O w latach II wojny światowej

(1)

A. Jackowki, A. Michno (red.)

PAMIĘTAMY... Geograﬁa polska w latach II wojny światowej

Instytut Geograﬁi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków, 2010, s. 23–86

O

Antoni Jackowski, Izabela Sołjan

Geograﬁa krakowska

w latach II wojny światowej

1. Wstęp

losach krakowskiej geograﬁi w tragicznym okresie II wojny światowej pi- sano dotychczas niewiele. Przez dziesiątki lat jedynymi opracowaniami były bardzo skromne doniesienia Stanisława Leszczyckiego (1945/46a) i Józefa Szaﬂarskiego (1945/46a), opublikowane bezpośrednio po zakończeniu wojny. Ukazały się też okolicznościowe broszurki poświęcone geografom zamordowanym w obozach koncentracyjnych: Jerzemu Smoleńskiemu (Leszczycki 1945/46b) i Wik- torowi Ormickiemu (Figlewicz 1945/46). Potem problematyka ta była traktowana bardzo fragmentarycznie, a większość publikacji odnosiła się do profesorów Uni- wersytetu Jagiellońskiego uwięzionych przez Niemców w ramach słynnej Sonderak- tion Krakau. Autorami takich prac bardzo często nie byli geografowie (Ryc. 1–4). Na przełomie lat 80. i 90.

ubiegłego stulecia S. Leszczycki opublikował dwie prace o charakterze wspomnieniowym (1987, 1991), w których zawarł również okres okupacji hitlerowskiej. W innym artykule (1988) opisał lata swojego uwięzienia (1939–

–1941) w obozach koncentracyjnych w Sachsenhausen i Dachau. Więcej miejsca temu okresowi zaczęto poświęcać w publikacjach wydanych stosunkowo niedawno ( Jackow-

(2)

Ryc. 1. Strona tytułowa pracy J. Gwiazdo- morskiego Wspomnienia z pobytu

profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w niemieckim obozie

koncentracyjnym w Sachsenhausen.

Wydana w 1945 r., była pierwszą publikowaną relacją naocznego świadka

wydarzeń.

Fig. 1. Title page of a book by J.

Gwiazdomor- ski: Memoirs of Jagiellonian University Professors at

the German Concentration Camp in Sachsenhausen, Published in

1945, it was the ﬁrst published ﬁrst- hand account of life in a concentration

camp.

Ryc. 2.„Przegląd Geograficzny”, T. 19, 1939/1945, wyd. 1945/1946 opublikował pierwszą listę geografów – ofiar czasu wojny. Cenzura była wtedy jeszcze łagodna, stąd w wykazie znalazły się również ofiary Katynia. Niestety prezentowany zestaw nazwisk był bardzo

niekompletny.

Fig. 2. “Geography Review”, Vol. 19, 1939/1945, published in 1945/46, publisheed the ﬁrst list of geographers as victims of war. Government censorship was still quite

(3)

limited, which is why victims of the Katyń Massacre (Russia) were also listed in the issue. Unfortunately, the list itself was rather incomplete.

(4)

Ryc. 3. Katalog wystawy zorganizowanej w 2007 r. przez Radę

Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, poświęconej stratom osobowym Uniwersytetu Jagiellońskiego podczas

II wojny światowej Fig. 3. A catalog from a 2007 exhibition organized by the Council

for the Protec- tion of the Remembrance of Combat and Martyrdom, dedicated to the memory

of Jagiellonian University personnel lost during World War II

Ryc. 4. Ważną rolę w utrwalaniu pamięci o uwię- zionych profesorach Uniwersytetu

Jagiellońskie- go spełnił uczelniany miesięcznik

„Alma Mater” (red. Rita Pagacz- Moczarska). Zeszyt 118/2009, dwujęzyczny (polsko-an- gielski), w całości

był poświęcony 70. rocznicy Sonderaktion Krakau

Fig. 4. The Jagiellonian University’s monthly magazine “Alma Mater” (editor:

Rita Pagacz- Moczarska) plays an important role in keep- ing alive the memory of University professors imprisoned during World War II. Issue no.

118/2009 (Polish/English) was dedicated in full to the 70^thanniversary of Sonderaktion

Krakau

Ryc. 5. Budynek Akademii Górniczej w Krakowie – siedziba rządu Generalnego Gubernatorstwa. Zbiory A.

(5)

Jackowskiego Fig. 5. Main Hall of the Academy of Mining in Kraków

– headquarters of the Nazi General Government – A. Jackowski collection

(6)

Antoni Jackowski, Izabela Sołjan

ski, Sołjan 2008, Jackowski, Sołjan 2009a). Pod koniec 2009 r. ukazało się studium, w którym podjęto pierwszą próbę nakreślenia w miarę pełnych dziejów geograﬁi w Krakowie podczas II wojny światowej ( Jackowski, Sołjan 2009b). Prezentowany materiał stanowi dość istotnie zmienioną i uzupełnioną o nowe materiały wersję tekstu rozdziału Ne Cedat Academia (1939–1945), zawartego w tym wydawnictwie¹.

2. Kraków i Uniwersytet Jagielloński

w pierwszych tygodniach okupacji niemieckiej

Wojska niemieckie wkroczyły do Krakowa w dniu 6 września 1939 r. około 6. rano. W pierwszym okresie władzę sprawował Wehrmacht, a funkcjonowanie cy- wilnych struktur administracyjnych odbywało się w sposób zbliżony do okresu sprzed wojny. Władze wojskowe nakazały pracownikom administracji powrót do pracy, ze- zwoliły też na podjęcie od dnia 1 października zajęć w szkołach.

Ponieważ nie działa- ło Kuratorium, prezydent miasta Stanisław Klimecki powołał do życia Tymczasową Komisję Szkolną. Przewodził jej Rektor UJ Tadeusz Lehr-Spławiński, a do głównych zadań tego ciała należała rejestracja wszystkich przebywających w mieście nauczycieli². Dotyczyło to również pracowników Uniwersytetu.

Na mocy dekretu Hitlera z dnia 12 października 1939 r. na części zajętych obsza- rów kraju utworzono „Generalne Gubernatorstwo dla Okupowanych Obszarów Pol- skich”, na czele którego stanął Hans Frank. Sam dekret wszedł w życie 26 październi- ka. Dekretem Franka z 31 lipca 1940 r. zmieniono nazwę protektoratu na „Generalne Gubernatorstwo” ze stolicą w Krakowie. Siedziba rządu mieściła się w wybudowanym przed wojną gmachu Akademii Górniczej, natomiast Generalny Gubernator rezydo- wał na Wawelu³(Ryc. 5–7).

Od samego początku okupacji Niemcy przystąpili do zakrojonej na szeroką skalę akcji germanizacji miasta. Po pierwsze sam Kraków zmienił nazwę na Krakau.

Doko- nywano przemianowywania nazw ulic i miejsc, noszących imiona wybitnych Polaków. Pozostawiono jedynie nazwy upamiętniające takie postaci, jak Józef Dietl, Józef Kre- mer czy Wincenty Pol, których uznano za Niemców⁴. W maju 1940 r.

zaczęto nada- wać ulicom i placom Krakowa niemieckie nazwy (Ryc. 8, 9). W sumie wprowadzono

1 A. Jackowski, I. Sołjan, 2009b, Z dziejów geograﬁi na Uniwersytecie Jagiellońskim (XV–

–XXI wiek), Kraków, s. 255–283.

2 A. Chwalba, 2002, Kraków w latach 1939–1945 …, Kraków, s. 22.

3 Tamże, s. 24–26.

(7)

4 Tamże, s. 77; J. Dąbrowski (red.), 1946, Kraków pod rządami wroga 1939–1945, Wydawnic- two Literackie, Kraków, s. 19–20.

24

(8)

Ryc. 6. Siedzibą Hansa Franka, Generalnego Gubernatora był Wawel

Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC), sygn. 2-2780

Fig. 6. Wawel Castle – headquarters of Hans Frank, General Governor

National Digital Archives, Ref. No. 2-2780

Ryc. 7. Kraków – Rynek Główny, Pałac pod Baranami (Alte Palais), siedziba gubernatora dystryktu krakowskiego, około 1942 r.

Archiwum UJ

Fig. 7. Kraków Main Square, Palace Under the Rams (German: Alte Palais), headquarters of the governor of the Kraków District, 1942

Jagiellonian University Archives

(9)

Ryc. 8. Przemianowanie przez Niemców nazwy Rynku Głównego

na Adolf Hitler Platz, 1 września 1940 r.

NAC, sygn. 2-3266

Fig. 8. Germans changing the name of the Main Square to Adolf Hitler Platz, September 1,

1940

Ryc. 9. Uroczystości na Rynku Głównym z okazji nadania nowej nazwy Adolf Hitler Platz, 1 września 1940 r.

NAC, sygn. 2-3263

Fig. 9. Ceremony in the Main Square during the changing of the square’s name to Adolf Hitler Platz, September 1, 1940

(10)

Geograﬁa krakowska w latach II wojny światowej

blisko 130 nowych nazw. Działania te nie ominęły ulicy Grodzkiej (przy której mieścił się Instytut Geograﬁczny UJ), która w okresie okupacji, jako Burgstrasse⁵ stanowiła jeden z głównych ciągów ulicznych dzielnicy niemieckiej (Ryc. 10). W styczniu 1942 r. zapadła ostateczna decyzja o„przywróceniu Krakowa niemczyźnie”⁶. Według niemieckiego planu po wymordowaniu Żydów Polacy mieli być przeniesieni do Podgórza, zaś cały historyczny Kraków miał się stać niemiecki⁷(Ryc. 11).

Pierwsze miesiące nie przyniosły bardziej zasadniczych zmian w życiu uczelni czy poszczególnych zakładów uniwersyteckich. W dniu 1 września stanowiska w Uni- wersytecie objęły nowe władze, wybrane w czerwcu 1939 r. na rok akad.

1939/1940. Wobec niepewnej sytuacji Rektor zlecił wypłacenie wszystkim pracownikom wyna- grodzenia za trzy miesiące z góry. Sprawnie działał referat socjalny. Dnia 16 września ukazało się pismo z zawiadomieniem o możliwości zaopatrzenia w ziemniaki na zimę. Spośród geografów zamówienia złożyli S.

Leszczycki (2 metry), M. Klimaszewski (1,5 metra), W. Ormicki (4 metry), J.

Smoleński (6 metrów)⁸. W dniu 2 września Senat UJ wydał odezwę do młodzieży wstępującej do wojska „żegnając ją i życząc jak najrychlejszego powrotu do pracy w murach Uniwersytetu po osiągnięciu zwycięstwa nad wrogiem”⁹. Po nieplanowanych, dłuższych„wakacjach” na uczelnię powoli powra- cali profesorowie i asystenci. Także geografowie. Pod koniec września powrócił J. Smo- leński, w październiku W. Ormicki.

Ormiccy opuścili Kraków jeszcze przed wkroczeniem Niemców i dotarli do wsi Śledziejowice koło Wieliczki, gdzie w miejscowym dworze przeczekali kampanię wrześniową. Jako docent UJ W. Ormicki nie został zmobilizowany, jednak postano- wił przedostać się do Rumunii i dopiero tam zadecydować o dalszych swoich kro- kach. Nie bardzo wiadomo, jakie przesłanki zadecydowały, że w trakcie swej wędrówki

W. Ormicki zrezygnował z tych planów. Po pewnym czasie powrócił do rodziny, która w międzyczasie znalazła się już w Krakowie¹⁰. Więcej szczęścia w tej wojennej tułacz- ce miał J. Szaﬂarski, który powrócił do Krakowa dopiero 8 listopada, unikając dzięki temu uwięzienia podczas Sonderaktion Krakau.

Jednym z wielkich uczestników tego exodusu był Jerzy Smoleński. Jak wielu innych mieszkańców Krakowa, również on uległ ogólnej psychozie ucieczki przed Niemcami.

5 A. Chwalba, 2002, Kraków w latach 1939–1945 …, dz. cyt., s. 74.

6 Tamże, s. 44.

7 Tamże, s. 45.

8 Zaopatrzenie w ziemniaki na zimę, pismo UJ z dnia 16 września z wykazem osób zamawia- jących, Archiwum UJ, sygn. S II 0-4.

9 T. Lehr-Spławiński, 1946, Przemówienie Rektora U. J., [w:] H. Barycz (red.), Kronika Uniwer- sytetu Jagiellońskiego za okres wojny 1939–1945 oraz za rok akademicki 1945, Kraków, s. 7.

10 J. Ormicki, 2009, Ja płakałem później …, Alma Mater, nr 118, s. 76.

(11)

25

(12)

Ryc. 10. Fragment ul. Grodzkiej (Burgstrasse), ok. 1942 r.

NAC, sygn. 2-8328b

Fig. 10. Section of Grodzka Street (Burgstrasse), 1942,

National Digital Archives, 2-8328b

Ryc. 11. Fragment ul. Krakowskiej przed 1941 r. Widoczni Żydzi z opaskami z gwiazdą Dawida, około 1941 r.

Archiwum UJ

Fig. 11. Section of Krakowska Street prior to 1941. Jews wearing armbands with the Star of David, 1941

Jagiellonian University Archives

(13)

W znacznej mierze była ona spowodowana decyzją władz z dnia 3 września, nakazu- jącą ewakuację z miasta władz i urzędów. Sprawiło to, że w dniach od 3 do 5 września tysiące mieszkańców opuściło Kraków¹¹. Poprzez Lwów czy Lublin wędrowano w kierunku wschodnim, mając ciągle nadzieję, że armia polska powstrzyma najeźdźców, lub że przez Rumunię będzie można dostać się na Zachód. Chyba w ogóle nie brano pod uwagę możliwości napaści Związku Sowieckiego na Polskę. A właśnie to wyda- rzenie polityczne ostatecznie zniweczyło realizację zamierzeń emigracyjnych. Zaczęły się więc powroty.

Wspaniałą ilustracją tych pierwszych dni wojny jest odnaleziony przez autorów notatnik J. Smoleńskiego, będący swego rodzaju dziennikiem jego wędrówki we wrze- śniu 1939 roku¹²(Ryc. 12). Pisany ołówkiem i bardzo drobnym pismem, zawierający liczne skróty, prowadzony był dzień po dniu w okresie od 5 do 29 września. Stanowi on dzisiaj fascynującą lekturę. Z jednej bowiem strony bardzo dobrze oddaje atmosfe- rę tamtego okresu, z drugiej ukazuje nam Autora jako człowieka o wielkiej wrażliwości i poczuciu odpowiedzialności za los najbliższych, a także jako uważnego obserwatora dziejącej się na jego oczach historii (Ryc. 13). Ze względu na unikatowość tego dokumentu postanowiliśmy przytoczyć go w całości:

„5. IX, wtorek¹³– wyjazd autem 9 rano – droga przez Czyżyny, Mogiłę, Wawrzeń- czyce, N[owe] Brzesko, Opatowiec, N[owy] Korczyn (przejazd przez Wisłę), Szczucin, Mielec. W Szczucinie „obiad” – radiowcy krakowscy – za Sz[czu- cinem] desant spadochronowy etc.

Postój przed Mielcem, na który wtedy był nalot – Mielec (koło 4ej):

pozwolenie na jazdę kolejową z Starostwa, zajazd do

„hotelu” [nazwa nieczytelna] – wizyta na dworcu z Anusią¹⁴i w mieście (doro- śli) – ślady nalotu! Nocleg.

6. IX, środa. Na dworcu o 3.30 – odjazd koło 7ej. Po drodze liczne leje i ślady bom- bardowań – i zgliszcza. Nalot i ucieczka do lasu – potem zatrzymanie pociągu z powodu opóźnienia Stefanów¹⁵. Przybycie do Rozwadowa koło 9ej. Naloty i bombardowanie dworca. Schron i piwiarnia. Wyprawa do miasta wieczorem

– restauracja – fryzjer – nowy nalot na dworcu. Czuwanie w poczekalni. Wy- jazd około 11ej [23.] – jazda nocna przez Kraśnik (tłok etc.).

7. IX, (czwartek). Przyjazd do Lublina o 4.15 rano. Brak miejsca w hotelach.

Uni- wersytet – złożenie rzeczy – wytchnienie i mycie w budynku

„Odrodzenia”.

11 M. Frančić, 1964, Kalendarz dziejów Krakowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 175.

12 Archiwum Nauki PAN i PAU, sygn. K III-170.

13 Było to w przeddzień wkroczenia Niemców do Krakowa.

14 Córka Anna Smoleńska (1922–1982).

15 Stefan Piotrowski (1910–1985), mąż córki Smoleńskiego Zoﬁi, po wojnie profesor astroﬁ- zyki UW (zob. też przypis 34).

26

(14)

Ryc. 12. Jerzy Smoleński, fragment Dzienni- ka wędrówki we

wrześniu 1939 r.

Archiwum Nauki PAN i PAU, sygn. K III-170

Fig. 12. Jerzy Smoleński, section of “September 1939

Travel Journal”,

Polish Academy of Sciences and Polish Academy of Arts and Sciences Research Archives, Ref. No. K

III-170

Ryc. 13. Jerzy Smoleński, portret ołówkowy, około 1935 r., (autor nieznany)

Archiwum. Nauki PAN i PAU, fot. nr 14402

Fig. 13. Jerzy Smoleński, pencil sketch, 1935, (author unknown)

Polish Academy of Sciences and Polish Academy of Arts and Sciences Research Archives, Photo No.

14402

Ryc. 14. Jerzy Smoleński, List do syna Stani- sława, około 5 września 1939 r.

Fig. 14. Jerzy Smoleński, letter to his son Stanisław, September 5, 1939

Polish Academy of Sciences and Polish Academy of Arts and Sciences Research Archives, Ref. No. K

III-170

(15)

Ryc. 15. Jerzy Smoleński, notatka, prawdopodobnie początek października

1939 r.

Fig. 15. Jerzy Smoleński, note, most likely early October of 1939

Polish Academy of Sciences and Polish Academy of Arts and Sciences Research Archives, Ref. No. K III-170

(16)

Szukanie Derynga¹⁶– śniadanie w Uniw[ersytecie]. Zgłoszenie u Rektora Szy- mańskiego¹⁷. Sienniki – Obiad. Poznanie księży Benscha¹⁸, Słomkowskiego¹⁹i prof. Kuraszk[iewicza]²⁰. Wizyta u p. Wołkowickiej²¹– nalot. Spotkanie Bol- landów²²– zakwaterowanie u prof. Jakubanisa²³. Propozycja Derynga – Jego następna wizyta nad ranem.

8. IX, (piątek). Cały dzień w Uniw[ersytecie]. Naloty. Wizyta u p. Wołk[owickiej]

– Wizyta prof. Roszkowskiego²⁴ i Piekarskiego²⁵. Poznanie prof.

Popławskiego²⁶. Słuchanie radia. „Jugend”, „Hellenizm i Judaizm”,

„Publicystyka polit. za Cezara i Augusta²⁷”, „Pamiętniki Morawskiego”²⁸. (Deryngowie wyjechali).

9. IX, (sobota). Rano kościół – śniadanie – nalot, bomby koło kościoła (przeczekanie w framudze w tow[arzystwie] b. rekt[ora] Kruszyńskiego²⁹i prof. Kuraszk[iewicza] [fragment tekstu nieczytelny]. Bomby na miasto.

Pożar w mieście – zabra- kło wody i światła. Wieczór przy świeczkach – przedtem wizyta warszawiaków.

– Przy obiedzie śląska dyrektorowa z Milusią – rozkoszny „skowroneczek”.

16 Antoni Radosław Deryng (1901–1978), profesor prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubel- skiego (KUL), po wojnie na Uniwersytecie w Madrycie.

17 Ks. Antoni Szymański (1881–1942), rektor KUL w latach 1933–1942.

18 Ks. Teodor Bensch (1903–1958), profesor prawa kanonicznego KUL (1937–1939). Po wojnie administrator diec. warmińskiej (1945–1951) i gorzowskiej (1951–1958).

19 Ks. Antoni Słomkowski (1900–1982), po wojnie rektor KUL (1946–1951).

20 Władysław Kuraszkiewicz (1905–1997), językoznawca, slawista, profesor KUL. Po wojnie prof. Uniwersytetów w Poznaniu i Wrocławiu.

21 Prawdopodobnie chodzi o żonę generała brygady Jerzego Wołkowickiego (1883–1993).

22 Arnold Bolland (1881–1940), chemik, rektor Akademii Handlowej w Krakowie.

Areszto- wany przez Niemców w ramach Sonderaktion Krakau. Zwolniony z obozu w Sachsenhausen 6 lutego 1940 r., zmarł z wycieńczenia kilka miesięcy później (5 maja).

23 Henryk Jakubanis (1878–1949), profesor ﬁlozoﬁi KUL.

24 Wacław Roszkowski (1886–1944), zoolog (zoogeograf ), profesor Uniwersytetu Warszaw- skiego.

25 Kazimierz Piekarski (1893–1944), bibliotekarz, bibliograf, historyk książki, biblioﬁl.

Pra- cownik m.in. Biblioteki Jagiellońskiej i Biblioteki Narodowej.

26 Mieczysław Popławski (1893–1946), ﬁlolog klasyczny, profesor KUL.

27 Smoleński podaje zapewne tytuły (nie zawsze dokładnie) czytanych książek: J.

Conrad, Ju- gend: Erzählung, Leipzig 1937, Intel Verlag; T. Zieliński, Hellenizm a judaizm, Warszawa–Kra- ków 1927, Wyd. J. Mortkowicz; M. Popławski, Polityczna publicystyka w dobie Cezara i Augusta, Lublin 1935, Tow. Nauk. KUL.

28 Tytuł i autor trudny do zidentyﬁkowania. W tym czasie kilku Morawskich było autorami popularnych wspomnień i pamiętników.

29 Ks. Józef Kruszyński (1877–1953), rektor KUL w latach 1925–1933.

27

(17)

10. IX, (niedziela). Kościół – cisza. Wizyta p. Wołkowickiej z fałszywą sensacją zawie- szenia broni etc. Poznanie pp. Kossowskich³⁰, a przedtem i p. Michałowskiej³¹. Spotkanie asystenta Dr Turskiego³². Jego przedstawiłem rektorowi i wizyta u nas.

Jego opowieści o ostrzeliwaniu pociągu ewakuac[yjnego], o bombardo- waniu Mielca (nalot) [fragment tekstu nieczytelny]. List od Bollanda, któremu się spaliło mieszkanie. Doc. Brzeziński³³z Warsz[awy].

11. IX, (poniedz.). Kościół – przy śniadaniu Kuraszkiewicz po nieudałej wyprawie.

– Rektor przysłał wino Zosi³⁴. Wieczór wyruszyli na wsch[ód] Turski i Ku- raszkiewicz. Przedtem wizyta u Gronostajskiej³⁵.

12. IX, wtorek. Kościół – Zjawił się Nowak³⁶przy śniad[aniu]. Popoł[udniu] Dobro- wolski³⁷– Nowak u nas.

13. IX środa. Propozycja Bollanda (przez Adelmanową³⁸) jazdy na wsch[ód] (auto?

fura?). Klerycy częstochowscy z Krakowa.

14. IX (czw.). Popołudnie bombardowanie (nalot), Lublin, na Wieniawę etc. Nowak u nas.

Eintopfgericht³⁹na obiad.

15. IX, piątek [brak zapisu].

16. IX, sobota. Naloty bez bombard[owania]. Ulotki, że w niedzielę wkroczą Niemcy.

Odezwa kap[itana] Lisa⁴⁰– że miasto będzie bronione. Zdala słychać huk ar- mat.

Żołnierze Dudzińskiego⁴¹po wyprawie są w Uniw[ersytecie].

30 Aleksander Kossowski (1886–1965), historyk i archiwista, prof. KUL i jego żona Anna.

31 Jadwiga Michałowska z Barszczewskich (1884–1966), nauczycielka, działaczka oświatowa i krajoznawcza, współautorka podręczników szkolnych z przyrody i geograﬁi.

32 Stanisław Turski (1906–1986), matematyk, adiunkt UJ, aresztowany przez Niemców w ramach Sonderaktion Krakau, po wojnie prof. UW.

33 Stanisław Brzeziński (1902–1972), historyk, prac. UW.

34 Zoﬁa, starsza córka Smoleńskiego (1911–1992), geograf, żona Stefana Piotrowskiego (zob.

przypis 15).

35 Osoba nie zidentyﬁkowana.

36 Jan Nowak (1880–1940), geolog, prof. UJ, przyjaciel Ludomira Sawickiego i Jerzego Smo- leńskiego. Uwięziony przez Niemców w ramach Sonderaktion Krakau.

Zwolniony z obozu w Sachsenhausen w lutym 1940, zmarł z wycieńczenia w Krakowie kilka dni po powrocie.

37 Kazimierz Dobrowolski (1894–1987), etnolog i socjolog, prof. UJ. Więziony przez Niem- ców w ramach Sonderaktion Krakau.

38 Maria Adelmanowa, żona Aleksandra Adelmana (1859–1942), krakowskiego działacza spo- łecznego, samorządowego, senatora pierwszej kadencji (1923–1927).

39 Dosł.„obiad jednodaniowy”.

40 Stanisław Lis-Błoński (1899–1939), kapitan rezerwy, komendant wojenny Lublina.

28

(18)

17. IX, niedziela. Od 6ej rano obrona Lubl[ina]. Armaty pod Uniw[ersytetem].

Bom- bardow[anie] miasta z dział – Niemożność pójścia do Kościoła – Granaty w Kościół. Siedzenie w jadalni podczas strzałów. Poznanie p.

Langmena⁴².

– Popoł[udniu] u siebie z Nowakiem. Dalsze ostrzeliwanie szrapnelami i gra- nat[ami]. Wiadomość o wkroczeniu sowietów. Wieczór wizyta Rektora – dys- puty. W nocy armaty waliły do godz. 4. Zniszczenie Katedry.

18. IX, poniedz. Rano o 5.15 wejście Niemców. Obsadzenie Uniw[ersytetu] – wzię- cie zakładników m. in. wszystkich mężczyzn z parteru Uniw[ersytetu], m. in.

b. Rektora x. Kruszyńskiego, prof. Popławskiego i prof. Nowaka.

Uwolnie- nie ich koło południa. Zarządzenie, by przez 2 dni mężczyźni nie wychodzili z domów. Wizyta p. Więckowskiej⁴³z misją od

„zamkniętych” warszawiaków (Roszkowski, Piekarski, Kobrzyński⁴⁴, Brehmer⁴⁵). Wieczór. Wizyta x. Rektora i Nowak – pasjanse.

19. IX. (wtorek). Kościół (spowiedź) – Konferencja u Rektora z czł[onkami]

Komi- t[etu] Obywat[elskiego]⁴⁶. Zestawienie listy „naukowców” dla wspólnej akcji o legitymacje. Wizyta p. Adelmanowej od Bollanda. Panie wyszły do miasta na sprawunki. Ciągle brak wody i światła.

20. IX, środa. Kościół. Hel[ena]⁴⁷z Anusią i sąsiadami były w mieście – wrażenie zniszczenia. – Wizyta Bollandów, a potem Dobrowolskiego, Kłapkowskiego⁴⁸, Roszkowskiego, Estreichera młodego⁴⁹. Pogłoski o układzie niem[iecko]-so- wiec[kim]. Wizyta Starzewskiego⁵⁰.

41 Julian Dudziński (?–1939), major rezerwy.

42 Jerzy Langmen (1903–1982), etnograf, historyk sztuki, dr UJ. W 1951 r. przyjął święcenia kapłańskie.

43 Prawdopodobnie chodzi o Helenę Więckowską (1897–1984), historyka i bibliotekarza, przed wojną pracownika Biblioteki Narodowej w Warszawie. Po wojnie prof. UŁ, dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi.

44 Zygmunt Kobrzyński (1893–ok. 1944?), absolwent UJ, matematyk, logik, twórca szyfru Sztabu Generalnego WP.

45 Mieczysław Brehmer (1899–1984), romanista, historyk literatury, prof. UJ (1922–1936) oraz UW (1937–1969).

46 Miejski Obywatelski Komitet Społeczny w Lublinie, utworzony został 1 września 1939 r. Przewodniczył mu Bolesław Sekutowicz (1881–1939).

47 Helena Maria z Jordanów Smoleńska (1882–1946), żona Jerzego Smoleńskiego.

48 Bolesław Kłapkowski (?–1980), prac. UJ i Akademii Górniczej, po wojnie prof. AGH.

49 Karol Estreicher (młodszy) (1906–1984), historyk sztuki, adiunkt UJ, po wojnie prof.

UJ.

50 Maciej Starzewski (1891–1944), prawnik, prof. UJ, poseł do Sejmu RP, uwięziony przez Niemców w ramach Sonderaktion Krakau.

(19)

29

(20)

21. IX, czw. Kościół. Wyjście po okulary etc. Wizyta Bolland[ów] z propoz[ycją]

fury na Zach[ód]. Druzgocąca wiadomość o linii demarkacyjnej Wisła-San (potwierdz[ona] przez radio). Wieczor[em] był Rektor i Maciej Starz[ewski] (i Nowak). Kwatera Niemców w Uniw[ersytecie]. Nowak mieszka u Rektora.

22. IX, piątek. Kościół. Wizyta Berezowskiego⁵¹, Piekarskiego, Brehmera – przedtem Broniewskiego⁵². – Dalej Siedlecki⁵³ i Marcjanek⁵⁴. Dobrowolski z hiobowymi wiadom[ościami] i propozycją delegacji o wspólną przepustkę za Wisłę.

23. IX, sobota. Kośc[iół]. Rano poszła delegacja: Nowak, Starzewski, Schwarz⁵⁵i Dobrowolski – dostali przepustki dla siebie. My poszliśmy popoł[udniu] do komendy z Siedl[eckim] i Marcj[ankiem] – spotkaliśmy Bollandów – ci wszyscy zdołali się dopchać – my nie. Wieczor[em] zjawił się Rektor zapowiadając ew[entualną] akcję z pomocą Moskalewskiego⁵⁶.

24. IX, niedz. Od 6ej ze Stefanem w ogonie przed komendą. Kłapkowski radzi by i panie stanęły w drugiej kolejce. Po 11ej Hel[ena] i Zosia dostały dla nas przepustki do Krakowa. Adelmanowa dostała przepustkę i zaproszenie do auta! Stefan z dworca przynosi wiadomość, że pociąg już stoi. Pakowanie – pospiesz- ny wyjazd Starzewski, Schwarzowie, Siedl[ecki], Marcjanek. Pociąg ruszył koło drugiej – po 5ej dojechał do Puław. – Niezdecydowanie koło dworca. Do mostu i przez most do Góry Puławskiej ﬁakrem ja, Hel[ena] i Zosia, inni furką (na którą wpakowali się i Boll[andowie]. Zniszczone Puławy. – Piechotą z kuferka- mi szukanie po ciemku noclegu w Górze Puławskiej. Kolacja w chacie. Ucieki- nierzy z ros[yjskiego]

wojsk[a]. Noc na podłodze. Deszcz.

25. IX, poniedz. Moje pójście ze Starz[ewskim] do komendy w spr[awie] autobusów.

Wyjazd „rodzinny” [fragment tekstu nieczytelny]. – (Przedtem propozycja Bollanda z furką odrzucona). – Jazda przez Zwoleń (zniszczony!). Tu tłumy jeńców po drodze. Lotnisko radomskie. Przyjazd do Radomia. – Fiakrem na stację (kłamstwa, że przez 48 godz[in] nie będzie pociągu). Szukanie kwate- ry. – Komitet Obyw[atelski] – oferta poczciwej p. Dłutkowej. Kwatera w jej mieszkaniu w Rzeźni [?] – nocleg w 6cioro.

51 Cezary Berezowski (1898–1970), wybitny prawnik, przed wojną profesor UW i KUL.

52 Prawdopodobnie chodzi o poetę Władysława Broniewskiego (1897-1962), który przebywał w tym czasie w Lublinie.

53 Michał Siedlecki (1873–1940), zoolog, prof. UJ, przyjaciel L. Sawickiego i J.

Smoleńskiego. Aresztowany przez Niemców w ramach Sonderaktion Krakau, zmarł w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen.

54 Nazwisko nie zidentyﬁkowane.

55 Nazwisko nie zidentyﬁkowane.

30

(21)

Geograﬁa krakowska w latach II wojny światowej

26. IX, wtorek. Radom: wyprawa z Starz[ewskim] do komendy (b. starostwo).

Sprzeczne informacje. [wymienione dwa nieczytelne nazwiska], Dobrowolski – ich kolejny dyżur przy Komendzie w oczekiwaniu na wiadomość o pociągu.

Koło 4ej wyjazd do mieszk[ania] i stamtąd na Dworzec (przedtem zjawienie się pana domu!). Trudności – wreszcie miejsce w wagonie towarowym (Towa- rzystkowo!). Pierwsza noc w drodze do Kielc. Zimno – deszcz.

27. IX, środa. Rano postój w Kielcach (poza stacją!), deszcz, brak połączenia przez Tunel. Jazda tym samym wagonem do Częstochowy (okropna noc) – śnieg. Częstochowa – postój nocny 3 km przed stacją. Trzeba [się]

przesiadać, by [fragment tekstu nieczytelny] ku Lublińcu jechać. Marsz nocą torem (most!) na stację. Fałszywe informacje w Komendzie stacji. – Miejsce na razie w wagonie towar[owym] (rano). Tłok, kłótnie, etc.

28. IX, czw. Częstoch[owa]. Po godzinie uciekliśmy z wag[onu] towar[owego] i zna- leźli miejsce w wag[onie] osobowym. Jazda do Lublińca i dalej (bo o pociągach osob[owych] z Lublińca nie ma mowy wbrew inform[acjom]!).

W Lublińcu wysiadanie – bez powodu – i powrót do tymczasowych wagonów. Zgubione dzieci. Z jakiejś stacji na zach[ód] od Lublińca jazda dalsza na pd. [południe] przez Tarn[owskie] G[óry] do Katowic. – W Kat[owicach] brak dalszych po- ciągów – niemożność dostania miejsca w autob[usach] – najęcie samochodu

– śniadanie w Metropolu. Wyjazd z SA-Manem. Zatrzymanie przez wojsko w Chrzan[owie]. Przesłuchania – [prze]szukanie – zamaskowane aresztowanie w Ubezp[ieczalni] Społ[ecznej]. – Noc pod kluczem i pod wartą, bez je- dzenia.

29. IX, piąt. Chrzanów. Rano oddanie wiktuałów, rewizja rzeczy – część towarzystwa je śniad[anie] w mieście – uwolnienie – odesłanie autem. Ja z Stefanem przyjazd koło 10ej, Hel[ena] z Anką i Starz[ewskim] koło 3ej.

Kraków.”

Swoistym uzupełnieniem cytowanego notatnika jest krótki list do syna Stanisła- wa⁵⁷, pisany przez Smoleńskiego prawdopodobnie 5 września 1939 roku (Ryc. 14):

56 Zapewne jest to pewien skrót myślowy. Stanisław Moskalewski (1876–1936), wojewoda lubelski w latach 1919–1926 i dobroczyńca KUL w tym czasie już nie żył.

Prawdopodobnie chodziło o kogoś z kręgu znajomych Moskalewskiego.

57 Ks. Stanisław Smoleński (1915–2006). Święcenia kapłańskie przyjął w 1937 r. Doktor teo- logii (1939). W latach 1939–1940 prefekt Wyższego Seminarium Duchownego Archidiecezji Krakowskiej. Pracownik naukowy Wydz. Teologicznego UJ i Papieskiej Akademii Teologicz- nej. Od 1970 r. biskup pomocniczy krakowski ze stolicą tytularną Alava. Jego dewiza: Caritas Christi urget nos (Miłość Chrystusa przynagla nas). Zmarł w opinii świętości. Był wielkim przy- jacielem geografów.

(22)

31

(23)

„Kochany Stasiu! Dojeżdżamy do Mielca. Droga dobrze idzie. Wpraw- dzie dwa razy musieliśmy wysiadać by przeczekać nalot – ale jakoś to przeszło, tem bardziej, że nikt na nas nie miał apetytu... Teraz także czekamy w jakimś ogródku wiejskim pod samym Mielcem aż przeleci eskadra. – Wisłę przejechaliśmy pod N[owym]

Korczynem – popas ro- biliśmy w Szczuczynie, marnej mieścinie.

Pogoda śliczna. Czekają nas pono duże trudności w możności zyskania miejsc w pociągu w Mielcu. Podobno ludziska po parę dni czekają… Ano zobaczymy …”.

[Dopisek Heleny Smoleńskiej]:

„Kochanie, Bogu dzięki jakoś dotąd dojechaliśmy. Całuję Cię Synusiu.

M[ama]”⁵⁸.

Odnaleziony notatnik potwierdza naszą wiedzę o wielkiej estymie, jaką cieszył się Smoleński wśród intelektualistów polskich tamtego okresu. Niemal wszyscy wy- bitni przedstawiciele tego środowiska, którzy we wrześniu 1939 r.

przewijali się przez Lublin uznawali za swój obowiązek, ale i za zaszczyt spotkać się, choć przez chwilę krakowskim geografem. Notatnik Smoleńskiego jest również w jakimś sensie świa- dectwem peregrynacji polskiej inteligencji u zarania długiej nocy okupacji hitlerowskiej i sowieckiej.

Na przełomie września i października zakłady uniwersyteckie funkcjonowały w miarę normalnie. Odbywano posiedzenia naukowe, przygotowywano zweryﬁko- wane plany zajęć dydaktycznych na rok akad.

1939/1940, prowadzono konsultacje z przebywającymi w Krakowie studentami⁵⁹. Swoje obowiązki starali się wypełniać kie- rownicy jednostek uniwersyteckich. W odnalezionej notatce⁶⁰, sporządzonej zapewne na początku października 1939 r.

(Ryc. 15) Smoleński zapisał sprawy, które miał zała- twić jako dyrektor Instytutu.

Odnotował więc, że należy przygotować zaświadczenie o zatrudnieniu w Instytucie w 1936 r. Wojciecha Walczaka, zaznaczając równocześnie, że „dalsza jego praca byłaby pożyteczna”. Zanotował też, że Julian Matuszyk oddał mu klucze do Biura Planowania⁶¹, a także odnotował kontakt z absolwentem romanistyki Przemysławem Mroczkowskim⁶².

58 Archiwum Nauki PAN i PAU, sygn. K III-170.

59 Losy nauki i oświaty w Krakowie na tle historii wojennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1939–1945, mszp., Archiwum UJ, sygn. KHUW 2/1.

60 Archiwum Nauki PAN i PAU sygn. K III-170.

61 Smoleński był Przewodniczącym Komisji Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Kra- kowskiego.

32

(24)

Poszczególne placówki zaczęły uzupełniać swoje zapasy opału na zimę. Instytut Geograﬁczny odebrał swój przydział węgla w pierwszych dniach września.

Zachowa- ny dowód sprzedaży mówi o„25 cetnarach metrycznych węgla z dowozem i ze zniesie- niem”⁶³. Na swoich posiedzeniach zbierały się Rady Wydziałów. W dniu 12 września obiekty Wydziału Filozoficznego odwiedził Dziekan Zygmunt Zawirski. Wizytował wtedy również Instytut Geograficzny⁶⁴. Do pomocy dziekanowi zgłosił się Jerzy Smo- leński⁶⁵. Oferta została przyjęta z wdzięcznością, jako że oficjalnie wybrany prodziekan był zmobilizowany i walczył na wschodzie Polski. W dniu 11 października Smoleń- ski prowadził obrady wydziałowej komisji przyrodniczo-matematycznej. Poświęcone one były weryfikacji programu zajęć dydaktycznych wobec nowej sytuacji politycznej, a także zmobilizowania większości asystentów. Po spotkaniu Smoleński napisał:

„Obecnych coś 16-tu, nastrój dobry”⁶⁶(Ryc. 16–19).

W tym okresie władze wojskowe w zasadzie nie wtrącały się do spraw uniwersyteckich, a ich przedstawiciele niejednokrotnie publicznie wyrażali zdziwienie faktem, że Uniwersytet nie przystępuje do wznowienia zajęć. Do podjęcia wykładów zachęcało także ówczesne stanowisko władz niemieckich. W dniu 11 września na murach Kra- kowa rozlepiono bowiem odezwę generała Walthera von Brauchitscha, w której za- pewniano o poszanowaniu przez Niemców wszystkich praw międzynarodowych oraz nawołującą mieszkańców, instytucje i przedsiębiorstwa do podjęcia normalnych zajęć. Nawet osławiony obersturmbannführer Brunon Müller podczas pierwszego spotkania z rektorem UJ był niezwykle grzeczny i życzliwy.

W tej sytuacji powoli zaczęto przygotowywać się do inauguracji nowego roku akademickiego, a Senat ogłosił termin wpisów. Pierwotnie zamierzano przeprowadzić tę akcję w dniach od 5 do 14 października⁶⁷(Ryc. 20). Równocześnie w poszczególnych placówkach uniwersyteckich przystąpiono do weryﬁkacji planowanych w „normalnych” warunkach zajęć dydaktycznych w roku akademickim 1939/1940. Działania w tym zakresie podjęto również w Instytucie Geograﬁcznym (Ryc. 21, 22).

62 Przemysław Mroczkowski (1915–2002), w 1933 r. ukończył na UJ romanistykę, przed woj- ną rozpoczął też studia na ﬁlologii angielskiej, ukończone dopiero w 1946 roku. Jeden z najwy- bitniejszych polskich anglistów.

63 Przydział węgla dla Instytutu Geograﬁcznego UJ datowany na dzień 23 sierpnia 1939 r., Archiwum UJ, sygn. S II 0-3.

64 W. Konopczyński, Historia Wydziału Filozoﬁcznego (6 IX–6 XI 1939), mszp., Archiwum UJ, sygn. KHUW 3/4, k. 1.

65 Tamże, k. 3.

66 Tamże, k. 3.

67 Pismo Rektoratu UJ z dnia 3 października 1939 r., Archiwum UJ, sygn. S II 0-5.

33

(25)

Ryc. 16. Jerzy i Helena Smoleńscy, jedno z ostatnich zdjęć Profesora, początek (?) 1939 r.

Archiwum Nauki PAN i PAU, fot. nr 14396

Fig. 16. Jerzy and Helena Smoleński, one of the last photographs of the Professor, early (?) 1939

Polish Academy of Sciences and Polish Academy of Arts and Sciences Research Archives, Photo No. 14396

Ryc. 17. VIII Zjazd Nauczycieli Geograﬁi w Krakowie, Instytut Geograﬁczny UJ, sala wykłado- wa, 28 maja 1939 r. Przemawia prof. Stanisław Pawłowski, drugi od lewej profesor Jerzy Smo- leński. Jest to prawdopodobnie ostatnie wystąpienie publiczne obu

wybitnych geografów przed wybuchem wojny i być może ostatnia ich fotograﬁa. Kilka miesięcy później zostali oni zamor- dowani przez hitlerowców: Pawłowski rozstrzelany 6 stycznia 1940 r. w Forcie VII w Poznaniu, Smoleński umęczony zmarł 5 stycznia 1940

r. w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen

NAC, sygn. 1-N-939.

Fig. 17. Eighth Conference of Geography Teachers in Kraków, Jagiellonian University Institute of Geography, lecture hall, May 28, 1939. Prof. Stanisław Pawłowski giving a

speech, Prof. Jerzy Smoleński – second from left. This was most likely the last public appearance by the two geographers prior to World War II and may be their last photograph together. Both were murdered by the Nazis several months later. Pawłowski

was shot and killed on January 6, 1940 at Fort No. 7 in Poznań. Smoleński died at the Sachsenhausen concentration camp on January 5, 1940

National Digital Archives, Ref. No. 1-N-939.

(26)

Ryc. 18. Wizytówka Wiktora Ormickiego

Archiwum rodzinne Ormickich

Fig. 18. Wiktor Ormicki’s business card

Ormicki family archives

Ryc. 19. Wiktor Ormicki jako kierownik wycieczki krajoznawczej do Wieliczki, 26 kwietnia 1939 r. Jest to jego ostatnie zdjęcie

Archiwum rodzinne Ormickich

Fig. 19. Wiktor Ormicki as a ﬁeld guide during an excursion to Wieliczka, April 26, 1939.

This is his last photograph

Ormicki family archives

Ryc. 20. Ogłoszenie rektora UJ o rozpoczęciu wpisów na rok akad.

1939/1940, 3.10.1939 r.

Archiwum UJ. sygn. S II 0-5

Fig. 20. Message from the Jagie- llonian University Rector concern-

ing matriculation for the 1939/40 academic year; October 3, 1939

Jagiellonian University Archives, Ref. No. S II 0-5

(27)

Ryc. 21. Fragment „szczotki” drukarskiej Katalogu kursów 1939/1940 dotyczący zajęć na kierunku geograﬁa. Publikacja

ta nigdy nie ukazała się.

Archiwum UJ, sygn. S II 0-5

Fig. 21. Fragment of a printer’s copy of the 1939/40 Geography Course

Catalog.

The catalog was never published

Ryc. 22. Ten sam fragment z naklejoną informacją o zajęciach z geograﬁi po dokona- nej weryﬁkacji Katalogu kursów i dostosowa- niu go do aktualnej sytuacji

kadrowej Archiwum UJ, sygn. S II 0-5

Fig. 22. The same section with new informa- tion concerning geography courses following a revision of the Course

Catalog in light

of changes in the faculty available

(28)

Z różnych powodów wyznaczony termin wpisów na nowy rok akademicki nie był trafnie dobrany. W tej sytuacji na posiedzeniu w dniu 19 października Senat UJ przesunął je na okres od 23 października do 4 listopada⁶⁸(Ryc. 23). Na tym samym spotkaniu zatwierdzono harmonogram innych czynności związanych z inauguracją nowego roku akademickiego. I tak dnia 4 listopada w Kolegiacie św. Anny miała się odbyć uroczysta msza święta, zaś rozpoczęcie wykładów zaplanowano na 6 listopada. rektor UJ prof. Tadeusz Lehr-Spławiński w sposób oﬁcjalny powiadomił o tym władze niemieckie, w tym również komisarza miasta Krakowa Ernsta Zörnera. Należy pod- kreślić, że w rozmowach prywatnych taką informację przekazał Zörnerowi kilka dni wcześniej. Nie wzbudziła ona u niego żadnych zastrzeżeń. Na początku listopada po Krakowie rozniosła się wieść, że do Niemców dotarła wiadomość o rzekomo planowanych manifestacjach, jakie z okazji Święta Niepodległości 11 listopada zamierzają zorganizować studenci. Władze uczelni nie wierzyły w tę plotkę, jednak na wszelki wypadek, aby uniknąć prowokacji, po raz kolejny przesunięto termin wpisów. W dniu 3 listopada Rektor sprolongował je do 11 listopada, zaś rozpoczęcie zajęć przełożył na dzień 13 tego miesiąca (Ryc. 24). W ustalonym czasie odbyła się jedynie msza święta⁶⁹. Jako oﬁcjalny powód tego zarządzenia podano występujące trudności komunikacyjne, które uniemożliwiały młodzieży akademickiej swobodny dojazd do Krakowa.

W tym samym dniu 3 listopada Rektor zwrócił się do młodzieży akademickiej ze specjalną odezwą (Ryc. 25). Oto tekst tego niecodziennego dokumentu, który potwierdza zaniepokojenie władz Uniwersytetu możliwością sprowokowania studentów do wystąpień:

„Przystępując do otwarcia wykładów w bieżącym, od założenia naszej Wszechnicy 576-ym roku akademickim, wzywam Młodzież Akade- micką, aby pomna swych obowiązków wobec Boga i Narodu poświęciła

wszystkieswesiływytężonejpracynadkształceniemswychumysłówicha- rakterów, aby wyzyskała wszystkie możliwości pomnażania swej wiedzy i rozwijania polskiego dorobku naukowego. Wobecnych, nader trudnych warunkach życia wojennego jedynie zachowanie bezwzględnego spokoju i równowagi ducha oraz wzajemne zaufanie między Młodzieżą i Wła- dzami Akademickimi pozwoli nam pracować owocnie w kierunku wy- tkniętym przez wielką tradycję naszego Uniwersytetu.

Wzywam Młodzież do bezwzględnego przestrzegania przepisów życia akademickiego, absolutnego powstrzymywania się od wszelkiej działal- ności politycznej i manifestacyj jakiego bądź rodzaju, do nie gromadze-

68 Pismo Rektoratu UJ z dnia 20 października 1939 r., Archiwum UJ, sygn. S II 0-5.

69 Ogłoszenie Rektora UJ T. Lehra Sławińskiego z dnia 3 listopada 1939 r., Archiwum UJ, sygn. S II 0-5.

(29)

34

(30)

Ryc. 23. Ogłoszenie rektora UJ o przedłu- żeniu terminu wpisów na rok akad. 1939/

1940, 20.10.1939 r.

Fig. 23. Message from the Jagiellonian University Rector concerning an extension in the matriculation period for

the 1939/40 academic year; Oct. 20, 1939

Ryc. 24. Ogłoszenie rektora UJ o dalszym przedłużeniu terminu wpisów,

3.11.1939 r.

Fig. 24. Message from the Jagiellonian University Rector concerning yet another extension in the matriculation

period; Nov.

3, 1939

Ryc. 25. Odezwa rektora UJ prof. T. Lehra- -Spławińskiego do młodzieży akademickiej,

3.11.1939 r.

Fig. 25. An appeal to students made by Jagiellonian University Rector, Prof. T.

Lehr-

-Spławiński, on Nov. 3, 1939

(31)

nia się w budynkach uniwersyteckich poza godzinami wykładów i zajęć naukowych, przestrzegania ładu i porządku na terenie uniwersyteckim i poza nim. Nie wątpię, że ścisłe stosowanie tych zasad pozwoli nam wszystkim wyzyskać te możliwości pracy, jakie nam są dane, na pożytek nauki i ogółu społeczeństwa”⁷⁰.

Obecny stan wiedzy historycznej, oparty na dokumentach pochodzących z tam- tych lat, pozwala nam dzisiaj stwierdzić, że wszystkie oznaki niemieckiej przychylności wobec Uniwersytetu były jednym, wielkim kłamstwem i oszustwem.

Dzisiaj wiemy już, że w dniu 31 października 1939 r. Bernhard Rust, niemiecki minister nauki, wychowania i oświaty wystosował do Hansa Franka pismo, nakazujące niedopuszczenie w Uniwersytecie Jagiellońskim do inauguracji nowego roku akademickiego. Pisał on:

„Według dochodzących do mnie informacji profesorowie polskiego Uniwersytetu Krakowskiego zamierzają dokonać 6 listopada 1939 po- nownego otwarcia Uniwersytetu Krakowskiego. Zawiadamiam o tym z prośbą, aby w każdych okolicznościach zapobiec ponownemu otwarciu Uniwersytetu Krakowskiego”⁷¹.

Szef dystryktu krakowskiego Otto G. Wächter w piśmie z dnia 13 listopada do niemieckiego Ministerstwa Nauki, Wychowania i Oświaty donosił m.in.:

„[…] informuję, że już zarządzeniem z 25. 10. [1939] nakazałem za- mknięcie szkół wyższych i średnich w dystrykcie krakowskim.

Otwarcie Uniwersytetu Krakowskiego nie wchodzi w rachubę”⁷².

3. Sonderaktion Krakau.

Początki martyrologii geografów krakowskich

Tak więc do planowanej inauguracji nie doszło. Na żądanie SS – Sturmbannführera Bruno Müllera rektor zaprosił pracowników naukowych UJ na dzień 6 listopada na godz. 12,00 do sali wykładowej nr 66 im. M. Kopernika w Collegium Novum (obecnie sala nr 56 im. J. Szujskiego) na wykład Niemca o stosunku III Rzeszy i narodowego socjalizmu do zagadnień nauki i szkolnictwa wyższego⁷³. Rektor zapewne wierzył, że

70 Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego do Młodzieży Akademickiej, dokument z dnia 3 listopada 1939 r., Archiwum UJ, sygn. S II 0-5.

71 J. Buszko, I. Paczyńska, 1995, Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej (6 XI 1939 r.). Dokumenty, Kraków, s. 89–90.

72 Tamże, s. 97.

(32)

35

(33)

wykład Müllera oznacza ostateczną akceptację władz okupacyjnych otwarcia uczelni, zaapelował więc o liczny udział pracowników w tym spotkaniu. Apel poskutkował i w sali zgromadzili się prawie wszyscy profesorowie Uniwersytetu, wielu innych pra- cowników, również z Akademii Górniczej i Akademii Handlowej.

Wykład okazał się pułapką, perﬁdnie przygotowaną przez Niemców. W krótkim wystąpieniu Müller powiedział m.in.:

„Moi panowie, zwołałem was, aby wam powiedzieć, że uniwersytet krakowski był zawsze ogniskiem antyniemieckich nastrojów, w tym duchu nieżyczliwym wychowywał młodzież […]. Dlatego zostaniecie areszto- wani i posłani do obozu”⁷⁴.

Jeszcze przed„wykładem” Collegium Novum zostało otoczone przez oddziały SS. Zebranych profesorów w sposób bardzo brutalny załadowano do „bud”

policyjnych, nierzadko używając przemocy ﬁzycznej (Ryc. 26). Łącznie aresztowano 183 naukow- ców, z tego 155 z Uniwersytetu, 22 z Akademii Górniczej oraz 3 z Akademii Han- dlowej. Do obozu wywieziono prawie całe grono profesorów, docentów i asystentów Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Akademii Górniczej⁷⁵. Aresztowanych przewiezio- no do więzienia na ul.

Montelupich, a później do dawnych koszar 20. Pułku Piechoty przy ul.

Mazowieckiej. Kolejnym etapem było więzienie we Wrocławiu. Tam profesorowie przebywali około 3 tygodni. W dniu 28 listopada uwięzieni znaleźli się w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen-Oranienburg koło Berlina (Ryc. 27, 28).

W wyniku akcji podjętej przez Polski Czerwony Krzyż jeszcze w Krakowie uwol- niono 13 osób. Wśród nich było trzech Ukraińców, profesorów UJ, których wyrekla- mował dawny docent geograﬁi UJ Włodzimierz Kubijowicz⁷⁶. Niestety nie podjął on takiej próby w stosunku do swoich kolegów geografów.

Jak pisze historyk Andrzej Chwalba:

„6 XI 1939 stał się datą graniczną i symboliczną. Aresztowanie było pre- cedensem i, jak się okazało, początkiem ciernistej drogi polskiej inteligencji i środowisk twórczych w okresie okupacji, a nie – jak wielu sądziło – od- osobnionym przypadkiem. Wydano wówczas wyrok nie tylko na uniwersytet, ale i na całe polskie szkolnictwo stopnia wyższego i średniego”⁷⁷.

74 Cyt. za A. Chwalba, 2002, Kraków w latach 1939–1945 …, dz. cyt., s. 165.

75 T. Lehr-Spławiński, 1946, Przemówienie Rektora U. J., [w:] H. Barycz (red.), Kronika Uni- wersytetu Jagiellońskiego za okres wojny 1939–1945 oraz za rok akademicki 1945, Kraków, dz. cyt., s. 10.

76 V. Frančić, 1975, Profesorowie w Sachsenhausen, [w:] Maria Zarębowa, Alfred Zaręba, Ne Cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1939–1945, Kraków, s. 43.

36

(34)

Ryc. 26. Aresztowanie profesorów UJ w dniu 6 listopada 1939 r. w ramach Sonderaktion Krakau. Mal. Mieczysław

Wątorski Zbiory Muzeum UJ

Fig. 26. The mass arrest of Jagiellonian University professors on Nov. 6, 1939 as part of Sonderaktion Krakau. Painted by Mieczysław Wątorski

Jagiellonian University Museum collection

(35)

Ryc. 27-28. Przykład kartotek założonych przez gestapo uwięzionym profesorom.

Archiwum UJ, sygn. KHUW-24.

Fig. 27-28. Sample Gestapo ﬁles created for imprisoned professors.

Jagiellonian University Archives, Ref. No. KHUW-24.

(36)

Inaczej mówiąc, dzień 6 listopada miał zapoczątkować unicestwienie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Hans Frank zamierzał w to miejsce utworzyć uniwersytet niemiecki.

Jeszcze podczas pobytu w Krakowie do miejsca uwięzienia profesorów przybył Niemiec dr Fritz Arlt, kierownik Głównego Wydziału Ludności i Opieki Społecz- nej rządu GG. Zaproponował on zwolnienie i współpracę profesorom Kazimierzo- wi Stołyhwie (antropolog), Jerzemu Smoleńskiemu (geograf ) oraz Kazimierzowi Dobrowolskiemu (socjolog i etnolog). Warunkiem zwolnienia miało być podpisanie deklaracji o nie prowadzeniu działalności politycznej i prawdopodobnie wyrażenie zgody na podjęcie pracy w Ostinstitut. Żaden z wymienionych uczonych nie przyjął propozycji Niemca⁷⁸. Odmawiając takiej współpracy, Smoleński być może pamiętał o swoich smutnych doświadczeniach z kontaktów z niektórymi przedstawiciela- mi nauki niemieckiej. Wspominał zapewne, z jaką zajadłością atakował go wybitny skądinąd niemiecki geomorfolog Albrecht Penck, który zawzięcie zwalczał wszystko, co było związane z Polską. W przypadku Smoleńskiego chodziło przede wszystkim

o jego prace kwestionujące niemiecką ideę „przestrzeni życiowej” oraz dotyczące ko- rytarza pomorskiego. Świeżo w pamięci miał też zapewne ostrą reakcję nacjonalistów niemieckich na opublikowany wraz z Ormickim w 1934 r.

przewodnik po Śląsku, wy- dany z racji odbywającego się w Polsce Kongresu Międzynarodowej Unii Geograﬁcz- nej. Ale oczywiście głównym motywem odmowy współpracy z Niemcami było silnie ukształtowane w nim poczucie patriotyzmu⁷⁹.

Uwięzienie krakowskich profesorów stało się głośne w świecie. Pisały o tym naj- większe światowe dzienniki i tygodniki. W akcji protestacyjnej brało udział wielu inte- lektualistów i uczonych z krajów neutralnych, takich jak Stany Zjednoczone, Szwecja, Szwajcaria, Hiszpania, Jugosławia. Szczególnie aktywnie na rzecz uwolnienia aresztowanych działali niemieccy alianci, czyli Węgrzy i Włosi. Zdołano nawet nakłonić do interwencji samego Benito Mussoliniego.

Interweniował także Watykan. Wykaz uwię- zionych profesorów otrzymał papież Pius XII⁸⁰. Zdarzały się też pojedyncze przypad- ki protestów ze strony uczonych niemieckich, głównie slawistów.

78 J. Gwiazdomorski, 1945, Wspomnienia z pobytu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w niemieckim obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, Kraków, s. 35–36; J. Buszko, I.

Paczyń- ska, 1995, Podstępne uwięzienie …, dz. cyt., s. 394; S. Leszczycki, 1988, Z pobytu w Sachsenhau- sen i Dachau 1939–41, Przegląd Lekarski, T. 45, nr 1, s. 105; A.

Bolewski, H. Pierzchała, 1985, Martyrologia profesorów Akademii Górniczej w hitlerowskich więzieniach i obozach koncentracyjnych, Kraków, s. 38–39.

79 A. Jackowski, I. Sołjan, 2009b, Z dziejów geograﬁi na Uniwersytecie Jagiellońskim (XV–

–XXI wiek), Kraków, s. 175, 220.

80 O akcji podjętej w celu uwolnienia krakowskich profesorów interesująco pisze m.in. F.

Ziejka, 2005, Książka – pielgrzym, [w:] B. Domański, S. Skiba (red.), Geograﬁa i sacrum.

Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 70. rocznicę urodzin, T. 1, Kraków, s. 51–62.

37

(37)

Niemcy, którzy wtedy jeszcze liczyli się z opinią międzynarodową, postanowili zwolnić część więźniów z obozu w Sachsenhausen. Był to jedyny taki przypadek w dziejach niemieckich obozów koncentracyjnych. W dniu 8 lutego 1940 r. opuściło obóz 102 więźniów, którzy ukończyli 40 rok życia.

Przed zwolnieniem musieli pod- pisać oświadczenie, że nie będą wykonywać swojego zawodu⁸¹. Pozostali profesorowie zostali przewiezieni do innych obozów, m.in. do Dachau (4 marca 1940 r.) i częściowo zwalniani w późniejszym okresie.

Dzień 6 listopada 1939 r. stał się też jedną z najtragiczniejszych dat w dziejach krakowskiej i polskiej geograﬁi. Wraz z innymi profesorami zostali uwięzieni: Jerzy Smoleński, Wiktor Ormicki, Stanisław Leszczycki, Stanisław Korbel (Uniwersytet Ja- gielloński) oraz Walenty Winid (Akademia Handlowa, docent UJ) (Ryc. 29–33).

Poniedziałek 6 listopada rozpoczął się w Instytucie codziennym zebraniem pra- cowników. Zwyczaj taki wprowadził Jerzy Smoleński od momentu powrotu na prze- łomie września i października większości pracowników. Wymieniano informacje, refe- rowano prowadzone badania, przygotowywano zweryﬁkowany na lata wojny program studiów.

Po porannym spotkaniu Smoleński, Ormicki oraz Leszczycki postanowili wspól- nie udać się na spotkanie z Müllerem. Cała trójka w dość dobrych nastrojach⁸² wyru- szyła z Instytutu i Plantami skierowała się w stronę Collegium Novum.

Nie poszli, jak to zwykle czynili, „krótszą” alejką biegnącą wzdłuż ulicy Straszewskiego, ale wybrali wariant wzdłuż murów dzisiejszego Muzeum Archeologicznego. Zmiana ta wynikała z tego, że Smoleński chciał wstąpić do Seminarium Duchownego, aby zobaczyć się ze swoim synem, księdzem Stanisławem, któremu miał przekazać pewne informacje rodzinne. Okazało się, że było to ostatnie spotkanie ojca z synem. Po tej rozmowie cała trójka powoli ruszyła w kierunku Collegium Novum, zapewne dyskutując o cze- kających ich spotkaniu z Niemcem. W tym czasie do Instytutu dotarła już wiado- mość, że na ulicach Jagiellońskiej i Gołębiej pojawiły się liczne „budy” z gestapowcami.

Usłyszawszy tę wiadomość woźny Instytutu Adam Figuła pobiegł za całą trójką, aby zawrócić idących. Niestety szukał ich na alejce, którą normalnie chadzali. Nie odna- lazł geografów, powrócił więc do Instytutu. Tymczasem nie niepokojeni przez nikogo Smoleński, Ormicki i Leszczycki dotarli Plantami do Collegium Novum, w którym zgromadzone już było liczne grono profesorów⁸³. Indywidualnie na Uniwersytet do- tarł Walenty Winid, a także Stanisław Korbel.

Od chwili, gdy Müller skończył swój „wykład” a gestapowcy wpadli do sali z ze- branymi profesorami, bardzo brutalnie zaczęto traktować uwięzionych.

Jeszcze na

82 Relacja ustna S. Leszczyckiego przekazana A. Jackowskiemu około 1998 r.

83 S. Leszczycki, 1988, Z pobytu w Sachsenhausen …, dz. cyt., s. 104.

38

(38)

Ryc. 29. Profesor Jerzy Smoleński, dyrektor Instytutu Geograﬁcznego

UJ Archiwum IGiGP UJ

Fig. 29. Professor Jerzy Smoleński, Director of the Jagiellonian University

Institute of Geography

Jagiellonian University Institute of Geography and Spatial Management Archives

Ryc. 30. Docent Wiktor Ormicki

Archiwum IGiGP UJ

Fig. 30. Assoc. Prof. Wiktor Ormicki

Jagiellonian University Institute of Geography and Spatial Management Archives

Ryc. 31. Adiunkt dr Stanisław Leszczycki

Archiwum IGiGP UJ

Fig. 31. Asst. Prof. Stanisław Leszczycki

Jagiellonian University Institute of Geography and Spatial Management