Relacje między państwem a Kościołem w publikacjach zamieszczonych w "Prawie Kanonicznym"

Józef Krukowski

Relacje między państwem a

Kościołem w publikacjach

zamieszczonych w "Prawie

Kanonicznym"

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 51/1-2, 113-120

Prawo Kanoniczne 51 (2008) nr 1-2

KS. JÓZEF KRUKOWSKI

Uniwersytet Kardynała Stefana W yszyńskiego w Warszawie

RELACJE M IĘDZY PAŃSTW EM A K OŚCIOŁEM W PU BLIK AC JAC H ZAM IESZCZO NYCH

W „PRAW IE K ANO NIC ZN YM ”

I. Uw agi ogólne

W kw artalniku „Prawo K anoniczne” (= PK) w latach 1958- 2007 na tem at relacji m iędzy państw em a K ościołem ukazało się 120 pozycji. M ając na uw adze kryteria, jakie zostały przyjęte w „num erze specjalnym ” tego kw artalnika z 2007 r. (w dalszym rozw ażaniu będzie stosow any skrót: PK, 2007), należy w śród nich wyróżnić:

1) 68 rozpraw i artykułów, których autorami byli (w porządku alfabe­ tycznym): Andrzejczak Henryk, Byś Jelena, Dyduch Jan, Fąka Marian, Jemielity Witold, Krukowski Józef, Krukowski Stanisław, Laskowski Jerzy, Mierzwa Irena, Pasternak Ferdynand, Pawluk Tadeusz, Pietrzak Helena, Pikulska-Robaczkiewicz Anna, Schilf Alfred, Sobański Remi­ giusz, Sobczyk Paweł, Subera Ignacy, Śmigiel Kazimierz, Warchałow- ski Krzysztof, Wójcik Walenty, Wroceński Józef.

2) 17 kom unikatów, których autoram i byli: A leksandrow icz Piotr, Danm arco G eatano, Jem ielty W itold, Juros H elm ut, K ra­ sowski K rzysztof, Krukow ski Józef, Płoski Tadeusz, Sołtyszewski Stefan, W ójcik Walenty.

3) 28 recenzji dotyczących publikacji książkow ych krajow ych i zagranicznych, których autoram i byli: Janczew ski Zbigniew, Dziuba Andrzej Franciszek, G rocholew ski Zenon, K am iński Fran­ ciszek, Pasternak Ferdynad, Płoski Tadeusz, Sitarz M irosław, Syryjczyk Jerzy, Staw niak Henryk, Sztychm iler Ryszard, Szta- frowski Edw ard, Sobański Rem igiusz, W ójcik Walenty.

114 KS. J. KRUKOWSKI [2] 4) 6 spraw ozdań z konferencji naukow ych pośw ięconych tej problem atyce, których autoram i byli: Bąk Jakub, Sobczyk Paweł, Gałkowski Tomasz, Pastuszko M arian, Pietrzak H elena, Rola M arian, W archałowski K rzysztof, W roceński Józef.

W ymienione wyżej publikacje należy zakw alifikow ać do trzech dyscyplin praw niczych, a m ianow icie, do: kościelnego praw a pub­ licznego, prawa w yznaniow ego i praw a konkordatowego.

II. Problem atyka kościelnego prawa publicznego

Termin „kościelne praw o publiczne” oznacza dyscyplinę nauko­ wą, której przedm iotem je s t refleksja nad zasadam i relacji m iędzy państw em a Kościołem , jak o dwiem a społecznościam i odm ien­ nego typu, do których jednocześnie należą ci sami ludzie (jako obywatele - do państw a, i jak o w ierni - do Kościoła) z punk­ tu w idzenia doktryny K ościoła katolickiego. N ależy pam iętać, iż pod wpływem Soboru W atykańskiego II w upraw ianiu tej dyscy­ pliny nastąpiły radykalne zmiany. Przed Soborem W atykańskim II w odpowiedzi na opinie protestantów kw estionujących naturę praw ną K ościoła - pow stała dyscyplina zwana „kościelnym pra­ wem publicznym ” w oparciu o założenia eklezjologii potryden- ckiej, obejm ująca dwie części: a) „Kościelne praw o publiczne w ew nętrzne” (ius publicum ecclesiasticum internum ), którego przedm iotem były zasady ustroju Kościoła; b) i „K ościelne prawo publiczne zew nętrzne” (ius publicum ecclesiasticum externum ”), którego przedm iotem zainteresow ań były relacje m iędzy K ościo­ łem i państw em jako dw iem a „społecznościam i praw nie dosko­ nałym i” . W pierw szych latach po Soborze nastąpił kryzys koś­ cielnego praw a publicznego. Problem atykę będącą przedm iotem zainteresow ań pierwszej części „kościelnego praw a publicznego” włączono do nowej dyscypliny teoretycznej, powstałej w oparciu o eklezjologię soborow ą pod nazw ą „Teologia praw a kanonicz­ nego” . Inform acje o tym, jak ie opinie były głoszone na ten tem at w literaturze kanonistycznej na Zachodzie, na łam ach PK w 1973 r. om ów ił R. Sobański, w artykule nt. „Posoborow y w ykład koś­ cielnego prawa publicznego (PK 2007, n. 660).

W pierw szych latach po Soborze niektórzy kanoniści pod w pły­ wem ideologii liberalnej redukującej prawo do w olności religij­ nej wyłącznie do sfery życia prywatnego zakw estionow ali także

[3] RELACJE MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM 115

potrzebę upraw iania drugiej części „kościelnego praw a publiczne­ go” . W znacznej m ierze na pow staniu takiej opinii zaw ażyły poglą­ dy w łoskiego kanonisty św ieckiego Piętro A gostino D ’A vack’a. N atom iast inni kanoniści zarów no duchowni jak i świeccy - wbrew pow yższej opinii - podjęli prace nad przebudow ą „kościelnego praw a publicznego” zaw ężając pole jego zainteresow ań do stosun­ ków m iędzy K ościołem i państw em oraz organizacjam i m iędzyna­ rodow ym i, przyjm ując za punkt w yjścia postulaty Soboru W aty­ kańskiego II (por. I. Spinelli, G. D alia Torre, II diritto pubblico ecclesiastico dopo il C oncilio Vaticano II, wyd.2, M ilano 1985). Zw rócono uwagę, iż w doktrynie K ościoła na tem at relacji m iędzy państw em a K ościołem należy w yróżnić elem enty stałe i zmienne. Elem entem stałym je s t charakterystyczny dla kultury europejskiej - w yw odzący się z Ew angelii (M t,22,17; Łk,20,25) - dualizm reli- gijno-polityczny. W interpretacji tego dualizm u w ciągu dziejów w ystępow ały zm iany podyktow ane potrzebą ustosunkow ania się do now ych w arunków społeczno-politycznych oraz do nowych koncepcji filozoficznych i teologicznych. Zm iany te w epoce w spółczesnej zostały podyktow ane koniecznością ustosunkow a­ nia się Kościoła do zjaw iska świeckości państw a, oraz potrzebą uw zględnienia postulatów Soboru W atykańskiego II (zaw artych zw łaszcza w Deklaracji o w olności religijnej „D ignitatis huma- nae” i K onstytucji pastoralnej o obecności K ościoła w świecie w spółczesnym „Gaudium et spes”). K ościelne praw o publiczne w ujęciu klasycznym było oparte na założeniach, iż: 1) K ościół i państw o są to dwie społeczności „praw nie doskonałe” ; 2) w ła­ dze każdej z tych społeczności m ają służyć człow iekowi pom ocą w osiąganiu dwóch celów: celu doczesnego - w ładza państw owa, i celu duchowego - w ładza kościelna; 3) ze w zględu na wyższość celu duchowego nad celem doczesnym - państw o ma obow iązek udzielać K ościołow i pom ocy naw et przy użyciu siły fizycznej, zwanej „brachium saeculare” , dla wyegzekw ow ania niektórych aktów władzy kościelnej; 4) Kościołow i zaś przysługuje w ładza pośrednia w porządku doczesnym (potestas indirecta Ecclesiae in tem poralibus). Na tem at przedsoborow ej koncepcji pom ocy w ła­ dzy świeckiej dla Kościoła na łam ach PK obszerne opracow ania opublikow ał bp W alenty W ójcik (PK, 2007, n. 842-845, 853).

Jeszcze przed Soborem W atykańskim II na Zachodzie Europy podjęto próby rew izji założeń kościelnego praw a publicznego

116 KS. J. KRUKOWSKI [4]

w celu określenia m iejsca Kościoła w państw ie liberalnym . Prob­ lem atykę tę przedstaw ił M arian Fąka w kilku artykułach nt. „Idea wolnego K ościoła w w olnym państw ie w pism ach kanonistów nie­ m ieckich w XIX w.” (PK 2007, n. 175-177, 180)

W okresie posoborow ym podjęto prace także nad kodyfikacją K ościelnego Prawa Publicznego. Z upow ażnienia papieża Pawła VI Papieska K om isja ds. Rew izji KPK podjęła prace nad projek­ tem (schem atem ) „U staw y Zasadniczej dla K ościoła” (Lex Ecc- lesiae Fundam entalis), w której (na wzór ustaw konstytucyjnych w spółczesnych państw ) m iały być sform ułow ane zasady określa­ jące ustrój w ew nętrzny K ościoła pow szechnego oraz zasady doty­ czące stosunku Kościoła do innych społeczności ludzkich. Jednak z powodu ostrej krytyki ze strony niektórych biskupów i publicy­ stów papież Jan Paw eł II zaniechał prom ulgacji tego dokum entu, zaś przygotow ane przez P apieską Kom isję norm y dotyczące ustro­ ju K ościoła zostały włączone do księgi II KPK z 1983. Zrezyg­ nowano też z prom ulgacji zasad określających stosunek K ościo­ ła do innych społeczności ludzkich, poprzestając na prom ulgacji w KPK 1983 zasady głoszącej, iż K ościołow i przysługuje władza nauczania na tem aty dotyczące spraw porządku doczesnego (kan. 747 par. 2). Problem atyki przebudow y „kościelnego praw a pub­ licznego” w oparciu o postulaty soborowe na łam ach PK dotyczy­ ły artykuły:

- Ireny M ierzw y nt. „Stosunek Kościół - świat jak o elem ent w dyskusji nad Lex Ecclesiae Fundam entalis” (PK, 2007, n. 422);

- Henryka A ndrzejczaka nt. stosunków m iędzy K ościołem kato­ lickim a społecznością m iędzynarodow ą (PK, 2007, n. 74);

- W alentego W ójcika, nt. „Rola polityczna K ościoła” (PK, 2007, n. 1108).

W posoborowej w ersji „kościelnego praw a publicznego” zasady określające stosunki m iędzy państw em i K ościołem znalazły legi­ tym izację we wspólnym dla praw a m iędzynarodow ego i konsty­ tucyjnego w spółczesnych państw dem okratycznych paradygm acie aksjologicznym głoszącym , iż godność osoby ludzkiej je s t źródłem praw a do wolności religijnej w wym iarze indyw idualnym i insty­ tucjonalnym . Problem atyki tej dotyczyły następujące artykuły:

- Józefa K rukow skiego - artykuł na tem at godności osoby ludz­ kiej, jako podstaw y praw człow ieka, w tym praw a do wolności sum ienia i religii (PK, 2007, n. 363);

[5] RELACJE MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM 117

- Jana D yducha - artykuł na tem at poszanow ania godności ludz­ kiej jako źródła praw narodu (PK, 2007, n. 155);

- Jerzego Laskow skiego - artykuł na tem at „O soba ludzka jako podstaw a porządku praw nego” (PK, 2007, n. 392);

- Tadeusza Płoskiego - „Godność człow ieka i jeg o prawa w zobow iązaniach m iędzynarodow ych” (PK, 2007, n. 612).

N atom iast na tem at poszanow ania osoby ludzkiej w kościelnym porządku praw nym pisali:

- R. Sobański - artykuł na tem at „Znaczenie osoby w kanonicz­ nym porządku praw nym ” (PK, 2007, n. 693);

- T. Pawluk - „Idea podstaw ow ych praw człow ieka w praw ie kościelnym ” (PK, 2007, n. 561)

Zasygnalizow any wyżej proces przebudow y „K ościelnego praw a publicznego” znalazł w yraz na łam ach PK także w kilku artykułach:

- Ferdynanda Pasternaka (PK, 2007, n. 491; 494-496; 498). - Rem igiusza Sobańskiego - „Jako zaczyn i niejako dusza społeczności ludzkiej (O becność jako zasada stosunku K ościoła do państw a”, PK, 2007, n. 668).

III. Problem y prawa wyznaniow ego

Nazw a „prawo w yznaniow e” oznacza dyscyplinę naukową, któ­ rej przedm iotem zainteresow ań je s t analiza i system atyka norm prawa stanow ionego przez dane państw o, za pośrednictw em któ­ rych określa ono swój stosunek do K ościoła katolickiego i innych zw iązków wyznaniowych.

Należy pam iętać, że w okresie PRL władze kom unistyczne pro­ wadziły otw artą walkę z K ościołem i przy użyciu aktów norm atyw ­ nych ograniczały ludziom wolność sumienia i religii oraz K ościo­ łowi wolność w pełnieniu swojej m isji na terytorium Polski. Publi­ kacje na tem at regulacji stosunków m iędzy państw em i K ościołem były poddawane ostrej cenzurze państwowej. Cenzura dopuszczała tylko publikacje pisane z pozycji m arksistow skiej. Nie było więc m ożliw ości publikow ana na łam ach PK krytycznych w ypow iedzi na tem at polityki wyznaniowej władzy kom unistycznej. M ożliw o­ ści takie zaistniały dopiero w okresie przem ian ustrojowych.

W śród publikacji z zakresu praw a w yznaniow ego, zam ieszczo­ nych w PK, należy w yróżnić opracow ania dotyczące sytuacji koś­

118 KS. J. KRUKOWSKI [6] cioła w państw ach europejskich kulturow o zw iązanych z K ościo­ łem praw osław nym i sytuacji w Polsce.

Sytuacji prawnej Kościoła w innych państw ach dotyczą artykuły: - Jeleny Byś na tem at stosunków m iędzy państw em a organiza­ cjam i w yznaniowym i w Rosji (PK, 2007, n. 119-121);

- Anny Pikulskiej-R obaczkiew icz nt. „Stosunki m iędzy pań­ stwem a kościołam i w G recji” (PK, 2007, n. 610).

W śród opracowań z zakresu polskiego prawa wyznaniowego nale­ ży wyróżnić dotyczące zagadnień historycznych i współczesnych.

Problem atyki historycznej dotyczą artykuły:

- Tadeusza Paw luka artykuł nt. „Spraw y w yznaniow e w K on­ stytucji 3 M aja” (PK, 2007, n. 580);

- W itolda Jem ielity artykuły nt. stosunku państw a do K ościoła katolickiego w K rólestw ie Polskim i w K sięstw ie W arszawskim (PK, 2007, n. 286-304);

- Tadeusza Płoskiego artykuł nt. „Struktura praw no-organiza­ cyjna duszpasterstw a w ojskow ego w II R P” (PK, 2007, n. 1053);

- szereg opracow ań dotyczących prym asostw a biskupów gnieź­ nieńskich i poznańskich autorstw a M ariana Fąki (PK, 2007, n. 177,

180) oraz Tadeusza Paw luka (PK, 2007, n. 564).

Problem atyki praw a w yznaniow ego w okresie PRL dotyczą arty­ kuły Heleny Pietrzak, pośw ięcone kw estii opodatkow ania kościel­ nych osób praw nych i fizycznych (tzn. duchow ieństw a) w praw ie PRL, opublikow ane ju ż w III RP (PK, 2007, n. 604-607). O podat­ kow anie było bow iem jednym z instrum entów w ładzy kom uni­ stycznej w walce z Kościołem .

Gruntow ana przebudow a polskiego praw a w yznaniow ego, zm ie­ rzająca w kierunku poszanow ania w olności religijnej w wym iarze indyw idualnym i instytucjonalnym , nastąpiła dopiero na etapie transform acji ustrojow ych, zainicjow anych w 1989 r. Problem aty­ ki tej dotyczą artykuły:

- Paw ła Sobczyka artykuł nt. „W olność sum ienia i religii w arty­ kule 53 K onstytucji R P” (PK, 2007, n. 703);

- Tadeusza Płoskiego nt. „Prawo do w olności sum ienia i religii w Polsce” (PK, 2007, n. 615).

Ponadto najnow szych problem ów z zakresu praw a w yznanio­ wego w procesie integracji państw europejskich dotyczą artykuły:

- R. Sobańskiego artykuł nt. „Baza finansow a K ościoła w per­ spektyw ie zintegrow anej Europy” (PK, 2007, n. 691);

[7] RELACJE MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM 119

- H elm uta Jurosa artykuł nt. „Unia Europejska a religia” (PK, 2007, n. 1003).

IV. Problem atyka prawa konkordatow ego

Przedm iotem zainteresow ań „praw a konkordatow ego” są zagad­ nienia dotyczące dw ustronnych um ów m iędzynarodow ych, zaw ie­ ranych m iędzy Stolicą A postolską i najw yższym i organam i dane­ go państw a w celu uregulow ania sytuacji prawnej K ościoła katoli­ ckiego na jeg o terytorium . Zaw arcie tego typu um owy przyczynia się do większej stabilizacji stosunków m iędzy państw em a K oś­ ciołem aniżeli na drodze regulacji ustaw owych - jednostronnie narzucanych K ościołow i przez państwo. W praktyce konkordato­ wej radykalne zm iany nastąpiły pod wpływem doktryny Soboru W atykańskiego II na tem at w olności religijnej. Przed Soborem treścią konkordatów zaw ieranych z państw am i w yznaniow ym i była wym iana przyw ilejów i ustępstw m iędzy Stolicą A postolską i najw yższym i organam i państw a katolickiego, natom iast treścią konkordatów posoborow ych stały się gwarancje w olności religij­ nej w wym iarze indyw idualnym i instytucjonalnym . Po Soborze W atykańskim II dokonano, więc rew izji konkordatów zaw artych z państw am i katolickim i oraz zainicjow ano praktykę zaw ierania konkordatów z państw am i świeckim i.

A rtykuły dotyczące praw a konkordatow ego na łam ach PK zaczęły się ukazyw ać dopiero w latach 80-tych ubiegłego wieku, gdy zarysow ała się perspektyw a norm alizacji stosunków m iędzy państw em i K ościołem katolickim w Polsce w form ie um ow y m ię­ dzynarodow ej ze Stolicą Apostolską.

Problem „wygaśnięcia konkordatu polskiego z 1925 r.” om ówił T. Pawluk w artykule opublikow anym w 1986 r. (PK, 2007, n. 571).

Pierw sze inform acje na tem at zm ian w praktyce zaw ierania kon­ kordatów pojaw iły się w artykułach:

- W. W ójcika, „Rozwój pow ojennych konkordatów ” (PK, 2007, n. 864);

- A . Shilfa, „Jaka przyszłość konkordatów ” (PK, 2007, n. 643). Charakterystyka treści i roli konkordatów posoborow ych zosta­ ła przedstaw iona przez dwóch autorów:

- T. Pawluka (w 1993 r.) „K onkordat jako instrum ent państw a dem okratycznego” (PK, 2007, n. 583);

120 KS. J. KRUKOWSKI [8]

- J. Krukowskiego (w 2000 r.) „K onkordat jak o instrum ent nor­ m alizacji stosunków m iędzy K ościołem i dem okratycznym pań­ stwem św ieckim ” (PK, 2007, n. 1014).

W ybranych zagadnień, będących przedm iotem regulacji w konkordatach w spółczesnych, dotyczą artykuły opublikow ane na łam ach PK w latach dziew ięćdziesiątych ub. w ieku przez:

- J. W roceńskiego na tem at gwarancji w olnościow ych dotyczą­ cych nom inacji biskupów (PK, 2007, n. 876);

- K. W archałowskiego na tem at gwarancji dotyczących naucza­ nia religii w szkołach publicznych i szkół katolickich (PK, 2007, n. 829-830);

- Jacka W ilka artykuł „Uwagi o zaw arciu m ałżeństw a w formie konkordatow ej” (PK, 2007, n. 1103).

Ponadto aktualnych problem ów praw a w yznaniow ego i konkor­ datow ego dotyczą liczne recenzje oraz spraw ozdania z konferencji naukowych, organizow anych w latach 1990-2005 przez W ydział Praw a Kanonicznego ATK a następnie UKSW, oraz Stow arzysze­ nie Kanonistów Polskich i inne instytucje.

Kończąc charakterystykę zam ieszczonych na łam ach „Prawa K anonicznego” publikacji w chodzących w zakres dyscyplin praw ­ niczych, których przedm iotem je s t problem atyka relacji m iędzy państw em a K ościołem , należy stw ierdzić, iż w porów naniu z pub­ likacjam i dotyczącym i innych dyscyplin (np. praw a m ałżeńskiego) nie była liczna. Ale oceniając ich jakość, posłużę się łacińską sen­ ten cją „Non m ultum sed m ulta” , tzn., że chociaż nie było ich dużo pod w zględem ilościow ym , to dotyczyły bogatej problem atyki oraz były w artościow e pod w zględem naukowym .

L es rela tio n s l ’É g lis e -l’É ta t dan s les a rticles p u b lié e d an s le p ério d iq u e “ P ra w o K a n o n ic z n e ”

D a n s le re v u e „ P r a w o K a n o n ic z n e ” ( „ D r o it C a n o n iq u e ” ) d e s a n n é s 1 9 5 8 -2 0 0 7 so n t r e c e n s é s 120 p u b lic a tio n s d o n t: 68 a r tic le s , 17 c o m m u n ic a tio n s , 2 8 in f o rm a ­ tio n s . Il im p o rte d e le s c la s if ie r s e lo n le s d o m a in e s s u iv a n ts : 1) le d r o it e c c lé s ia s tiq u e p u b liq u e , 2 ) le d r o it e c c le s ia s tiq u e d ’E ta t, 3 ) le d r o it c o n c o r d a ta ir e . J u s q u ’a 1989 la p u b lic a tio n d e s d is c o u rs c o n c e r n a n t la p ro b lé m a tiq u e d e la r e la tio n s l ’E g lis e - l’É ta t é ta it r e n d re d if fic ile à c a u s e d e l ’in te r v e n tio n d e la c e n s u re d ’E ta t c o m m u n is te .