Magdalena Starzycka
Frazeologizmy w nauczaniu języka
polskiego cudzoziemców na
przykładzie czasownika "robić" i jego
odpowiedników - hispańskiego
"hacer" i portugalskiego "fazer"
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 6,
35-41
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K SZTAŁCENIE POLONISTYCZNE CUDZOZIEM CÓW 6, 1996
M . M agdalena Starzycka
FRAZEOLOGIZMY W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO CUDZOZIEMCÓW NA PRZYKŁADZIE POLSKIEGO CZASOWNIKA ROBIĆ I JEGO ODPOWIEDNIKÓW - HISZPAŃSKIEGO IIACER
I PORTUGALSKIEGO FAZER
Problem y, k tó re podnoszę w tym artykule, w ynikają przede wszystkim z obserwacji cudzoziem ców m ów iących po polsku, własnych dośw iadczeń pedagogicznych w pracy z nimi, a także z posługiw ania się podręcznikam i służącymi do n au k i języka polskiego ja k o obcego.
D ośw iadczenia te skierowały m nie ku szeroko pojętej frazeologii, k tó ra wydaje się dziedziną niedocenianą przez wielu nauczycieli i a u to ró w p o d ręczników, a niezwykle w ażną w procesie przysw ajania języka obcego. Ze względu n a rodzaj dośw iadczeń i własne, skrom ne możliwości, ograniczę się do przykładów z języka portugalskiego i hiszpańskiego, zdając sobie spraw ę z faktu, że uwagi p o dobne m ogą także odnosić się do innych języków rom ańskich.
Głębokie różnice systemowe m iędzy językam i polskim z jednej strony a hiszpańskim oraz portugalskim z drugiej, językami należącymi do odrębnych rodzin, uw ydatniają się także ostro we frazeologii cudzoziem ców z tej strefy językowej, m ów iących p o polsku. Interferencyjne konstrukcje frazeologiczne pojaw iają się naw et u studentów zaaw ansow anych i dość d o b rze ju ż posługujących się językiem . Być m oże częściej, niż m ożem y przypuszczać, błędy cudzoziemców mówiących po polsku, szczególnie te, których pochodzenie wydaje nam się niejasne, w ynikają z tw orzenia konstrukcji w obcym języku z zastosow aniem norm i zwyczajów właściwych ojczystemu. Z d arza się, że nieostrożne przełożenie dosłow ne jakiegoś frazeologizm u pow oduje całkow itą zatratę kom unikacyjności wypowiedzi. Pam iętam , jak ie zdziwienie wśród członków kom isji egzaminacyjnej wywołało zdanie stu d e n ta z A m eryki
36 M. Magdalena Starzycka
Łacińskiej w ypowiedziane podczas egzam inu końcowego: „ W m oim m ias
teczku, w sobotę, wszyscy wychodzą z domu, żeby robić plac". N ik t z człon
ków kom isji nie m ógł zrozumieć, o co chodzi, dopiero przypom nienie, że
hacer la plaza w języku hiszpańskim jest popularnym określeniem robienia
zakupów n a ry n k u , w yjaśniło sytuację i wówczas zro zu m ian a zo stała ín terferen q a w wypowiedzi studenta. Innym razem zdarzyła się p o d o b n a sytuacja, kiedy to nie m ogłam zupełnie zrozum ieć zdania, k tó re napisał m ój, ja k się w ydaw ało, dobry student. Umieścił on obok siebie czasowniki je st i powiedzieć, co w całym kontekście zd an ia spraw iło w rażenie b ra k u elem entarnych zasad gramatycznych. W wyjaśnieniu usłyszałam, że o n po pro stu przetłum aczył hiszpański frazeologizm es decir, nie zdając sobie zupełnie spraw y z jego idiom atyczności. O dpow iednikiem es decir jest polskie inaczej mówiąc. T ego typu interferencyjne błędy zdarzają się często, dlatego sądzę, że należałoby pom yśleć o tym, w ja k i sposób im zapobiegać. W artykule tym ograniczę się do przykładu polskiego czasow nika robić, portugalskiego fa z e r i hiszpańskiego hacer, które zw racają uw agę szczegól nie ostrym i różnicam i użycia.
N ależy podkreślić, że nie m a pełnej ekwiwalencji m iędzy znaczeniam i polskiego czasow nika robić a portugalskiego fa ze r czy hiszpańskiego hacer, aby udokum entow ać to, wystarczy porów nać odpow iednie artykuły hasłowe słowników.
A rtykuł hasłow y czasow nika hacer w słowniku M . M oliner Diccionario
de uso del espańol jest bardzo obszerny. A u to rk a przede wszystkim, zw raca
uw agę n a to, że: „kiedy dopełnienie czasow nika hacer m a być nazw ą rzeczy czynionej, nie zawsze czasownik hacer jest właściwy: nie m ów i się na przykład robić teorię ani robić drzewo, ani robić prom ienie X i choć odnosi się to do przypadków niew yodrębnialnych w jakiejś definicji, w jednym przypadku używ a się hacer a w innym dar- ‘dać’ czy innego czasow nika: m ów i się hacer un movimiento (robić ruch), ale dar un suelto (dać skok);
hacer un propósito (zrobić propozycję), ale tomar una determinación (powziąć postanowienie). Z tego względu należy rozpatryw ać czasow nik hacer w m n o
gości w yjątków ” . P o zastrzeżeniach, dotyczących tego, że m ateriał przed staw iony nie wyczerpuje tem atu, a u to rk a w yodrębnia trzydzieści p o d sta w o wych znaczeń czasow nika hacer, podając przykłady użycia. Owo określenie „przypadków niew yodrębnialnych w jakiejś definicji” w ydaje się wyrazem bezsilności autorki w obec problem u, który n a polskim gruncie jest rów nie tru d n o uchwytny. Z tego względu jedyną, m ożliw ą form ą konfrontacji wydaje się zestawienie podstaw ow ych znaczeń w obcym języku ze w skaza niem n a odpow iedniki używane w języku polskim . Z tej m aterii w ybieram tylko te, k tó re w ekwiwalencie polskim w ym agają innego czasow nika niż
- H acer versos (robić wiersze) - po polsku używamy czasow ników
tworzyć albo układać;
- n a ogół używ a się czasow nika hacer, kiedy w yraża się ja k ą ś czynność
z rzeczownikiem odczasownikowym : hacer plus czasow nik nazyw ający ja k ą ś czynność, n a przykład: hacer la comunión = comulgar (robić k o m u nię — kom unikow ać) p o polsku mówimy: przystępować do kom unii, hacer gestiones = gestionar (robić zabiegi = zabiegać) po polsku: czynić zabiegi;
także: hacer un viaje (robić podróż) - ‘przedsięwziąć podróż';
- ‘wywrzeć n a kim ś jakieś wrażenie albo uczynić coś kom uś, spow odow ać
jakiś efekt’: hacer dano (zrobić szkodę, krzyw dę) hacer bien - uczynić dobro. Nie jest to wszakże użycie ogólne, np. nie odnosi się do rozczarow ania, niepokoju, zim na, ciepła;
- ‘okazyw ać lub podejm ow ać pewne działania w obec kog o ś’: le hacer
la guerra (robić kom uś wojnę) - prowadzić przeciw ko kom uś wojnę; - ‘wywołać pewien skutek, efekt’: el órbol hace sombra (drzewo robi cień) - drzewo rzuca cień;
- ‘osiągnąć lub zdobyć coś’: hacer amistades (robić przyjaźń) zaprzyjaźnić się, hacer hambre (robić głód) - zgłodnieć.
W ydaje się, że większość konstrukcji z hacer, które oznaczają początek jakiejś sytuacji, pewien proces, m ają odpow iedniki polskie w czasow nikach z prefiksam i, podobnie jak: este espejo hace gordo (to lustro robi grubym ) - pogrubia:
- hacer leňa en el bosąue (robić polana w lesie — ciąć drzewo (na opal) w lesie;
- ‘przem ienić coś w zupełnie coć innego’: hacer pedazos un papel (zrobić papier w kaw ałki) - pociąć, podrzeć papier w kawałki;
- hacer fe liz (desgraciado, ionto etc.) - ‘robić szczęśliwym, nieszczęś
liwym, szalonym ’ - przyprawiać o szaleństwo, uczynić szczęśliwym , nie
szczęśliwym 1;
- hacer Ilorar, hacer reir a alguien ‘robić plącz, śmiech k o m u ś’ - do prowadzić kogoś do płaczu, do śmiechu;
- ‘zajm ow ać pozycję określoną liczbą: hago el quince en la cola (robić piętnastkę w kolejności) - jestem piętnasty w kolejce;
- z przyim kiem p o r: ‘poszukiwać, usiłować’: harć p o r verle ésta noche
(zrobię, żeby zobaczyć go (ją ) tego wieczora) — będę usiłować zobaczyć go (ją) tego wieczora;
1 W tym przypadku będą to charakterystyczne polskie derywaty z prefiksem u-, np.: „Większość czasowników z prefiksem u- oznacza stanie się jakimś, lub (rzadko) czymś. Pochodzą one przede wszystkim od przymiotników, rzadziej od rzeczowników i wyjątkowo od wyrażeń przyimkowych" (W. Ś m i e c h , Derywacja prefibalna czasowników polskich, Wroclaw 1986, s. 87).
38 M. Magdalena Staizycka
- ‘w ypada dobrze, przystraja’: éste quadro hace bien aquí ( ten obraz robi
tu dobrze) - ten obraz tu pasuje, wygląda dobrze.
- o pogodzie: hace una maňana m uy hermosa ( robi ranek bardzo p iękn y)
— bardzo piękny ranek mamy.
W słow niku p o rtugalskim Diccionario pratico ilustrado, tzw. Lello, w ystępują następujące przykłady znaczeń czasow nika fa z e r :
- ‘stw orzyć’ np. Deus f e z o mundo (Bóg zrobił św iat) - stworzył;
- ‘kom ponow ać, tw orzyć’ np. hazer o poem a (zrobić p o em a t) — stw orzyć
lub napisać;
- ‘d o k o n ać pew nych czynności’: fa ze r milagros, fa ze r justięa. (robić cuda, robić sprawiedliwość) - m ówi się po polsku także robić cuda, ale czynić lub zaprowadzić sprawiedliwość;
- ‘wypełnić, realizow ać’: fa z e r a sua obrigaęio (robić swój obow iązek) — spełniać swój obowiązek;
- ‘przygotow yw ać coś, sprzątać’: fa ze r а сота (robić łó żk o ), fa ze r a mala (robić walizki) - użyjemy tu w jednym w ypadku czasow nika siać
a w drugim pakować.
- ‘budow ać’: fa ze r urna igreja, urn edijicio (robić kościół, budynek); - ‘przedstaw iać’: fa ze r o papeł de Napoleon (robić rolę Napoleona)
— grać rolę Napoleona;
- ‘pow odow ać’: fa ze r feb re (robić gorączkę) - powodować gorączkę; fa z e r lóstima (robić ża l) - wzbudzać żal;
- ‘przetw orzyć, przem ieniać’: fa z e r em pedaęos (zrobić w kaw ałki) — podrzeć, pociąć, pokruszyć na kawałki;
- ‘kształtow ać, wiedzieć’: fa ze r ideia (robić ideę, pojęcie) - mieć pojęcie
o czymś;
- ‘pokazyw ać’: fa ze r m a cara ( robić złą twarz) ten zw rot wydaje się ju ż zidiom atyzow any: zrobić złą minę.
- ‘być pow odem czegoś’, w konstrukcji z fa ze r que (w zdaniu przy
czynowym: a chuva f e z que eu näo saisse (deszcz zrobił, że nie wyszedłem ) — deszcz spowodował, że nie wyszedłem
- także w konstrukcji fa z e r que: ‘udaw ać’: f e z que estuda (robi, że się uczy) — udaje, że się uczy;
- konstrukcja fa ze r corn que (szczególnie we frazeologizm ach, w których
k onstrukcja ta pojaw ia się wbrew norm ie, zam iast fa ze r que: ele f e z com
que nào me ouvia (robił, że mnie nie słyszy) - udawał, że mnie nie słyszy;
- ‘sta rać się zabiegać’, w konstrukcji fa z e r por: fa ze r por agradar ( robić
p rze z przypodobanie się) - robić coś, żeby przypodobać się komuś; - w znaczeniu: ‘być’: hoje fa z vento (dziś robi wiatr) - dziś jest wiatr, wieje; - ‘interesow ać się’, ‘m ieć znaczenie’: isso näo f a z ao caso (to nie robi do przypadku) - to nie ma znaczenia;
- fa z e r de - ‘wypełniać czyjąś funkcję, zastępow ać’: fa z e r de dono da
casa (robić pana dom u) - pełnić rolę pana domu o raz bliskie, drugie
znaczenie w przykładzie: fa ze r de sabio (robić mądrego) - udawać mądrego',
— fa ze r de conta (que): ‘przypisywać coś kom uś, w ydaw ać się, że...’: ele fa z de conta que sou rica - on wyobraża sobie, że jestem bogata',
F o rm a zw rotna czasownika fazer-se służy do wyrażenia pewnej przemiany:
fazer-se bonito (zrobić się ładnym) - ładnie wyglądać, m oże być także
używ ana w znaczeniu ‘p anow ać’: fe z-se profundo silendo - zapanowała
głęboka cisza. T a sam a fo rm a m oże też być sto so w an a w znaczeniu
‘przyzwyczaić się’: fazer-se ao trabalho - przyw yknąć do pracy.
Formy imiesłowowe przybierają niekiedy znaczenie 'rozwinąć się', np. este rapaz tem-se fe ito (ten chłopak się zrobił) - wyrósł z niego chłopak.
W śród wym ienionych znaczeń fa z e r ' i 'hacer' zasługuje szczególnie n a podkreślenie znaczenie kauzatyw ne. Je st to k o n stru k c ja sk ła d ająca się z bezokolicznika ‘fazer’ z czasownikiem w formie osobowej, charakterystyczna dla języka zarów no portugalskiego, ja k i hiszpańskiego:
fa ze r vir hacer venir - ‘spow odow ać przyjście’
fa ze r ver hacer ver - ‘pokazać’
fa ze r lembrar hacer recordar - ‘przypom nieć’
fa ze r rir hacer reir - ‘rozśm ieszyć’
K onstrukcje te są ta k częste w żywym języku portugalskim i hiszpańskim , że m ów iący tymi językam i m o g ą w zupełności obyć się bez czasow nika
causar - 'powodować'.
D ość częsta jest także konstrukcja peryfrastyczna składająca się z bez okolicznika fa ze r z rzeczownikiem, w której czasow nik fa ze r pełni rolę zw rotu pom ocniczego, czasownik ten w książce W. Busse i M . Vilela zaliczono do verbos operadores albo verbos funcionais1. Są to konstrukcje, które m o żn a zastąpić innymi, odpow iednim i czasow nikam i. O to niektóre z nich:
fa ze r fa lta (faltar)·, hacer fa lta (fa lta r) - ‘b rak o w ać’;
fa ze r urna pergunta (perguntar); hacer una pregunta (preguntar) - ‘pytać’; fa ze r urna telefonema (telefonar)·, hacer una llamada (llam ar, telefonar)
- ‘telefonow ać’;
fa ze r queixa (queixar-se); hacer queja (quejarse) — ‘n arzekać’.
Przyglądając się tym przykładom zauważymy, że tłum acząc je n a język polski będziemy używ ać różnych czasow ników zam iast hacer czy fa ze r, będą to: odczuwać, zadawać, złożyć itp. w zależności od łączliwości poszczególnych czasowników. Czasowniki te są niewymienialne w obrębie jednego frazeologiz m u, m uszą więc stanow ić przedm iot specjalnej uwagi w procesie n auczania
4 0 M. Magdalena Starzycka
języka polskiego obcokrajow ców . Zw raca też uwagę fakt, że dość tru d n o w języku polskim znaleźć konstrukcje analogiczne do przedstaw ionych tu hiszpańskich czy portugalskich; są one nieliczne, np. zrobić się czerwonym - zaczerwienić się, robić ża rty - żartować itp.
Bogactwu form konstrukcyjnych z fa ze r czy hacer odpow iada w języku polskim bogactw o form synonimicznych czasow nika robić. M am y więc polskie odpow iedniki tych czasow ników : uczynić, sporządzić, wykonać,
stw orzyć, spełnić, zbudować, skomponować, dokonać itp. W znacznej m ierze
czasow nik polski robić służy do w yrażania czynności konkretnych, np. robić
kolację, robić na drutach, robić szkic, odrabiać lekcje itp. N iem ożliw e
w naszym języku w ydają się formy: robić poezję, robić teatr3 właściwe portugalszczyźnie czy hiszpańszczyźnie. T ru d n o tu je d n a k znaleźć ja k ą ś zasadę, bo n a przykład mieści się w norm ie, w naszym języku frazeologizm
robić nadzieję. W yłuszczone problem y pow inny skłonić nas do uw zględniania
i podkreślania różnic znaczeniowych i form alnych w zakresie tych czaso w ników , być m oże te uwagi nie dotyczą tylko cudzoziem ców z obszaru języków rom ańskich, bo podobne różnice i problem y m o g ą w ystąpić w p ro cesie przysw ajania języka polskiego przez cudzoziem ców z innych obszarów . Im odleglejszy język ojczysty od tego, któ ry jest przysw ajany, tym więcej spodziew ać się m ożna różnic w dziedzinie frazeologii. Z tego względu uw ażam za konieczne w yodrębnianie całych fraz przy podaw aniu słownictw a w to k u lekcji. Z asada ta pow inna być obow iązująca także w redakcji podręczników . Baczniejsze zw racanie uw agi n a łączliwość czasow ników pozwoli n a lepsze utrw alenie w pam ięci uczących się skojarzeń właściwych d la języka, który jest przedm iotem nauczania. W ydaje się, że jest to jed y n a dro g a właściwa, prow ad ząca do o p an o w an ia tru d n ej sztuki w yrażania własnych m yśli przy pom ocy obcych norm językowych. W innym przypadku uczący się tra k tu ją słow a jak o poszczególne elementy wielkiej m ozaiki, której zasady kom pozycji są im obce i niejasne.
P rzeglądając n iektóre, z używ anych podręczników d o n a u k i języ k a polskiego, przeznaczone dla cudzoziemców, zauw aża się błędy w ynikające z pewnej hiperpopraw ności przy konstruow aniu tekstów preparow anych. D ążąc do uproszczenia tekstów oczyszcza się je tak skutecznie z n aturalnej d la naszego języka frazeologii, że zaczyna się w k o ńcu używ ać języka, którym n ik t nie mówi.
M etody w yodrębniania słownictw a w podręcznikach do języka polskiego d la cudzoziem ców byw ają różnorakie. N iektórzy autorzy w y odrębniają poszczególne słow a pozostaw iając puste m iejsca do w pisania ekw iw alentu
3 Pojawiające się ostatnio sformułowania, szczególnie w wypowiedziach twórców „robić kino", „robić teatr” wydają się mieć w intencji mówiących specjalne znaczenie, podkreślające rzemiosło fachu bardziej niż artyzm, o ile nie są zwykłymi zapożyczeniami.
Frazeologizmy w nauczaniu języka polskiego
z ojczystego języka uczącego się, inni pisząc d la konkretnego odbiorcy, podają odpowiedniki angielskie czy francuskie. W każdym jed n ak przypadku, notując n a przykład, słowo pytanie należałoby p o d ać je w kontekście zadać
pytanie, n ato m iast czasownik o ta k rozm ytym znaczeniu, ja k n a przykład podjąć, m usi zawsze znaleźć się w kontekście dopełnienia np. podjąć decyzję, podjąć walkę itp.
M o ż n a byłoby pom yśleć o specjalnych ćwiczeniach frazeologicznych, które utrw alałyby użycie czasowników, szczególnie tych, k tó re m a ją inną łączliwość w języku polskim niż w ojczystym języku studenta.
D la hiszpańsko- czy portugalskojęzycznych studentów , czy wręcz dla studentów z rom ańskiego obszaru językowego, m ogłyby to być ćwiczenia utrw alające właśnie ten niezmiernie skom plikow any m ateriał leksykalny, związany z nie pokryw ającym i się zakresam i użycia polskiego czasow nika
robić i jego odpow iedników rom ańskich. N a przykład m ogłyby to być
ćwiczenia następującego typu:
Wstawić odpowiednie formy czasowników: przypomnieć, ożywić, pokazać, rozśmieszyć Janek nie pam ięta, że trzeba przynieść słownik n a lekcję. Pamięta o tym Andrzej: Andrzej ... Jankowi o tym.
Janek nie zauważył książki na wystawie, ale widzi ją Andrzej: A ndrzej książkę Jankowi. Janek jest smutny i zmęczony. Andrzej opowiada mu o ostatnim meczu piłki nożnej: Andrzej tym opowiadaniem ... Janka.
Janek szuka okularów, nie pamięta, że włożył je na nos. Andrzej ... go, kiedy pokazuje mu je.
Przykład przedstw ionych tu ćwiczeń jest oczywiście je d n ą z wielu m o ż liwości. K onieczność stosow ania ich jest o tyle nieodzow na, że często zdarza się, iż uczą się języka obcego ludzie nie zawsze zainteresow ani własnym , ojczystym językiem i niezbyt skłonni do refleksji nad nim . T o właśnie niejednokrotnie nauczyciel języka obcego zm usza ich do m yślenia o praw id łowościach, norm ach, własnego języka.
Chciałabym jeszcze zwrócić uwagę n a to, że pisząc o czasow niku robić
{fazer, hacer) zwracałam głównie uwagę na ich znaczenie i łączliwość, nie
dotknęłam n ato m iast odrębnego i szerokiego problem u tzw. idiom atyzm ów , czy inaczej m ów iąc, frazeologizmów skostniałych, k tórych znaczenie nie jest sumą znaczeń poszczególnych elementów. Jest to m ateriał bard zo obfity i interesujący, ale w ykraczający p o za ram y tego artykułu.
