4 57
7 . POWSTANIE KULTU MĘCZENNIKÓW
D nia 6 p a ź d z ie r n ik a 1982 r . g o ś c i ł na K a to lic k im Uniwer s y t e c i e L ub elsk im , za p ro szo n y p r z e z I n s t y t u t H i s t o r i i K o ś c io ł a , d z ie k a n W ydziału T e o lo g ic z n e g o U n iw e r sy te tu Jana G utenber ga w M oguncji^k s . p r o f . T h e o fr ie d B a u m eister , s p e c j a l i s t a s t a r o ż y tn e j p ro b lem a ty k i m a r ty r io lo g ic z n e j /a u t o r : "Martyr i n - v i c t u s . Der M artyrer a i s S in n b ild d er ErlBsung i n d er Legendo und im K u lt d er frH hen k o p t is c h e n K irch e" , MHnster 1972; Die AnfHnge d er T h e o lo g le d es M artyrium s", MHnster 1 9 8 0 /. Wygło s i ł on p r e le k c j e p t . "DIE ENSTEHUNG DES M^HTYitEdKULTES",
W p ie r w s z e j c z ę ś c i swego przem ów ien ia p r e le g e n t s c h a ra k te r y z o w a ł k ró tk o h i s t o r i ę badań nad postawionym p r o b le mem p rzy p o m in a ją c, że now oozesna k r y ty c z n a h a g io g r a f ia z a c z ę
ł a s i ę od p rac boUandystów . W XIX w ieku na u n iw e r s y te ta c h t e matykę g en ezy k u lt u męczenników p o d j ę ła h i s t o r i a r e l i g i i , k t ó ra c a ły p a n teo n c h r z e ś c i j a ń s k ic h ś w ię ty c h w yprowadzała ze s t a r o ż y tn e j m i t o l o g i i p o g a ń s k ie j , /n p . k u l t ś w .J e r z e g o j e s t przed łu ż en iem k u lt u M it r y /. Podw aliny z a ś pod w sp ó łc z e s n e badania i p o szu k iw a n ia początków k u ltu męczenników s ta r o ż y tn y c h p o ło ż y l i : H .D eleh aye /L e s o r i g i n e s du c u l t e d es m a r ty r s, B r u x e lle s 1 9 3 3 ^ /, T h .K la u ser / C h r i s t l i c h e r M H rtyrerku lt, h e id n is c h e r H ero en k u lt und sp H tjH d isch e H e llig e n v e r e h r u n g , KHln-Opladen
1 9 6 0 /, J .J e r e m ia s /H e ilig e n g r H b e r l n J e su Umwelt, G H ttingen i 9 5 8 / , N .Brox /Z eu ge und M a rty rer. U ntersuchungen zur fr H c h r i- s t l i c h e n Z e u g n is -T e r m in o lo g ie , MHnchen 1 9 6 1 /, W.Kordorf /Z ur E nstehung d er c h r i s t l i c h e n M a rtyrervereh ru n g, E rlan gen i 9 7 7 / , V .S a x e r , /M o r ts , m a r ty r s, r e l i ę u e s en A fr ię u e c h r e tie n n e aux p rem ie rs s i e c l e s , P a r is 1 9 8 0 / i o s t a t n i o P.Brown /T he c u l t o f th e s a l n t s . I t s r i s e and f u n c t lo n in L a tin C h r i s t i a n i t y ,
458
C hicago - London 1 9 8 1 /. P r e le g e n t s t w i e r d z i ł p o n a d to , że na p o w sta n ie k u lt u m ęczenników mógł w ja k im ś s t o p n iu w p łyn ąć z a równo p o g a ń sk i k u l t zm arłych i h ero só w , ja k i k u l t m ę c z e n n i ków i ś w ię ty c h ż y d o w sk ic h , k tó r y jed n ak u k s z t a łt o w a ł s i ę w p e ł n i , gdy j u ż i s t n i a ł r o z w in ię t y k u l t m ęczenników c h r z e ś c i j a ń s k ic h /n p . św .C y p r ia n mówi o m ęczennikach S ta r e g o T e s t a mentu ja k o w zorach do z n o s z e n ia p r z e ś la d o w a ń /.
Druga c z ę ś ć wykładu p o św ię c o n a b y ła t e o l o g i i k u lt u mę c z e n n ik ó w , bo zdaniem p r e le g e n t a , c a ł a p od staw a k u lt u m ęczen ników wywodzi s i ę z t e o lo g ic z n e g o r o z u m ie n ia m ęczeń stw a . Te o lo g ic z n e g o z a ś r o z u m ie n ia ś m ie r c i m ę c z e ń sk ie j n a le ż y s i ę do sz u k iw a ć j u ż z a czasów A n tio c h a IV E p if a n e s a , k ie d y t o pow s ta w a ła K s ię g a D a n ie la i a p o k a lip ty c z n e s p o j r z e n i e na m ęczeń s t w o . J u d a is t y c z n a t e o r i a a p o k a lip ty c z n a w skazyw ała na s p r a w ie d liw o ś ć Bożą po ś m ie r c i i n a w ró cen ie s i ę p rześla d o w c ó w , c i e r p i e n i e z a ś in t e r p r e t o w a ła w s e n s i e o c z y s z c z e n ia , próby lu b p o k u ty . Obok t e j a p o k a lip t y c z n e j w i z j i i s t n i a ł h e l l e n i s ty c z n y o b ra z f i l o z o f a , w o ln e g o i n ie z a le ż n e g o , k tó r y n ie l ę k a ł s i ę ś m ie r c i w o b r o n ie w ła sn y c h p rzek on ań / S o k r a t e s / . Obraz
t e n r ó w n ie ż i u Żydów b u d z ił p o d ziw , s z c z e g ó l n i e gdy c h o d z i ł o o w ie r n o ś ć T orze / n p . w K się g a c h M a c h a b e jsk io h /. C h r z e ś c i ja ń stw o w ypracow ując sw o ją t e o r i ę w c h ło n ę ło zarówno ż y d o w sk i, ja k i h e l l e n i s t y c z n y p o g lą d na m ęczeń stw o , z tym , że nagra dzającym lu b karzącym s ę d z i ą j e s t C h r y s tu s . Mówca z a z n a c z y ł, ż e p ie r w s z e formy k u lt u m ęczenników s ą j u ż w id o czn e w s p i s a nych a k ta c h m ę c z e ń sk ic h . W I I w iek u k r y s t a l i z u j e s i ę p o j ę c i e m ęczen n ik a ja k o św iad k a w o d r ó ż n ie n iu od wyznawoy. T e c h n ic z n y te r m in "m artys" - "św iadek" p o ja w ia s i ę po r a z p ie r w sz y w "Mar ty r iu m P o ly o a r p i" / o k . 167 r . / . Ze w zględ u na t o , ż e n i e j e s t on w y ja ś n ia n y , można p r z y p u s z c z a ć , że p o w s ta ł on w c z e ś n ie j i b y ł p o w sz e c h n ie zn a n y .
459
T r z e c ią w r e s z c ie c z ę ś ć swego w ykładu p r e le g e n t p o ś w i ę c i ł samemu dokum entowi "Martyrium P o ly c a r p i" , ja k o ż e w i d z i a ł w nim k la s y c z n ą n i ć łą c z ą c ą c h r z e ś c ij a ń s k ą t e o l o g i ę m ęczeń stw a z k u lte m m ęczen n ik ów . N ie t y lk o bowiem w y s tę p u je w nim te r m in " m artys" , a l e r ó w n ie ż w yp ow ied zi d a ją c e pod staw ę do od d aw an ia c z c i m ęczennikom . P r o f e s o r p o r u s z y ł 4 z a g a d n ie n ia : poi s t a n i e i r e d a k c ja t e k s t u "Martyrium P o ly c a r p i" , t y t u ł "martys o b ra z m ęczen n ik a o r a z form a k u l t u m ę c z e n n ik a . Zachowany t e k s t omawianego a k tu m ę c z e ń sk ie g o p o w s t a ł, ja k n as o tym in form u j ą o s t a t n i e b a d a n ia /B .P e h a n d s c h u t t e r , M artyrium P o ly c a r p i. Een l i t e r a l r - k r i t i s c h e s t u d i o , Leuven 1979; P .B rind'A m our, La d a tę du m a rtyre d e s a i n t P o ly c a r p e /2 3 l u t e g o 1 6 7 /, A n a le c ta B o lla n d ia n a 9 8 / 1 9 8 0 / 4 5 6 - 4 6 2 / , w k r ó tc e po ś m ie r c i um ęczonego b is k u p a i wbrew n ie k tó r y m o p in iom / n p . H. von Campenhausen, B e a r b e itu n g e n und I n t e r p o l a t i o n e n d e s P o lycarp m artyriu m s o Aui d e r F rM zeit d e s C h r is te n tu m s , THbingen 1 9 6 3 , 2 5 3 - 3 0 1 / j e s t a u te n ty c z n y z w y ją tk ie m o s t a t n i c h d o p o w ie d z e ń . Sam te r m in "ma; t y s " p o w s ta ł w o k r e s ie m iędzy ś m le r o ią św .Ig n a c e g o /+ 1 0 7 / a m ęczeństwem ś w .P o lik a r p a /+ 1 6 7 / . J e ś l i z a ś c h o d z i o n a s z k lc o wany t u ob raz m ę c z e n n ik a , to t r z e b a p a m ię ta ć , że ś w .P o lik a r p ja k o u ozeń św .J a n a E w a n g e lis ty j u ż z a sw ego ż y c i a d arzon y b y ł ogromnym sz a c u n k ie m . W tym z a ś dokum encie c h r z e ś c ij a ń s k a p o s t a ć m ęczen n ik a o s i ą g n ę ł a s y lw e tk ę m ęczen n ik a żyd ow sk iogo na k r e ś lo n e g o w K się g a o h M a c h a b e jsk ic h . "Martyrium P o ly o a r p i" wspomina o u r o c z y sty m o b c h o d z e n iu d n ia ś m ie r c i m ęczen n ik a . 0 i l e u pogan d z ie ń ś m ie r o i z m arłego ś w i ę c i ł a t y lk o n a j b l i ż s z a r o d z in a , t o u o h r z e ś o ij a n d z i e ń ś m ie r c i m ęczen n ik a c z c i ł a c a ł a w s p ó ln o ta p a r a f i a l n a . N ie o b j a ś n ia s i ę tu j u ż zn an ego p o j ę c i a " m artys" , a l e K o ś c ió ł Boży w Smyrnie kom unikuje f o r
-4'". O
rnę obchodów m ęc z e ń sk ic h K o ś c io ło w i Bożemu w F ilo m e lio n . Póź n i e j s z e św ia d e c tw a m a r t y r io lo g ic z n e in fo r m u ją nas o dalszym k r y s t a liz o w a n iu s i ę zo rg a n izo w a n eg o k u lt u m ęczenników . Warto p a m ię ta ć , że p a p ie ż Z e f ir y n d la t e g o m iędzy innym i zam ianow ał K a lik s t a z a r z ą d c ą cm e n ta r z y , by o r g a n iz o w a ł k u l t męczenników w katakum bach. " P a ssio P e r p e tu a e e t F e l i c i t a t i s " b y ła prawdo p od ob n ie od p o c z ą tk u uważana za wzorcowy fo rm u la rz stosow an y przy obchodach r o c z n ic m ęczenników .
