*
KOŚCIÓŁ DOMOWY
W OKRESIE PRZEDKONSTANTYŃSKIM
Wiadomo, że okres powstawania wielkich budowli kościelnych
wiąże się z przełomem konstantyóski a więc uznaniem chrześcijań
stwa za religię oficjalną. Tak więc w II i III w. po Chr. jedynie dom prywatny pozostawał głównym miejscem gromadzenia się
chrześci-Jest toiłumaczenie trzeciego rozdziału pracy Hansa - Josefa
Klaucka pt. "Hausgemeinde und Hauskirche im frtthen Christentum", Stuttgart 1981, 69-81 /Stuttgarter Bibelstudien 103/. W jej re
cenzji umieszczonej w AK 75 /1983/ t.lOl, 300-304, podaliśmy rów nież bibliografię dotyczącą kościoła domowego /zob. przyp. 3,
s.301-302/, którą tutaj uzupełniamy dzięki uprzejmości Prof.
Klaucka, który nadesłał polskiemu tłumaczowi pewne uzupełnienia- do swojej książki wraz z wykazem najnowszej literatury dotyczą cej tego przedmiotu. Noty tłumacza oznaczać będziemy literą "a" dołączoną do cyfry przypisu autora. Weryfikacji tłumaczenia do konał ks.S.Longosz.
BIBLIOGRAFIA: R.Banks, Paul's Idea of Community: The Early House C&urches in their Historical Setting, Exeter 1980; D. von Allmen, La familie de Dieu. La symboliąue familialedans le paulinisme,
Fribourg-GBttingen 1981; J.K.Coyle, Empire and Eschaton: The Early Church and the Question of Domestic Relationships, "Ćglise et
theologie" 12/1981/ 35-94; J.H.Elliott, A Home for the Homeless. A Sociological Ejcegesis of 1 Peter. Its Situation and Strategy,
Phlladelphia 1981; N.Provencher. Vers une theologie de la familie:
l'Ćglise domestiąue, "Ćglise et theologie" 12/1981/ 9-34; H.-J.Klauck, Neue Literatur zur urchristlichen Hausgemeinde, "Byzant*nische Zeit-
schrift" 26/1982/ 288-294; H.-J.Klauck, The house^church as way of life, "Theology Digest" 30/1982/ 153-158; W.Vogler, Dle Bedeutung
der urchristlichen Hausgemelnden fttr die Ausbreltung des Evangeliums, "Theologische Literaturzeitung" 107/1982/ 786-794; L.M.White, Domus
Eccleslaa:Domus Del. Dissertation, Yale University 1982; H.Bttsse,
Gottesdlenst in "Gruppe" und "Hausgemeinde". Tradition und Aufgabe, w: Freude am Gottesdlenst, Stuttgart 1983, 243-252; G.Dautzenberg
/Hrsg./, Die Frau im Urchristentum, Freiburg 1983; H.M.I.Gevaryahu,
PrivathHuser ais VersammlungsstRtten von Meister und JHngern, "Annual of the Swedish Theological Institute" 12/1983/ 5-12; J.Gnilka, Die
neutestamentliche Hausgemeinde, w: Freude am Gottesdlenst, Stuttgart 1983, 229-242; F.L.Hossfeld, Die alttestamentliche Familie vor Gott, tamże, 217-228; A.Lancelotti, La casa di Piętro a Cafarnao nei Van- geli sinottici. iiedazione e tradizlone, "Antonianum" 58/1983/ 48-69;
178
j a ń s k i e j g m in y -w s p ó ln o ty ; na tym z a s a d z a s i ę z w ią z e k z p ierw o tn y m i w sp ó ln o ta m i domowymi, do k t ó r y c h b ęd ziem y w r a c a ć , o p i e r a j ą c s i ę na
p r z e k a z ie n ie k t ó r y c h t r a d y c j i le g e n d a r n y c h . W o k r e s i e tym wzmogły s i ę b ez w ą t p ie n ia t e n d e n c j e , k t ó r e o s t a t e c z n i e d o p r o w a d z iły do z a
n ik u w s p ó ln o t domowych na k o r z y ś ć p e łn e j b u d o w li k o ś c i e l n e j . M ź r ó d - ła c h w y s t ę p u j e n ie k ie d y o k r e ś l e n i e "domus e c c l e s i a e " , k t ó r e w w o l nym t łu m a c z e n iu można oddać p r z e z " k o ś c i ó ł domowy". W ś c i s ł y m z n a c z ę n iu b y ło ono s to s o w a n e na o k r e ś l e n i e o b s z e r n y c h zabudowań lu b p o
m ie s z c z e ń m ie s z k a ln y c h , b ę d ą c y c h c z ę ś c io w o j e s z c z e w p o s ia d a n iu o s o by p r y w a t n e j , a c z ę ś c io w o j u ż s p o ł e c z n ą w ł a s n o ś c i ą g m in y , w k tó r y c h + z n a jd o w a ło s i ę o so b n e p o m ie s z c z e n ie k u l t y c z n e , w y łą c z o n e z e ś w i e c k i e g o u ż y c i a , a p r ó c z t e g o m ie s z k a n ia d l a k l e r u i p o k o je s ł u ż ą c e i n nym formom ż y c i a w sp ó ln o to w e g o / n p . a g a p o m /. Ju ż w c z a s a c h p r z e d k o n - s t a n t y ń s k i c h można mówić o p ie r w s z y c h b u d ow lach k o ś c i e l n y c h , do
k t ó r y c h s to s o w a n o o k r e ś l e n i a " b a z y lik a " lu b "dom K o ś c i o ł a " , mimo że r o z m ia r b ud ow n ictw a b y ł j e s z c z e skrom ny.
ńozw ój u z a le ż n io n y b y ł od uwarunkowań c z a s u i m i e j s c a . Można s o b i e w y o b r a z ić n a j r o z m a it s z e m o ż liw o ś c i p o ś r e d n i e i k o m b in a c je^
a l e z powodu braku pewnych ź r ó d e ł s ą one tr u d n e do p r z e d s t a w i e n i a . O kresy wzm ożonych p r z e ś la d o w a ń p r z e z w ła d z e r z y m s k ie c h a r a k t e r y z u j ą s w o i s t e praw a, p o n ie w a ż p o w s z e c h n ie zn an e o b ie k t y zgrom ad zeń c h r z e ś c i j a ń s k i c h b y ły k o n f is k o w a n e , a potem znowu p rzek a zy w a n e w r ę c e r o
-l e s i g -l e s i a s d o m e s t i c a s , " E s t u d io s E c -l e s i a s t i c o s " 5 9 / 1 9 8 4 / 2 7 - 5 1 . 1 P o r . W .K o rd o rf, Was w is s e n w ir Hber d i e c h r i s t l i c h e n G o t t e s d i e n s t - rSume d er v o r k o n s t a n t i s c h e n Z e i t ? " Z e i t s c h r i f t f d r d i e n e u t e s t a - m e n t lic h e W is s e n s c h a f t " 55/L964/Ł10-128 : " d ie e r s t e n d r e i J a h r h u n d e r - t e s in d d i e Z e i t d e r H a u sk ir c n e n " / s . l l i / . P o r . t a k ż e : A .H a rn a ck , D ie M is s io n und A u s b r e it u n g d e s C h r is te n tu m s i n d en e r s t e n d r e i J a h r h u n d e r te n , B d .2 , L e i p z i g 1924 , 6 1 1 - 6 1 8 ; J . P . K i r s c h . D ie v o r - k o n s t a n t i n i s c h e n c h r i s t l i c h e n K u ltu sg eb H u d e im L ic h t e d e r n e u e s t e n ^ n td e c k u n g e n im O s te n , " M m isc h e ( ^ u a r t a l s c h r i f t " 4 1 / 1 9 3 3 / 1 5 - 1 8 . l a P o r . B . P i l a r s k a , P o c z ą t k i a r c h i t e k t u r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j , L u b lin 1 9 8 3 , 2 3 - 3 6 / = "Domy K o ś c i o ł a " / .
179
-d ż i n y . N iż e j w ym ien ion e p r z y k ła -d y z o s t a n ą o b ja ś n io n e p r z y pomocy
z e s t a w i e n i a i om ów ien ia pewnych dokumentów o p r o w e n ie n c ji l i t e r a c k i e j i a r c h e o l o g i c z n e j . N ie n a le ż y je d n a k p rzy tym o c z e k iw a ć p e łn e j k o m p le t n o ś c i.
i . Ś w ia d e ctw a l i t e r a c k i e
Z a czn iem y od n ie z w y k le cen n ych z h i s t o r y c z n e g o punktu w id z e n ia a k t m ę c z e ń s k ic h c h r z e ś c i j a ń s k i e g o f i l o z o f a J u s ty n a / s t r a c o n y w Rzy
mie o k . 165 r . po C h r ./ i je g o t o w a r z y s z y . Na p y t a n ie rz y m s k ie g o p r e f e k t a k u ś t y k a : "G d z ie s i ę z b i e r a c i e /cru vćp xec6 e/ ? " , od p ow ie d z i a ł co n a s t ę p u j e :
"Ta g d z i e k a żd y ch ce i m oże. że my w s z y s c y z b ie ra m y s i ę na
/Ka.TÓŁ otuTÓ l u b i l i TÓ auTÓ/ 2
Czy t y może m y ś lis z tym samym m ie js c u ?
Po z l o k a l i z o w a n i u swego m ie js c a z a m ie s z k a n ia n ie d a le k o z n a - 3
nego r z y m s k ie g o u z d r o w is k a , m ówił d a l e j :
"N ie znam żad n eg o in n e g o m ie js c a z e b r a ń /G vvć\eucn.v/ p r ó c z t e g o . J e ś l i k t o ś c h c i a ł mnie tam z n a l e ź ć ,
d z i e l i ł e m s i ę z nim słowem p raw d y" .
Z p o w y ższe g o w y n ik a , centrum
o t w a r t e j g m in y -w s p ó ln o ty , z b i e r a j ą c e j s i ę w okół n ie g o o r a z że w m ie ś c ie i s t n i a ł y r ó w n ie ż in n e c e n t r a gm in, do k t ó r y c h J u s t y n n ie u c z ę s z c z a ł .
2 M a rtyriu m J u s t i n i 3 , 1 , e d . H .M u s u r illo /The A c ts o f th e C h r i s t i a n M a r t y r s , O x fo rd 19 7 2 / s . 4 8 : i i t l . TÓ otuTÓ ; POK 4 , X X I I I .
3 Tamże 3 , 2 . R ę k o p isy t u s i ę r ó ż n i ą . N a j s t a r s z a form a b rzm i: e7ttiv(D to u pupT fuou B aA au efo u , co może z n a c z y ć p o w yżej / lu b na wyższym p i ę t r z e ? / ł a ź n i m ir to w e j lu b n a jw y ż s z e j ł a ź n i / p o r . Passow I I
1 ,3 0 / . P ó ź n i e j s z e u j ę c i e c z y n i z tb o ó p MotpTfoou, "w domu zn an ego M a r tin u s a " i s t a w ia o b o k ro u Tt,pG)T(vou PaAaoećou , p o w yżej term T y m o te u sza , k t ó r e f a k t y c z n i e i s t n i a ł y w ówczesnym R zym ie.
180
Cytowany p a s s u s p o zw a la r ó w n o c z e ś n ie z r o z u m ie ć j e g o w ła sn e p ism a ,
w k tó r y c h s t o s u j e sło w n ic tw o podobne Pawiowemu i D ziejom A p o s t o ls k i "W d n iu z a ś zwanym Dniem S ło ń c a , odbywa s i ę z e b r a n ie
/cnjv^ X eucbę/ w jednym m ie js c u /ĆTtt t ó a u T Ó /...
Z grom adzenia z a ś n a sz e odbyw ają s i ę /nobvf) 7ix%vTeę T?)v cuvćXsucb\j Ttobońp.sOa/5,
św ia d e ctw o Akt n ie p o zw a la s t w i e r d z i ć i s t n i e n i a j a k i e g o ś
c e n t r a ln e g o zg ro m a d zen ia l o k a ln e j r z y m sk ie j g m in y -w sp ó ln o ty ; rów
n ie d o b rze można j e o d n ie ś ć do s łu ż b y B ożej "domu K o ś c io ła " w m ie s z k a n iu J u s t y n a . W i s t o c i e b l i s c y j e s z c z e j e s t e ś m y czasom n o w o t e s t a - m entainym .
W ś w ia t le g e n d y w prow adzają nas dwa n a stę p n e ś w ia d e c tw a .
W " P a s s io ś w .C e c y li i " z o s t a ł a u m ie sz c z o n a p r o śb a ś w i ę t e j , by po
m ę c z e ń s k ie j ś m ie r c i dom j e j z o s t a ł z a m ie n io n y na k o ś c i ó ł , W "Aktach N e r e u sz a i A c h i l l e s a " z a ś z n a jd u je s i ę w i e l c e z n a c z ą c e p orów n an ie:
m ęż c z y ź n i i k o b ie t y z c a łe g o m ia s t a " n a w r a c a li s i ę i c h r z c i l i , tak
*7
że dom, w którym z a tr z y m y w a li s i ę , s ta w a ł s i ę jak b y k o ś c io łe m " . Ś w ię ty H ieron im k o m en tu ją c w ie r s z 22 L is t u do F ile m o n a ,
w którym Paweł p r o s i o g o ś c in ę w j e g o domu, c z y n i i n t e r e s u j ą c ą uwagę: n ie c h o d z iło o p r z y g o to w a n ie g o ś c in y Pawłowi ja k o p ry w a t
n ej o s o b i e , l e c z a p o s t o ł o w i . P on iew aż p rzyb yw ał do nowego m ia s t a , by p rzep o w ia d a ć U krzyżow anego 1 r o z s z e r z a ć j e s z c z e n ie s ł y s z a n ą
n au k ę, p r z e t o ze w z g lę d u na o czek iw a n y napływ l u d z i n a l ó ż a ł o d y sp o nować o d p o w ied n io dużym i ła tw o dostępnym domem d l a w s z y s t k i c h .
W in ien on być d o s t a t e c z n i e p r z e s t r o n n y , a t a k ż e p o ło ż o n y z d a la
od te a tr ó w c z y in n y c h c i e s z ą c y c h s i ę z ł ą o p i n i ą l o k a l i rozryw kow ych. H ieron im z p e w n o śc ią k i e r u j e swą m yśl do Dz 2 8 ,3 0 n . , c z y l i do
m ie s z k a n ia św .P a w ła w R zym ie, k t ó r e j e g o zdaniem o d p o w ia d a ło tym g
wymogom . Mamy t u w ię c p r z y p o m n ie n ie s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i e j : i s j i
/H aus że H ieron im k ł a
d z i e a k c e n t na p r a k ty c z n y c h w ym aganiach o f i c j a l n e j m i s j i . 5 6 7 8 J u s t i n u s , A p o lo g ia I , 6 7 ,3 i 7 , PG 6 ,4 2 9 BC, POK 4 ,7 7 i 7 8 . V it a e t m artyrium S . C a e c i l i a e e t so cio r u m 2 6 , PG 1 1 6 ,1 8 0 B . A cta N e r e i e t A c h i l l e i 2 2 , e d . A c h e l l i s , TU 1 1 ,2 , 2 2 , a - 9 ; jtat YŚyovEv ó o b x o ę . . . xcx.8(%n;ep eKK\Tic(a.
tt * * Com m entarius i n e p is t o la m ad Philem onem 2 2 , PL 2 6 ,6 1 6 B :
181
P a r a l e l n ą wypowied ź znajdujemy w IV wieku po Chr. u A m f i l o c h a z Ikonium, który pisał o apostołach odbywających podróż misyjną:
"Przychodzili często do domu pewnego Greka, który _ r w * w - - —
po nawróceniu przez nich do wiary w uczynił ze swego domu kościół"^.
oga, od razu
Dopisek zaś: "Tak się stało i w naszy ieście dzięki P a w ł o wi w domu Onezyfora" wskazuje, że informacja ta pochodzi z "Akt
Pawła", które powstały częściowo w Ikonium oraz przejęły dalszy opis historii osób z listów pasterskich. M i e j s c a te w "Aktach Pawła"
brzmią analogicznie:
"Gdy Paweł powrócił do domu Onezyfora, zapanowała tam ogromna radość. Zginano kolana, łamano chleb
i słuchano słowa Bożego o powściągliwości
i z m a r t w y c h w s t a n i u " ^ . "... tak mówił Paweł w pośrodku w s p ó l n o t y w domu O n e z y f o r a /ev p/cy Tfję
^0\?T]OL(pópou otuy/T*!
W k o ń c o w y c h jego p a r a g r a f a c h opisano powrót Tekli do domu
Onezyfora, "gdzie Paweł głosił słowo Boże"; m o d l i ł a się wśród łez 12
"do Boga tego domu, by i dla niej zabłysło światło" . Z kolei, według
ad novam civitatem, praedicaturus Crucifixum, et inaudita
dogmata delaturus, sciebat ad se plurimos concursuros; et neces- se erat primum, ut domus in celebr! esset urbis loco, ad quam
facile conveniretur. Deinde, ut ab omni importunitate vacua:
ut ampla, quae plurimos caperet audientium: ne proxima spectacu- lorum locis: ne turpi v i c i n i a detestabilis: postremo ut in
piano potius esset sita quam in coenaculo. Quam ob causam eum existimo etiam Romae in conducto mansisse biennium. Nec parva, ut reor, erat mansio, ad quam Judaeorum turbae quotidie con-
fluebant".
9 G.Ficker, A m p h i l o c h i a n a I, Leipzig 1906, 5 6 , 3 - 8 : ebOspxópevoL "loWdKLę ećę ocuou '**E\\r)voę;, et r)5uvtj8T)oa\? TteLCOćt, TÓv ot)-to5eo-TtÓTT)\J łtbOTSUOab 8eM eu8uę TÓ\? ObMO\? eKK\r)O(0(.\? C7to(ouv.
A c t a Pauli et Theclae 5, ed. R.A.Lipsius - M.Bonnet /Acta
A p o s t o l o r u m apocrypha, Bd. 1-2, H i l d e s h e i m 1959/, Bd. 1,238,9 10
-11. 11 Tamże 7, Lipsius - Bonnet Bd. 1,240, 6-7.
Tamże 42, Lipsius - Bonnet Bd. 1,268,4: 6eóę pou Kat Tou ob?bou ToÓTou. Dalsze sceny domowe Akt Pawła zob. A c t a Pauli aus der
H e i d e l b e r g e r K o p t i s c h e n Papyrushandschrift 5.3 i 6-7, Neutesta - mentliche A p o k y y p h e n Hbrzt E.Hennecke, Bd.2, T H b i n g e n 1966^,
256,262,263. 12
182
"M ęczeństw a Paw ła" A p o s t o ł d l a p e ł n i e n i a sw ej d z i a ł a l n o ś c i m is y j n e j
1 3
w y n a ją ł w p o b l i ż u Rzymu s t o d o ł ę . Ta k o e g z y s t e n c j a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o ż y c i a w domu i o g ó ln e g o n a w o łu ją c e g o do n a w r ó c e n ia k a z a n ia
* w s k a z u je na w y s t ę p u j ą c ą pom iędzy w spom nianym i r e l a c j a m i r ó ż n i c ę
w D z ie j a c h A p o s t o l s k i c h Ł u k a sz a .
P r z y t o c z y liś m y w y żej w s z y s t k i e t e m i e j s c a z a p o k r y f ic z n y c h a k t a p o s t o l s k i c h , g d z i e A p o s t o ło w ie w prywatnym domu p r z e p o w ia d a
l i , m o d l i l i s i ę , c h r z c i l i i s p r a w o w a li u c z t ę . J a n A p o s t o ł p r z e p o w ia d a ł w obec ogrom nej l i c z b y l u d z i w domu L ykom edesa w E f e z ie * ^
15 i p r a g n ą ł tam p e ł n i ć p o s łu g ę c h a r y ta ty w n ą w obec s t a r s z y c h k o b i e t . W domu A n d r o n ik a , r ó w n ie ż w E f e z i e , p r z e p o w ia d a ł, k ie r o w a ł m o d litw ą ,
sp raw ow ał E u c h a r y s t ię i n a k ła d a ł r ę c e * . Tam t a k ż e , z g o d n ie z za m y słe a u t o r a , m ogła m ie ć m i e j s c e o s t a t n i a s ł u ż b a B oża A p o s t o ła p r z e d j e g o
ś m i e r c i ą , p o łą c z o n a z mową p o ż e g n a ln ą i u c z t ą e u c h a r y s t y c z n ą /A c t a J o a n n is 1 0 6 - 1 1 0 / .
K om pozycyjny moment "Akt Tom asza" s t a n o w ią l i c z n e o p o w ia d a n i a o n a w r ó c e n ia c h , k t ó r e d ok on yw ały s i ę p o d c z a s c h r z t u , n a m a sz c z e n i a i E u c h a r y s t i i . O p o w ia d a ją cy z r e g u ły n i e z b y t w y r a ź n ie z a z n a c z a ł m i e j s c e t a k i c h w y d a rzeń : n i e m ia ł bowiem w tym w y ra źn eg o i n t e r e s u .w
W w i ę k s z o ś c i wypadków dom j e s t m ilc z ą c o su p on ow an y, a t y l k o w n i e k t ó r y c h m ie j s c a c h w y r a ź n ie w sk a z a n y . Na p r z y k ła d w r o z d z i a l e 6 5 :
"Swemu s ł u d z e K se n o fo n o w i z l e c i ł A p o s t o ł z e b r a n ie w s z y s t k i c h na jednym m i e j s c u . K ied y z a ś tłu m s i ę
z g r o m a d z ił, z a c z ą ł m ó w ić " ! '.
O k azało s i ę p ó ź n i e j , że c h o d z i tu o dom o f i c e r a S i f o r a , 18
w k tó ry m m ia ło m i e j s c e w i e l e e p iz o d ó w . On t o p r z y g o t o w a ł Paw łow i
M artyrium P a u li p bc6(6oaoea c tam do n ie g o 1 , L i p s i u s . Można Tio\u- TtAfjOoę
- B on net Bd. 1 , 1 0 4 , 4 : E^a)^PcópT)ę oppt,ov za u w a ży ć d a l s z y c i ą g : p r z y c h o d z i ł Tfję Kot(oo(.poę o[xLo.ę / F t p 4 , 2 2 / . 14 15 16 A c ta J o a n n is 2 6 , L i p s i u s - Tamże 3 0 , L i p s i u s - B onnet Tamże 4 6 , B on net Bd L i p s i u s - B onnet 2 , 1 , 1 8 1 ,1 5 - 1 7 . B on n et Bd. 2 , 1 , 1 6 5 , 4 - 8 . Bd. 2 , 1 , 1 6 7 ,8 - i O . 1 6 - 2 3 ; p o r . 6 2 , L ip s iu s 17 18 A c ta Thomae 6 5 , L i p s i u s Tamże 81 i 1 0 5 , L i p s i u s B on n et Bd. 2 , 2 , B on net Bd. 2 , 2 , 1 8 2 , 1 0 - 1 3 . 1 9 7 , 9 - 8 i 2 1 7 , 1 8 - 1 9 .
183 -n a w e t t r i k l i -n u m / p o k ó j z tr z e m a ł o ż a m i / , j a k o l o k a l d l a j e g o a p o s t o l s k i e j d z i a ł a l n o ś c i ^ . W śród m i e j s c i n i c j a c j i w y m ie n ia s i ę n a d to dom 20 C h a r i s a , g d z i e s i ę n a w r ó c i ł a je g o ż o n a M ygdonia i dom k r ó le w s k i e g o 21 s y n a W azana, g d z i e s i ę n a w r a c a l i r o d z i n a i o d w ie d z a ją c y g o ś c i e .
Zarów no "A k ta J a n a " , j a k i "A k ta T om asza" s ą n i e w ą t p l i w i e n a z n a c z o n e wpływam i g n o s t y c k i m i ; j e ż e l i t o u w z g lę d n im y , t o t r z e b a s t w i e r
d z i ć , że t a k i e w sp ó ln o to w e ż y c i e g n o s ty c k i e g o k o n w e n ty k lu , j e ś l i
m ożna o ta k im m ów ić, r o z g r y w a ło s i ę w dom ach p r y w a tn y c h . Można n a
w e t p ó j ś ć d a l e j : g n o s ty c y św ia d o m ie o g r a n i c z y l i j e do domu, r e z y g n u j ą c z b u d o w a n ia o b ie k tó w k u lto w y c h . Ź r ó d ł a g n o s t y c k i e p o ś w ię c a ją
n i e s t e t y te m a to w i tem u z b y t m ało m i e j s c a . W g n o s t y c k i c h e w a n g e lia c h b r a k u j e e le m e n tu n a r r a c y j n e g o , k t ó r y by sam mógł d o s t a r c z y ć i n f o r m a c ji o m i e j s c u w y d a r z e ń . W in n y c h z a ś t r a k t a t a c h do t e g o s t o p n i a d o m in u je m i t o l o g i a , k o s m o lo g ia i t e o l o g i a g n o s t y c k a , że na p ró ż n o s z u k a ć i n f o r m a c j i o ż y c i u w ia r y g n o s ty k ó w . N ie n a l e ż y o c z y w iś c ie o c z e k iw a ć h i s t o r y c z n e j w i e r n o ś c i na i n t e r e s u j ą c y n a s te m a t a n i od a p o k r y f i c z n y c h a k t a p o s t o l s k i c h , a n i od dwóch n o t a t e k z u trz y m a n y c h w s t y l u p o w ieścio w y m " P s e u d o k le m e n ty n " W A n t i o c h i i p o tę ż n y i wpływowy T e o f i l p o ś w i ę c i ł sw ój dom n a k o ś c i ó ł , w k tó ry m w ie rn y lu d zb u d o w ał P i o t r o w i k a t e d r ę , by móc c o d z i e n n i e 22 g r o m a d z ić s i ę w d u ż e j l i c z b i e i s ł u c h a ć je g o słó w . W T r y p o l i s i e P i o t r s z u k a ł m i e j s c a , by móc p r z e p o w ia d a ć i d y s k u to w a ć . Z pom ocą w ów czas p r z y s z e d ł M aro, k t ó r y z a o f i a r o w a ł mu sw ój r o z l e g ł y dom
z j e s z c z e w ię k s z y m i, le ż ą c y m i obok o g ro d a m i. Gdy P i o t r o g l ą d a ł t e n dom i o g r ó d , tłu m w c i s n ą ł s i ę w k r ó tc e do ś r o d k a i z m u s ił g o , by tam
19 20 21 22 Tamże 1 3 1 , L i p s i u s - B o n n et Bd. 2 , 2 , 23 L i p s i u s - B o n n e t, B d .2 ^ .,2 4 5 , 1 - 2 : " o b a j c e r a S i f o r a i z n a l e ź l i tam s i e d z ą c e g o i , 2 2 - 2 4 ; p o r . 1 3 8 , p r z y s z l i do domu o f i n a u c z a ją c e g o J u d ę " . Tamże 1 1 9 -1 2 1 , L i p s i u s - B o n n e t, Bd. 2 , 2 , 2 3 7 , 9 - 1 0 . Tamże 155, L i p s i u s - B o n n e t, Bd. 2 , 2 , 2 6 4 . 3 i 1 4 . P s . C lem en s, d e c o g n i t i o n e s X 7 1 , 2 , GCS 5 1 ,3 7 1 , 2 - 6 , PG 1, 1453 B: " . . . T h e o f i l u s , q u i e r a t c u n c t i s p o t e n t i b u s i n c i v i t a t e s u b l i -
m io r , domus s u a e in g e n te m b a s i l i c a m e c c l e s i a e nom ine c o n s e c r a r e t , i n q u a P e t r o a p o s t o l o c o n s t i t u t a e s t ab omni p o p u lo c a t h e d r a ,
184
-p o z o s ta ł i n a u cza ł 23 *
In fo r m a c je t e , mimo swej h is t o r y c z n e j n ie p e w n o śc i, p o s ia d a ją pewną w a r to ś ć . S i l e bowiem w yobraźni a u to ra postaw iono pewne g r a n i c e . T o, co można b yło odmalować i p rze k a za ć m u siało m ieć ś c i s ł e
o p a r c ie w r z e c z y w i s t o ś c i . Gdyby fa k t y c z n ie n ie b yło w spólnot i do mów K o ś c i o ł a , to z pew nością n ie pow stałyby t a k ie opow iadania
w "P seu d ok lem en tyn ach ".
W przypisywanym Lukianow i p iśm ie " F i l o p a t r i s " j e s t in fo r m a c ja ,
że pewien p ogan in d o s ta ł s i ę na z e b r a n ie gminy w domu b ogatego c h r z e ś c i j a n i n a . W t e k ś c ie brzmi to p r z e s a d n ie : "do p o zła ca n e go p o m ieszcze
n ia " / 2 3 : e ^ Xpucó(popov obxov / . Przy w y k o rzy sta n iu te g o te k s tu do
n a szy ch r e f l e k s j i n a le ż y p o d k r e ś lić je g o niepewną d a t a c ję i niepewne 9 A
a u to rstw o . P e w n ie jsze z n a c z e n ie ma t u t a j z a r z u t ja k ie g o ś p o g a ń sk ie go p r z e c iw n ik a c h r z e ś c ija ń s tw a / P o r f i r i u s z a ? / :
" P r z e c ie ż i c h r z e ś c i j a n i e k o p iu ją budowanie ś w ią ty ń , s t a w ia ją o lb rzym ie budowle /p Eyfcu ouę
w k tó r y c h sch od zą s ię na m o d litw ę , c h o c ia ż m ogliby to c z y n ić bez p rzeszk ó d po dom ach/żv ta c ę
gdyż Pan - ja k wiadomo - w szęd zie s ł y s z y " 2 5 .
Ten z g o ła n ieoczek iw an y z a r z u t p ośw iad cza p o s tę p u ją c e p rze ch o d z e n ie do budowy obiektów s a k r a ln y c h , co z r e s z t ą b yło n ie u n ik n io n e
tak z powodów w ew nętrznych, ja k i ze w n ę trzn y ch . Na k ie d y mamy d a to wać p o c z ą tk i te g o p ro ce su w skazuje rozw ój z n a c z e n ia , j a k i e otrzym ał
term in około 200 r . po C h r . J e s z c z e H i p o l i t przekonywał
" P r z e c ie ż n ie m ie js c e powinno być nazywane K o ś c io łe a n i n ie dom zbudowany z k am ien ia czy g l i n y i"-" w ięc j e s t K o ś c ió ł ? świętym zgromadzeniem ż
Czy
ż v la c v c h że
Tamże IV 6 ,1 - 3 , GCS 5 1 ,1 4 9 , 1 5 -2 5 , PG 1,1318 B: " . . . e t Maro a i t : e s t m ihi aedes a m p lis s im a , quae p lu s quam q u in g e n to s
r e c i p i a t v i r o s , e s t e t h o rtu s i n t r a domum . . . e t s u b ito omnis m u ltitu d o q u a si ab a liq u o e v o c a t a , cum f e s t i n a t i o n e in g r e s s a
e s t domum atque inde ad hortum p r o r u p it , ubi jam s t a b a t P e tr u s , c o n s id e r a n s q u is e s s e t a p tu s ad disputandum lo c u s ?
24 25
E . von D o b sch H tz, P h i l o p a t r i s , iŁealen cyk lop A d ie ftir p r o t e s t a n t i - sch e T h e o lo g ie und K ir c h e ^ , XV 363-365.
185
-w s p r a -w ie d li-w o ś c i
B oży"26.
Tym j e s t K o ś c i ó ł , duchowy doW tym samym niem al c z a s i e term in o z n a c z a ją c y
a k tu a ln e zgrom adzenie l i t u r g i c z n e , w sp óln otę lub K o ś c ió ł z a c z ą ł być n ie p o s t r z e ż e n ie p rzen oszon y na budowlę p rze zn a czo n ą do słu żb y B ożej P ośw iad cza to p o śre d n io Klemens z A le k s a n d r ii:
"Skoro term in " ś w ię te " używany j e s t w dwojakim z n a c z e n iu , odnośnie samego Boga i w z n ie s io n e j
ku je g o c z c i b u d o w li, t o c z y ż n ie możemy w pełnym s e n s ie K o ś c io ła /ŚKKA.r)cf(xv / , k tó r y s t a ł s i ę
świętym do c z c z e n ia Boga na p odstaw ie p ełn ego p o zn a n ia nazywać świętym m iejscem Boga?, . . .
Nazywam t u "K o ścio łe m " n ie m ie js c e / TÓ7iov/, l e c z w sp óln otę w yb ran ych ^ !.
Wydaje s i ę w ą tp liw e , by t e k s t s ta n o w ił b e zp o śre d n ią p o le m i- 28
kę Klem ensa wobec te n d e n c ji z m ie r z a ją c y c h ku zm ian ie z n a c z e n ia
Podobne p rzó m y śle n ia spotkamy rów n ież w p r z y s z ł o ś c i , a s z c z e g ó ln ie o s tr e będą one tam , g d z ie b ę d zie c h o d z ił o , ja k u K lem ensa, o a ta k
na pogaństw o, bóstwa w ś w ią ty n i i ic h p o s ą g i, czy t e ż , ja k u H i p o l i t a , o r o z g r a n ic z e n ie między fu n d a c ją a ś w ią ty n ią S ta r e g o T estam en tu .
Ten sam s ta n r z e c z y spotykamy u L a k t a n c ju s z a , k tó r y p r z e c iw s ta w ia s i ę o k r e ś la n iu ś w ią ty n i Salomona terminem " e k k l e s l a " , bo n ie
sk ła d a s i ę on z murów u czyn io n ych ręką lu d z k ą , le c z e g z y s t u je j e d y - 29
n ie w s e r c a c h w ie r z ą c y c h . Mimo to n ie ma żadnych t r u d n o ś c i, by mówić o budowlach k o ś c ie ln y c h . W b i t y ń s k i e j N ikom edii w o b e cn o ści
D io k le c ja n a i p r e fe k ta G a le r iu s z a z o fic e r a m i i ż o łn ie r z a m i, gw ardia p r e to r ia ń s k a p o d e sz ła pod k o ś c ió ł /ad e c c le s ia m / , o tw o rzy ła g o ,
u ł a t w ił a je g o g r a b ie ż i zrów nała z z ie m ią . Obaj c e s a r z e p r z y g lą d a li s i ę z p a ła cu b u rze n iu owego wysoko p ołożo n ego k o ś c io ł a / in a l t o
enim c o n s t i t u t a e c c l e s i a / .
Z am iast te g o o k r e ś le n ia czytam y na innym m ie js c u u L a k ta n c ju - 31 sz a o " c o n v e n t ic u la " c h r z e ś c i j a n , k tó re są burzone , i o " lo c a ad 26 27 28 In Danielem I 1 7 ,6 -8 , GCS 1 ,2 8 ,2 0 -2 6 . S tr o m a te is V II 2 9 ,3n, GCS 5 4 ,2 1 ,2 0 -2 6 .
Tak F.W .D eichm ann, Vom Tempel zur K ir c h e , w: H u llu s , Bonn 1964, 5 2 -5 9 .
29 D iv ln a e I n s t i t u t i o n e s IV 1 3 ,2 6 , CSEL 1 9 ,3 2 4 ,5 -1 0 . 30 De m ortib u s persecutorum 1 2 ,2 -5 , CSEL 2 7 ,1 8 6 -^ 8 7 . 31 Tamże 1 5 ,7 , CSEL 2 7 ,1 8 9 .
186
32
We-quae an tea co n v e n ire c o n s u e r a n t" , k tó re z o s ta n ą im zwrócone
d łu g za ś innego przekazu z okresu prześladow ań d io k le c ja ń s k ic h n a- 3 3
m ie stn ik udał s ię "ad donum, in qua c h r i s t i a n i co n v e n ie b a n t"
Te n i e ś c i s ł o ś c i i n iep ew n ości w s ło w n ic tw ie n ie powinny nas d z iw ić . I s t n i e j ą ta k że i d z i s i a j , gdy mówimy o K o ś c i e l e , i c z ę s to
s ą wykorzystywane w h o m ile ty c e . Nawet u E u z e b iu s z a , k tó r y c h c ia ł p o ło ży ć k res t e j d w u zn a czn o ści, różne term iny s t o j ą obok s ie b ie
z ic h w ariantam i zn aczen io w ym i. W A n t i o c h i i d o s z ło do sporu pomię dzy Pawłem i Domnusem o godność b is k u p ią i o "dom K o ś c io ł a " /Haus der K ir c h e / , w którym Paweł o b ra ł s o b ie m ieszk an ie i n ie c h c ia ł go
o p u ś c ić ; m usiał in terw en iow ać c e s a r z c h r z e ś c ija ń s k ie domy !
34
W o k r e s ie prześladow ań 35
o d litw y b yły burzone .
T o le r a n c y jn e edykty c e s a r z y , k tó r e r e f e r u je E u z e b iu s z , zaw ie r a j ą w sk a za n ia , żeby domy c h r z e ś c ija n zw racać lub odbudowywać.
W zw iązku z tym E u ze b iu sz L ak tan cju szo w e "co n v e n ticu lu m " oddaje
p rz e z "T o b ę obMouę obę ouv/yo\?To"^^. P o s łu g u je s i ę rów nież t e r
minem , k tó ry s t o s u je we w łaściw y sposób
w idać to na p oczątk u ósmej k s i ę g i :
37 N a jw y ra źn ie j
"W id z ia ło s i ę p o n a d to , ja k p rzy ja zn y m i w zględam i c i e s z y l i s i ę z w ie r z c h n ic y p o s z c z e g ó ln y c h K o ś c io
łów / Touc ŚM<%CTri\j ŚMMXpo(a\? apxovraę / . . .
K tó ż p o t r a f i o p is a ć owo p rzy stę p o w a n ie do K o ś c io ła lu d z i n ie p o lic z o n y c h , te w każdym m ie ś c ie tłumne
zgro m ad zen ia, t e ą w sp a n ia ły napływ c a ły c h r z e s z do
domów m odlitw y / e v TObę TtpooeuMTpp^obę /. R z e c z y w iś c ie , ju ż n ie s t a r c z a ł o s ta r y c h budynków / r o b ę 7ta\ab of.Mo6o-
pi1paCbv / , w ięc po w s z y s tk ic h m ia sta ch nowe, a p r z e -
stro n n e i obszerne s i ę budowały k o ś c io ły / ŚM KXr)c(aę/.^
32 Tamże 4 8 ,7 , CSEL 2 7 ,2 3 1 , 9; P o r . 3 4 ,4 , CSEL 2 7 ,2 1 3 .
33 G ę s ta apud Zenophilum CSEL 2 6 ,1 8 6 ,2 0 ; P o r. F .J .D d l g e r , "K ir c h e " l s Name f& r den c h r i s t l i c h e n K u ltb a u , ACh 6/1950/ 164 n.
34 H i s t o r i a E c c l e s i a s t i c a V II cf(kx.ę o tu o u . 3 0 ,1 9 , GCS 9 ,7 1 4 ,4 : Tou Trję 35 36 37 38
Tamże V I I I 2 ,1 , GCS 9 ,7 4 0 ,1 7 : TtpooeuMTr,p((.ov Touę obKOuę.
Tamże V I I I 1 7 ,9 , GCS 9 ,7 9 4 ,1 6 ; P o r. I X , 1 0 ,1 0 , GCS 9 ,8 4 4 ,1 3 . Tamże V I I I 1 7 ,1 , GCS 9 ,7 9 0 ,1 6 n .
187
-Na p o c z ą tk u r o z d z i a ł u p r z e z te r m in EMnAr)cr(a. r o z u m ia ł on p o j e d y n c z ą w s p ó ln o t ę - g m in ę / E i n z e l g e m e i n d e / , p r z y k oń cu z a ś b u d o w lę .
T erm iny " z g r o m a d z e n ie " , " z e b r a n ie " , "dom m o d litw y " i "budowla" p r z e n i k a j ą s i ę w ię c w z a je m n ie .
W 312 r . po Chr. E u z e b iu s z p o ś w ię c a ł po r a z p ie r w s z y ja n o 39
b is k u p k o ś c i ó ł w T y rze . W k a z a n iu , w którym p o s łu g iw a ł s i ę n ie z w y k l e c z ę s t o s t a r o t e s t a m e n t a l n ą i p o g a ń sk ą s y m b o lik ą ś w ią t y n n ą , wy
c h w a la ł c e n t r a l n e m i e j s c e ow ej b u d o w li - n a j ś w i ę t s z y o ł t a r z o f i a r - ny^O. R ó w n o le g le z p r z e j ś c ie m od k u l t u z o r g a n iz o w a n e g o w o b s z a r z e
pryw atnym , do b u d o w li s k a r a ln y c h , d o k o n a ł s i ę d a ls z y ro zw ó j od s t o ł u j a d a ln e g o i r o d z in n e g o , w o k ó ł k t ó r e g o z b i e r a ł a s i ę w s p ó ln o t a domowa na P a m ią tk ę P ana, do s a k r a ln e g o , z a s t r z e ż o n e g o k a p ła n o w i o ł t a r z a
o f i a r n e g o ^ . N ie b ęd ziem y t u u w z g lę d n ia ć d a l s z y c h etapów i sk ła d n ik ó w t e g o p r o c e s u / n p . w ł ą c z e n i a grobów m ę c z e n n ik ó w /. B ezw zg lęd n y k o n ie c
w y z n a c z y ł mu o b r a d u ją c y m ięd zy 360 a 3 7 0 r . po C hr. sy n o d w L a o d y c e i, z a k a z u j ą c y sp raw ow an ia E u c h a r y s t i i po dom ach: " ta k b i s k u p i , ja k
42 p r e z b i t e r z y n i e p o w in n i j u ż w i ę c e j s k ła d a ć o f i a r y po domach"
2 . ś w ia d e c tw a a r c h e o l o g i c z n e
J e s z c z e g o r z e j n i ż ze ź r ó d ła m i p isem n ym i p r z e d s t a w ia s i ę spraw a z a r c h e o l o g i c z n y a t e r i a ł e m dowodowy N ie w y n ik a t o je d n a k z f a k t u n i s z c z e n i a k o ś c io łó w domowych w o k r e s i e p r z e ś la d o w a ń c z y t e ż z f a k t u
l i k w i d a c j i lu b p od d aw an ia i c h zdecydowanym zmianom budow lany gdy
j u ż n i e s ł u ż y ł y d o ty ch cza so w y m z a p o tr z e b o w a n io m g m in y -w s p ó ln o ty . A le i t o co p o z o s t a ł o w e s p ó ł z d o k u m e n ta c ją p iś m ie n n ą w y s t a r c z a , by p o
ś w ia d c z y ć i s t n i e n i e k o ś c io łó w domowych.
W " L ib er P o n t i f i c a l i s " w y m ien io n e j e s t 25 r z y m sk ic h k o ś c i o ł ó w , zw anych t i t u l i / T i t e l k i r c h e n / . Słow o " t i t u l u s " w sk a z u je na s z c z e g ó l
-39 Tak D eich m an , a r t . c y t . , 5 8 . Pytam s i ę je d n a k n a d a l, c z y t o f a k t y c z n i e ta k j a s n o w y n ik a z " H i s t o r i a E c c l e s i a s t i c a " X ,3 n .
40 H i s t o r i a E c c l e s i a s t i c a X, GCS 9 , 4 , 4 4 , 8 7 5 , 2 5 - 2 6 : TÓ a y co u 41
6 u < 3 L (X C T ^ p L O \? EV
P o r . F .W ie la n d , M ensa und C o n f e s s i o . S t u d ie n Hber d en A l t a r d e r a l t c h r l s t l i c h e n L i t u r g i e I , Młlnchen 1 9 0 6 , 155 n .
188
ną p o z y cję ,o d rę b n e stan ow isk o i wywodzi s i ę od nazw iska w ł a ś c i c i e
l a um ieszczonego nad w e jście m . K ie r u je nas to ku czasom , gdy m ie js c a zebrań rzym skich c h r z e ś c ija n oznaczane je s z c z e b yły nazwiskam i ic h
w c z e ś n ie js z y c h w ł a ś c i c i e l i , k tó r z y w ła śn ie d la p o trze b g m in y -w sp ó l-A Q
noty budowali o lb rzym ie domy prywatne . N ie w s z y s tk ie o c z y w iś c ie k o ś c io ły ty tu la r n e mogą s o b ie r o ś c i ć prawo do o k r e ś la n ia tym s t a
rożytnym mianem. Ja k o pobożną legendę n a le ży p r z y ją ć , że k o ś c ió ł
San Clem ente z o s t a ł wybudowany na m ie js c u , g d z ie s t a ł dom Klemensa R zym skiego. R e s z tk i bowiem domu z okresu p r z e d k o n s ta n ty ń s k ie g o , k tó re odkryto pod tym k o ścio łe m n ie p o zw a la ją na w y su n ię cie zb y t w ie
lu wniosków. Rzym był g ę s to z a lu d n io n y , stą d nowemu k o ś c io ło w i m u sia- ły ustępow ać s ta r e budow le. Dodatkowy problem stan ow i mitreum z San
C lem en te, k tó re b ezp o śred n io lu b o d d z ie lo n e wąską u l i c ą sąsiad o w a ło z k o ścio łe m domowym / M .J.V e r m a s e r e n , Corpus In s c r ip tio n u m et
Monumentorum K e l i g i o n i s M it h r ia c a e , Den Haag 1956-1960, 338/.
In a c z e j p r z e d s ta w ia ją s i ę sprawy w przypadku k o ś c io ł a S S .G i o - van n i e P a o lo , s ta r e g o t i t u l u s B y z a n t is . Tu bez w ą tp ie n ia można wska z a ć na le ż ą c y pod k o ścio łe m typowy dom rzym ski z p om ieszczen iam i
handlowymi na p a r te r z e i m ieszkalnym i w górn ych p ię t r a c h b u d o w li. W idać tu ponadto w y r a ź n ie , że o b ie k t te n b y ł wykorzystyw any ja k o
s ie d z ib a w sp ó ln o ty -g m in y , na co w sk azu ją f r e s k i o motywach c h r z e ś c i j a ń s k i c h i małe d e t a le a r c h it e k t o n ic z n e o c h a r a k te rz e l i t u r g i c z nym. To samo można s t w ie r d z ić w przypadku k o ścio łó w S S . S i l v e s t r o
e M a rtin o a i H o n ti / t i t u l u s E ą u i t i i / i S . A n a s t a s ia ; b ad a n ia a rch e o lo g ic z n e sta n o w ią tam wymowne p o tw ie rd z e n ie i s t n i e n i a k o ścio łó w d o -
44 mowych
Przenieśm y s i ę do P a le s t y n y . A rch eo lo go w ie z Kafarnaum p r z y j m ują, że dom P io t r a z o s t a ł tam początkow o zam ieniony na k o ś c ió ł do mowy, a potem w o k r e s ie w czesn o b izan tyń sk im w zn ie sio n o na nim ośm
io-Y(vec6ot.L 7KXP<X ŚTELOKÓJEG)V f) UpecPfTĆpMU.
P o r . J . P . K i r s c h , Die rBm ischen T i t e l k i r c h e n im A l t e r t u b o m 1918, 3n. P a d e r-Opieramy s i ę na: 267-272; K ir a c h , J .M .P e t e r s e n , H au se-C h u rch es in Romę, VC 23/1969/ D ie rBm ischen T i t e l k i r c h e n , d z . c y t . ,2 1 ,2 6 - 2 9 ,3 9 n ., 4 2 -4 4 . D a ls z e p rzy k ła d y u K ir s c h a / s . 5 4 ,6 1 ,6 5 ,7 3 n . , 9 5 -9 7 ,1 1 5 n ./ , muszą być jed n ak spraw dzone. Z b yt s c e p t y c z n ie : C .I I .K r e a l i n g , The
43 44
189 k ą t n ą b u d o w lę , k t ó r e j r e s z t k i można o g lą d a ć do d z i ś s t a w i ć z p rz e k a z e m E g e r i i : ,45 Można t o z e -"Dom k s i ę c i a a p o s to łó w w K afarn au m z a m ie n io n o na k o s c i o ł . J e g o mury s t o j ą do d z i ś w s t a n i e n i e n a r u s z o n y m " ^ .
R ów nież w Amwas /E m a u s / zbudow ano b a z y l i k ę nad w illow ym m ie s z k a niem w s t y l u zym skim 47, a l e zaró w n o f a k t y c z n y s t a n r z e c z y , j a k
i d a to w a n ie w y d a ją s i ę b y ć s p o r n e .
T ak że po K o n s t a n t y n i e n i e w s z ę d z ie w zn o szo n o b a z y l i k i . K la u s Gamber w s k a z u je , że do początKÓw 5 s t u l e c i a po C h r. w o b s z a r z e A lp i t e r e n a c h n a d d u n a j s k i c h i s t n i a ł w d a ls z y m c i ą g u "domus e c c l e s i a " j a k o t y p b u d o w li m i e s z k a l n e j k o ś c i o ł a , n a w ią z u ją c y c z ę ś c io w o do
w c z e ś n i e j s z y c h p lan ó w d o m o stw a. Omawia on m ięd zy in n y m i p r z y k ła d y 48 z A k w ile i, B u d a p e s z tu , L o r e n z b e r g u , L o rc h , Z i l l i s 1 S t r i b a c h K o ś c ió ł z a ś domowy w Z u rz a c h w S z w a j c a r i i / o k . 400 r . po C h r . / , k t ó ry w z n o s i s i ę na fu n d a m e n ta c h r z y m s k ie j w i e j s k i e j w i l l i i z a jm u je t r a p e z o i d a l n y t e r e n o w y m ia ra c h 9 , 1 - 9 , 9 x 1 1 , 0 - 1 1 , 4 i w i e l e w ię k s z y od k o ś c i o ł a domowego w D u ra E u r o p o s . Ten n a j s ł y n n i e j s z y z w s z y s t k i c h k o ś c io łó w domowych z o s t a ł o d k r y t y w 1932 r . p o d c z a s w y k o p a lis k w D ura E u r o p o s , m i e ś c i e , w k tó ry m s t a c j o n o w a ł rz y m s k i g a r n i z o n i z n a jd o w a ła s i ę t w i e r d z a g r a n i c z n a nad środkowym b ie g ie m E u f r a t u ^ ^ . J e s t on n iczy m in n y m , j a k o b sz e rn y m
domem p ry w atn y m , k t ó r y można b y ło d z i ę k i n ie w ie lk im z a b ie g o m a d a p t o wać do nowych z a d a ń . S a l a g łó w n a d z i ę k i z b u r z e n i u ś c i a n y d z i a ł o w e j
z o s t a ł a t a k p o s z e r z o n a / n a o k . 5 ,1 5 x 1 2 ,6 5 m /, że m o g ła p o m ie ś c ić 49 j e s t n i e -C h r i s t i a n B u i l d i n g , New H aven 1956, 1 2 9 -1 3 4 . 45 Y .C .C o rb o , C a f a r n a o , t . l : G li e d i f i c i d e l l a C i t t a , J e r u s a l e m 46 47 48 49 50 1975^ 2 6 - 1 0 6 . P e t r i D i a c o n i , L i b e r d e l o c i s s a n c t i s , j a k o Beda 1 6 ,2 , CCL 1 7 5 , 9 8 , 7 - 1 0 : " I n C apharnaum au tem ex domo a p o s to lo r u m p r i n c i p i a
e c c l e s i a f a c t a c s t , q u i p a r i e t e s u s ą u e h o d ie i t a s t a n t , s i c u t f u e r u n t " . P o r . K i r s c h , D ie v o r k o n s t a n t i n i s c h e n c h r i s t l i c h e n K u ltu s g e b H u d e , a r t . c y t . , 2 3 - 2 8 . Domus E c c l e s i a e . D ie H l t e s t e n K i r c h e n b a u t e n A ą u i l e j a s so w ie im A lp e n - und D o n a u g e b ie t b i s zum B e g in n d e s 5 . J h . l i t u r g l e g e s c h i c h t l i c h u n t e r s u c h t , R e g e n s b u rg 1 9 6 8 , 3 3 - 6 2 . Tamże 5 4 - 5 6 . Ź ró d łem m ia ro d a jn y m o k a z u je s i ę t u p u b l i k a c j a K r a e l i n g a , The
190 W
6 0 -7 0 o s ó b . W podw órzu dobudow ano - u ro c z y s z c z e g ó ł - u b i k a c j ę , i r o z c i ą g n i ę t o n a o k o ło nowe ław y i in n e m i e j s c a do s i e d z e n i a .
P rz e d e w s z y s tk im z a m ie n io n o n a b a p t y s t e r i u m m n ie js z e p o m ie s z c z e n ie d z i ę k i z a i n s t a l o w a n i u c h r z c i e l n i c y i p r z y o z d o b i e n i u ś c i a n m a lo w i
d ła m i o te m a ty c e b i b l i j n e j . S u g e s t i a L ie tz m a n n a , że owo p o m ie s z c z ę -w n i e s ł u ż y ł o sp ra w o w a n iu E u c h a r y s t i i w małym g r o n i e , a z b i o r n i k / z a m ały je g o z d a n ie m d l a p r z y jm u ją c e g o c h r z e s t / m ia łb y b y ć grobem mę c z e n n i k a , p o d c z a s gdy p o m ie s z c z e n ie głów ne s ł u ż y ł o j e d y n i e p r z e p o w ia d a n iu i g ro m a d z e n iu 5 i n i e z y s k a ł a w i e l e a p l a u z u . P o d c z a s p e n e t r a c j i a r c h e o l o g i c z n e j n i e n a t r a f i o n o n a ż a d n e ś l a d y k o ś c i lu b i n - 52 n y ch r e l i k w i i , co n i e p rz e m a w ia z a t e z ą L ie tz m a n n a . I l e z a ś m i e j s c a p o t r z e b a do c h r z t u , j e s t po c z ę ś c i k w e s t i ą g u s t u , można je d n a k p o w ą tp ie w a ć czy w D ura E u ro p o s p ra k ty k o w a n o j e s z c z e p e ł n e z a n u r z e n i e . M a lo w id ła w b a p t y s t e r i u m s ą z r e s z t ą je d y n y m i c h r z e ś c i j a ń s k i m i e l e m en tam i w cały m b u d y n k u . W s a l i bowiem z g ro m a d z e ń z n a j d u j ą s i ę
r e s z t k i fre s k ó w d i o n i z y j s k i c h .
P ry w a tn y dom z o s t a ł zbudow any w l a t a c h 2 3 2 /2 3 3 po C h r. n a s t a r y c h fu n d a m e n ta c h i t o z w y łą c z n ie m ie s z k a ln y m p r z e z n a c z e n ie m . C h r z e ś c i j a ń s k ą p rzeb u d o w ę n a le ż y d a to w a ć n a l a t a p o m ięd zy 240 a 245 53 po C h r. W 256 r . po C h r. S a s s a n i d z i z d o b y l i i z n i s z c z y l i m i a s t o ; t a k w ię c nowe o b i e k t y j e d y n i e k i l k a n a ś c i e l a t s p e ł n i a ł y swą r o l ę . Do i c h z a c h o w a n ia p r z y c z y n i ł s i ę i r o n i c z n i e f a k t , że zaró w n o t e n b u - + d y n e k , j a k i in n e s t o j ą c e w z d łu ż murów m i e j s k i c h , z o s t a ł y z a s y p a n e nasypem ziem nym , m ającym w zm acn iać mury w o s t a t n i e j w a lc e o b r o n n e j . W z ro s t l i c z b y c h r z e ś c i j a n , k t ó r y p o ś w ia d c z a z a ł o ż e n i e k o ś c i o ł a , mógł
s i ę w ią z a ć z ty m , że w z m o c n ie n ie rz y m s k ie g o g a r n i z o n u w yw ołane m i l i ta rn y m z a g r o ż e n ie m s p r o w a d z iło nowych w ie r n y c h do D u ra .
51
C h r i s t i a n B u i l d i n g , d z . c y t . , 4 .
K e c e n z ja : The E x c a v a tio n s a t D u ra E u r o p o s . P r e l i m i n a r y R e p o r ts 5 -6 "Gnomon" 1 3 /1 9 3 7 / 2 3 4 .
52 P o r . C .H o p k in s , The D is c o v e r y o f D u r a - E u r o p o s , New H aven 1 9 7 9 , 91 Tak w e d łu g K r a e i i n g a , The C h r i s t i a n B u i l d i n g , d z . c y t . , 3 4 - 3 9 .
I n a c z e j : A. von G e rk a n , D ie f r t i h c h r i s t l i c h e K i r c h e n a n l a g e von
D u ra , "iiM mische Q u a r t a l s c h r i f t " 4 2 / 1 9 3 4 / 226 n . ; E . D i n k l e r , D u ra - E u ro p o s I I I , ttGG I I 2 9 0 .
191 N ie w iem y, c zy p ie r w s z y w ł a ś c i c i e l sam n a w r ó c i ł s i ę n a c h r z e ś c i j a ń s t w o , czy t e ż s p r z e d a ł c h r z e ś c i j a n o m sw ój dom, c h o ć p i e r w s z a s u g e s t i a z d a j e s i ę b y ć b a r d z i e j p r z e k o n u j ą c a . N ie w y d a je s i ę t e ż o c z y w i s t e , c zy g m in a c h r z e ś c i j a ń s k a z a jm o w a ła t e n dom j u ż p r z e d j e g o p rz e b u d o w ą , czy t e ż b y ł on w c z e ś n i e j domem w y łą c z n ie m ie s z k a ln y m ^ ^ . T a k że i w tym p rz y p a d k u p r z y j ę c i e n ie p r z e r w a n e g o ro z w o ju w y d a je s i ę b y ć w ysoce p ra w d o p o d o b n e . Z a m ie s z k iw a n ie z a ś domu p r z e z j a k ą ś r o d z i -55 nę j u ż po j e g o p rz e b u d o w ie m ożna p r a w ie w y k lu c z y ć ** — * * ; j e s t t o bowiemw e t a p p r z e c h o d z e n i a od z a m ie s z k a ły c h domów p r y w a tn y c h , k t ó r e s ł u ż y ł y r ó w n o c z e ś n ie j a k o m i e j s c a g ro m a d z e n ia s i ę c h r z e ś c i j a n , do c z y s t o
k o ś c i e l n y c h b u d o w li, k t ó r y c h p o w ią z a ń z domami m ie s z k a ln y m i n i e moż n a n eg o w a ć.
Na t e j sam ej u l i c y , co omawiany k o ś c i ó ł domowy, z n a j d u j e s i ęt
żydow ska s y n a g o g a , o d d a lo n a z a le d w ie o dwa d o m o stw a. T ak że i o n a w y- 56
r o s ł a w dwóch e t a p a c h z domu p ry w a tn e g o . K i l k a s e t m etrów d a l e j n a t r a f i a m y na dom z s a n k tu a r i u m m i t r y j s k i Na cały m w y d z ie lo n y m t e r e n i e m i a s t a z n a jd o w a ło s i ę co n a jm n ie j d w a n a ś c ie , j e ś l i n i e w i ę c e j ,
p o g a ń s k ic h ś w ią ty ń p o ś w ię c o n y c h w sc h o d n i g r e c k im i rzy m sk im b ó s t wo I n t e r e s u j ą c e o k a z a ło b y s i ę r ó w n ie ż p r z e ś l e d z e n i e h i s t o r i i s a n k
o ś r o d -tu a r iu m l o k a l n e g o boga Gad z D u ra w p o w ią z a n iu z początkow ym
57 kiem te g o k u l t u w domu m ie s z k a ln y m .
K o ś c i ó ł domowy, j u ż sam w s o b i e n ie z w y k le f a s c y n u j ą c y , obok sy n a g o g i domowej i domu z m itre u m p o ś r ó d b a rw n e j w i e l o ś c i p o g a ń s k ic h m i e j s c k u l t u , s t w a r z a n ie z w y k le b o g a tą w s y m b o lik ę s y t u a c j ę , k t ó r a
d o s t a r c z a nam b o d ź c a do s k i e r o w a n i a u w agi n a d a l s z e p o s z u k iw a n ia
a n a l o g i i d l a domowej gm iny i domowego k o ś c i o ł a w ś r o d o w is k u p i e r w o t n eg o c h r z e ś c i j a ń s t w a . H a n s - J o s e f K la u c k - WMrzburg T łum . M arek M a rc z e w sk i - L u b l i n 54 55 56 57 A. von G e rk a n , Z u r i l a u s k i r c h e von U u r a - E u r o p o s , w: M u l l u s , MMn- s t e r 1 9 6 4 , 1 4 6 . U w aża, żc j e g o c h r z e ś c i j a ń s k i e w y k o r z y s t a n i e d a to w a ć n a l e ż y n a 175 r . po C h r. W ydaje s i ę t o j e d n a k b a r d z o p r o b le m a ty c z n e . K o r d o r f , Was w i s s e n w i r , a r t . c y t . , 118 p r z y p . 3 1 .
P o r . C .H . K r a e l i n g , The S y n a g o g u e , New H aven 1 9 5 6 , 3 - 3 3 ; H o p k in s d z . c y t . , j . w . 1 2 6 - 1 3 6 .
H o p k in s , d z . c y t . , j . w . 2 1 9 : "The s t r u c t u r e , w h ic h h ad b e g u n a s a t y p i c a l w e l l - t o - d o D u re n c h o u s e b u i l t a r o u n d a c o u r t , had d e - y e lo p e d i n f o u r s t a g e s " .
