lub cyklicznych działaniach twórców m ateriałów ulot­

nych. Prezentow ane inform acje odznaczają się najczęściej na tyle krótkim okresem aktualności, że autorom wystarcza um ieszczenie ich na ulotnych kartkach papieru. Jednocześnie kartki te poprzez cie­

kawą form ę oraz interesującą treść m uszą zwracać uwagę potencjal­

nych odbiorców, przez co są atrakcyjne dla bibliotek, archiwów, anty­

kwariatów i prywatnych kolekcjonerów.

Recepcja druków efem erycznych nie stanowi przedm iotu książki, jed n a k zdaniem auto rki w arto zwrócić uwagę na fakt, iż m ateriały niekonw encjonalne ze względu na odbiór m ożna podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanow ią publikacje adresow ane do szerokiego, otw artego kręgu odbiorców , wśród których wyróżnić należy p o ­ wszechnie znane wydawnictwa inform acyjne tj. obwieszczenia, ode­

zwy, lub ulotki. W tym przypadku sukces przekazu niesionych w d ru ­ ku wiadom ości ściśle zależy od publicznej dostępności dokum entu, ilości jego egzem plarzy oraz atrakcyjnej, przyciągającej wzrok i wzbu­

dzającej zainteresow anie czytelników formy. D ruga grupa to wydaw­

nictwa przeznaczone dla wąskiego, zam kniętego grona użytkowni­

ków związanych w spólną profesją bądź zainteresow aniam i. Należą tu zaproszenia na wystawy artystyczne, zaw iadom ienia o działalności stowarzyszeń, klubów i związków. M ateriały adresow ane do konkret­

nej grupy użytkowników m ogą być wytwarzane w mniejszej ilości, lecz w arunkiem ich właściwej recepcji jest określony adres. Podobny podział obejm uje autorów produkujących dokum enty życia społecz nego. Instytucjam i sprawczymi są albo podm ioty starające się dotrzeć z krótką, ak tualną w iadom ością do jak największej liczby odbiorców lub nadawcy np. hobbyści związani w spólną pasją, kierujący swe m a­

teriały do ściśle określonych adresatów . F orm a druków ulotnych sta­

nowi często w skaźnik przynależności dokum entów efemerycznych do określonego kręgu nadawców - odbiorców. N ie m ożna przecież za­

pom nieć, że dokum enty życia społecznego pełnią rolę kom unikacyj­

ną i są p rodukow ane w określonych celach praktycznych. Chociaż przeznaczenie czytelnicze d eterm inuje postać m ateriałów inform ują­

cych np. o wyborach lokalnych czy instruujących dzieci, jak bezpiecz­

nie przekraczać jezdnię, biblioteki grom adzące wydawnictwa efem e-