EUCHARYSTIA
W KANONACH SYNODÓW IV W.
W t e o l o g i i m o r a ln e j za w sz e in te r e s o w a n o s i ę p ro b le m a ty k ą d o t y c z ą c ą sakram entów : ukazywano ic h r o l ę w ż y c iu c h r z e ś c ij a ń s k im , n a ś w ie t la n o w aru nk i i c h w ażnego i g o d n eg o u d z i e l a n i a o ra z p rzy jm o w a n ia . W ynikało t o z e św ia d o m o ś c i, ż e s ą one n ie t y l k o darem Bożym, a l e 1 c z y n n ik ie m form ującym c h r z e ś c i j a n i n a . Ł a s k i otrzym an e w sakram en ta c h n ie t y l k o c z y n i ą go zd oln ym do pew nych czynów m o ra ln y c h , a l e w y zn a cz a ją t a k ż e pewne s z c z e g ó ło w e z a d a n ia . N io s ą bowiem z e so b ą e l e ment z o b o w ią z a n ia , g d y ż s ą r ó w n o c z e ś n ie o b d a ro w u ją cy m ,ja k i z o b o w ią zującym sp o tk a n ie m c z ło w ie k a z Bogiem : Róg u d z i e l a s i ę w n i c h , a l e o c z e k u je r ó w n ie ż o d p o w ie d z i z e s t r o n y c z ł o w i e k a . C hodzi o od pow iedź r e l i g i j n e g o i m ora ln eg o ż y c i a . To p raw o, r z ą d z ą c obdarowującym u d z ie la n ie m s i ę Boga we w s z y s t k ic h sa k r a m e n ta c h , u w id a c z n ia s i ę s z c z e g ó l n ie w sa k ra m en cie E u c h a r y s t i i .
E u c h a r y s tia zajm ow ała za w sz e c e n t r a l n e m i e j s c e w ż y c iu K o ś c io ł a . Od p o c z ą tk u bowiem w ie r z o n o , że N a j ś w i ę t s z y Sakram ent j e s t s z c z y tem i ośrod k iem sak ram en tów , u o b e c n ia Spraw cę z b a w ie n ia , d a j e p e łn e w łą c z e n ie w C ia ło m is t y c z n e C h r y stu sa i j e s t zn ak iem j e d n o ś c i .
Jednym z w ażnych ź r ó d e ł p o z n a n ia s t o s u n k u K o ś c i o ł a do E u ch ary s t i i , w in t e r e s u j ą c y m n as IV w ie k u , s ą dokum enty prawne w p o s t a c i k a nonów s y n o d a ln y c h . W ic h ś w i e t l e chcem y p o zn a ć wymogi s t a w ia n e w iernym co do c z ę s t e g o p rzyjm ow an ia K om unii ś w ., u d z i e l a n i a w ia ty k u , p o s tu e u c h a r y s ty c z n e g o i in n y c h problem ów d y s c y p lin a r n y c h d o ty c z ą c y c h Eu c h a r y s t i i . N a jp ie rw jed n a k t r z e b a , c h o c ia ż p o b i e ż n i e , u k a za ć syn od y ja k o lo c u s t h e o l o g i c u s .
I . KANONY SYNODÓW IV WIEKU JAKO ŹRÓDŁO WIEDZY TEOLOGICZNEJ
T w ie r d z e n ie , ż e k a r n o ś ć K o ś c i o ł a , w yrażona w p o s ta n o w ie n ia c h sob orow ych i k an on ach s y n o d a ln y c h , s ta n o w i l o c u s t h e o l o g i c u s , w ynika z p r z e ś w ia d c z e n ia , ż e Duch Ś w ię ty k i e r u j e r ó w n ie ż k an on iczn ym ży c ie m K o ś c i o ł a . I n s t y t u c j e , r e g u ł y za k o n n e , k an on y, d e k r e t a l i a p a p i e s k i e ,
292
-s t a t u t y -s y n o d a ln e i t d . , a nawet z w y c z a je lu d u c h r z e ś c i j a ń -s k i e g o , z a w ie r a j ą w s o b ie normatywne w a r t o ś c i t r a d y c j i . D z i e j e s i ę t o d l a t e g o , ż e k a r n o ść K o ś c io ła d o ty c z y g łó w n ie k u l t u i sak ram en tów , a t a k ż e c e lo w o ś c i m o ra ln ej ujmowanej w p e r s p e k t y w ie c h r z e ś c i j a ń s k i e j , n ie z a l e ż n i e od w s z e lk ie g o p ozytyw izm u p raw n ego. S tą d t e ż n as b ę d z ie głów n i e in t e r e s o w a ć a r g u m e n ta c ja p o s z c z e g ó ln y c h z a r z ą d z e ń . Na t e g o rod za j u k a r n o ś ć k o ś c i e l n ą p o w o łu ją s i ę od dawna m y ś l i c i e l e c h r z e ś c ij a ń s c y w d ow od zen iu t e o lo g ic z n y m ^ . D la p o z n a n ia p o sta w e t y c z n y c h i n a u k i K o ś c i o ł a w z a k r e s i e s z a - f a r s t w a E u c h a r y s t ii w IV s t u l e c i u w ażne j e s t u staw od aw stw o k o ś c ie ln e z in n e j j e s z c z e r a c j i . W p r z e c i w i e ń s t w i e bowiem do l i t e r a t u r y owych c z a só w , g łó w n ie t w ó r c z o ś c i h o m i l e t y c z n e j , w k t ó r e j tru d n o sp od ziew ać s i ę s y s t e m a t y c z n y c h u j ę ć , o r z e c z e n i a sob orów i synodów b y ły wynikiem d y s k u s j i fachow ców i z a w ie r a ły ś c i s ł e s fo r m u ło w a n ia o b o w ią zu ją c e w su m ie n iu . B y ły t o w praw dzie n a j c z ę ś c i e j fo r m u ły praw ne, a l e uznawano j e z a ja k n a j b a r d z ie j zgod n e z nakazam i m o ra ln y m i, z w ła s z c z a że p o s ia d a ł y n ie k ie d y u z a s a d n ie n ie m o r a ln e .
Gdy c h o d z i o syn od y IV w ie k u , t o w z b io r z e M an siego ic h uchwa ł y za jm u ją aż dwa d u że tomy / I I i I I I / . P r z y c z y n ił y s i ę one w dużym s t o p n iu do w zm o cn ie n ia i u s t a b i l i z o w a n i a d y s c y p lin y k l e r u i w iern ych . R e g io n a ln e z e b r a n ia b isku p ów zw oływ ano w K o ś c i e l e p ierw otn ym za każdym razem , gdy t r z e b a b y ło u s t a l i ć j a k i e ś ważne spraw y d o t y c z ą c e g łów n ie d y s c y p lin y ; s z c z e g ó l n i e r e g u l a r n i e od byw ały s i ę one w I t a l i i i A fryce. Tak na p r z y k ła d t r z e c i sy n o d k a r t a g i ń s k i z 398 r . , p o s t a n a w ia ł, aby syn od y zw oływ ano co r o k u ^ , a so b ó r n i c e j s k i j u ż w c z e ś n ie j / 3 2 5 / uchwa l i ł , że syn od y w k a ż d e j p r o w in c j i m ają s i ę odbywać n aw et dwa ra z y w ro k u , p rzed YYielkanocą i w j e s i e n i , d l a u r e g u lo w a n ia spraw k o ś c i e l n y ch , k tó r y c h z a n ie d b a n ie p r z y n o s i c z ę s t o sz k o d ę lu d o w i^ . I s t n i a ł ob ow iązek u c z e s t n i c z e n i a bisku p ów w s y n o d z i e , a ic h n ie o b e c n o ś ć m usia- ł a b y ć u s p r a w ie d liw io n a na p i ś m i e . P r z y c z y n ą z a ś z w a ln ia j ą c ą od udział)
1 P o r . S . Thomas, Summa t h e o l o g i c a 1 1 - 1 1 , q 8 8 , a . i i ; Y. M. Congar, W iara i t e o l o g i a , w: T a jem n ica d o g a , u z . z b i ó r , r e d . B. B e j z e , Poznań 1967, 1 2 0 .
2 I I I C o n c iliu m C a r t h a g in e n s e , c a n . 2 , M ansi I I I 8 8 0 : " S i m i l i t e r p l a c u i t , u t p r o p te r c a u s a s e c c l e s i a s t i c a s , quae ad p e r n ic ie m p l e - biurn sa e p e v e t e r a s c u n t s i n g u l i s q u ib u sq u c a n n ls c o n c i liu m c o n v o c e - tu r ".
3 C o n c iliu m N icaenum , c a n . 5 , M ansi I I 670; p o r . Codcx canonum E c cle- s i a e A f r ic a n a e . c a n . iS 1 9 5 , Mansi I I I 719 i 7 9 9 .
w s y n o d z ie m ogły b y ć: c h o r o b a , p o d e s z ły w iek lu b j a k a ś w ażna k o n ie c z n o ś ć . W ta k im wypadku b isk u p m u sia ł p o s ł a ć na syn od w swoim im ie n iu l e g a t a , a potem p r z y j ą ć w s z y s t k ie s y n o d a ln e p o s t a n o w ie n ia . D ek r e ty synodow n a l e ż a ł o o d c z y ty w a ć biskupom i duchownym p o d c z a s u r o c z y s t o ś c i i c h ś w ię c e ń , aby p ó ź n ie j n i e odważyliL s i ę d z i a ł a ć p r z e c iw s t a t u tom, u s p r a w i e d liw ia j ą c s i ę n ie w ie d z ą .
M ięd zy r o k ie m 305 a 4 0 0 o d b y ło s i ę w i e l e syn od ów , k t ó r e s ą s z c z e g ó l n i e w ażne d l a p o z n a n ia p o sta w K o ś c i o ł a w obec z a g a d n ie ń mo r a l n y c h . Chcąc na p r z y k ła d w i e d z i e ć , j a k a b y ła d y s c y p l i n a p o k u tn a i j a k i e w aru n k i s t a w ia n o przyjm ującym E u c h a r y s t ię , t r z e b a k o n i e c z n i e s i ę g a ć do kanonów d y s c y p lin a r n y c h sy n o d u w E l w i r z e , z w o ła n e g o w l a ta c h 3 0 0 - 3 0 5 . Wydał on s e r i ę z a r z ą d z e ń d y s c y p lin a r n y c h , a w śród n ic h sły n n y k anon 33 o c e l i b a c i e duchow nych o r a z k i l k a kanonów d o t y c z ą cy ch c h r z t u w p o łą c z e n iu z b ierzm ow an iem ^ . Z r a c j i sw ej p ow agi s z c z e g ó ln e z n a c z e n ie j a k o ź r ó d ł o m ają t u r ó w n ie ż p o s t a n o w ie n ia s o b o r u w N i c e i , a w śród n ic h d e c y z j e d o t y c z ą c e c h r z e ś c i j a n u p a d ły c h o ra z zw olenn ik ów P aw ła z S am osaty i N ow acjan a. D la p o z n a n ia ó w c z e s n e j a s - c e z y i s t a n o w is k a K o ś c i o ł a wobec f a ł s z y w e j a s c e z y E u s t a c j u s z a i j e g o zw o len n ik ó w , w ażne s ą u ch w ały syn odu z w o ła n e g o o k . 343 r . w Gangrzą,
głównym m i e ś c i e P a f l a g o n i i , w A z j i M n i e j s z e j . R ów nież w o s t a t n i c h l a t a c h IV s t u l e c i a o d b y ło s i ę w K a r t a g i n ie k i l k a synodów p o ś w ię c a j ą c y c h w i e l e uw agi k w e stio m d y s c y p lin a r n y m o r a z a d m in is tr o w a n iu Eu c h a r y s t i i .
Gdy mówimy o g łó w n y ch ź r ó d ła c h o c h a r a k t e r z e p raw niczym do p o z n a n ia p o sta w y K o ś c i o ł a w obec E u c h a r y s t i i , n i e możemy pom inąć t r z e c h l i s t ó w k a n o n ic z n y c h B a z y le g o / i 8 S , i9 9 i 2 1 9 / n a p is a n y c h do A m filo c h a , b isk u p a Ik on iu m , k t ó r e g o B a z y li u w ażał z a sw ego duchow ego s y n a . Jemu t o B a z y li odpow iad a na p o s ta w io n e p y t a n i a , p o d a ją c p r z e p i s y d o t y c z ą c e u d z i e l a n i a E u c h a r y s t i i , p o k u ty , m a łż e ń stw a i in n y c h s z c z e g ó ło w y c h k w e s t i i m o r a ln y c h .
O graniczam y s i ę t u do p r z e d s t a w ie n ia n au k i synodów z e św ia d o m o ś c ią , ż e n i e można p o p r z e s t a ć w y łą c z n ie na ź r ó d ła c h o c h a r a k t e r z e
4 P o r . C o n c iliu m N ovatian oru m su b S i r i c i o E n g a r i c e le b r a tu m , c a n . 7 6 ; I I I C o n c iliu m C a r t h a g in e n s e , c a n . 3; S t a t u t a E c c l e s i a e A n t i - q ua, c a n . 2 i , M ansi I I I 7 7 S , 8 8 0 , 9 5 3 .
5 P o r . C o n c iliu m E lib e r ita n u m , M ansi I I 5 - 2 0 ; F. D r ą c z k o w s k i, E lw i r a , EK IV 9 0 6 .
294
p raw niczym . Chcąc bowiem p o zn a ć p ra k ty k ę i t e o r e t y c z n e p r z e s ł a n k i u d z i e l a n i a E u c h a r y s t i i , n a le ż y t a k ż e s i ę g a ć do p ism Ojców K o ś c i o ł a , k t ó r z y u jm ow ali t e z a g a d n ie n ia od s t r o n y t e o l o g i c z n e j i d u sz p a
s t e r s k i e j . B y l i na o g ó ł b isk u p a m i, a zajm u jąc c z o ło w e m i e j s c a w nauce t e o l o g i c z n e j IV w ie k u , b y l i j e d n o c z e ś n ie z a tr o sk a n y m i p a s te r z a m i Koś c i o ł a . S p o śr ó d Ojców K o ś c i o ł a , k t ó r z y p o r u s z a l i w sw ych p ism ach tema ty k ę e u c h a r y s t y c z n ą , n a le ż y w y m ien ić: C y r y la J e r o z o l im s k ie g o , Ojców K a p a d o c k ich , Jan a C h ryzostom a, T eodora z H o p s u e s t i i , Ambrożego i Au g u s t y n a . Z najdujem y u n ic h g łę b o k ie p r z e ś w ia d c z e n ie o r e a l n e j obec n o ś c i C h r y stu sa w E u c h a r y s t i i . Oni t o , z w ła s z c z a w k a te c h e z a c h m isto - l o g i c z n y c h , t j . w p row ad zających w n a j g łę b s z e t a je m n ic e w ia r y , m ówili o w arunkach ow ocnego p rzyjm ow an ia E u c h a r y s t i i .
N ic r ó w n ie ż in n e g o , ja k w ła ś n ie owocne p rzyjm ow an ie E u c h a r y s tii p r z e z w ie r n y c h , m ia ły na uwadze z a r z ą d z e n ia s y n o d a ln e . Biskupom, k tó r z y g r o m a d z il i s i ę na sy n o d a c h d l a u s t a l e n i a d y s c y p lin y k o ś c i e l n e j w nowej s y t u a c j i , w j a k i e j z n a l a z ł s i ę K o ś c ió ł w IV w ie k u , c h o d z iło m ięd zy in n ym i o t o , by z j a k n a jw ięk szy m p o ż y tk ie m duchowym w ierni u c z e s t n i c z y l i we Mszy św . i Kom unii św .
I I . UDZIAŁ WE MSZY ŚW. I CZESTE PRZYJMOWANIE KOMUNII ŚW.
Gdy d l a K o ś c i o ł a n a s t a ł o k r e s p o k o ju i z a c z ę ł y s i ę masowe na w r ó c e n ia , zau w ażon o, i ż g o r l i w o ś ć c h r z e ś c i j a ń s k a m a la ła . W c z a sa c h p r z e ś la d o w a ń w sz y s c y o b e c n i na Mszy św . p r z y jm o w a li K om unię, k to zaś b y ł j e j n ie g o d n y , w stę p o w a ł w s z e r e g i p o k u tn ik ó w . Od IV w. n a to m ia st p o ja w ia j ą s i ę u Ojców K o ś c io ła i w o r z e c z e n i a c h synodów p o t ę p ie n i a t y c h w ie r n y c h , k t ó r z y p r z y s t ę p u j ą do K om unii t y l k o z o k a z j i w ie lk ic h ś w ią t i rz a d k o u c z ę s z c z a j ą do k o ś c i o ł a . J u ż sy n o d w E lw ir z e mówił o k a tech u m en a ch , k t ó r z y p r z e z d ł u g i c z a s n ie u c z ę s z c z a l i na zgroma d z e n ia l i t u r g i c z n e . W końcu z a ś IV w .sy n o d w T o le d o p o s t a n o w ił:
" C i, k t ó r z y c h o d zą do k o ś c i o ł a i n ig d y n i e p r z y jm u ją E u c h a r y s t i i , n ie c h a j p r z y s t ą p i ą do p o k u ty , j e ś l i z a ś - naw et t e g o n ie c z y n i ą , m ają b yć w y łą c z e n i z e w sp ó ln o ty " .
6 C o n c iliu m E lib e r ita n u m , c a n . 4 5 , M ansi I I 13; I C o n c iliu m T o l e t a - num, c a n . 1 3 , M ansi I I I iOOO; p o r . R. T a f t , La f r e ą u e n c e de l ' E u c h a r i s t i e a t r a v e r s l ' h i s t o i r e , " C on ciliu m " 1 9 8 2 , n r 1 7 2 -1 7 3 , 9 5 - i 0 4 .
N ie t y l k o z w y k li w i e r n i , a l e i m n is i n i e u c z ę s z c z a l i na c o d z ie n n ą Mszę św . P a l l a d i u s z w sw ej " H is t o r ia L a u s ia c a " , o p is u j ą c ic h ż y c i e w k l a s z t o r a c h p o ło ż o n y c h w okół A l e k s a n d r i i , w k tó r y c h sam p rze b y w a ł p r z e z t r z y l a t a , s t w i e r d z a ł : "Do k o ś c i o ł a c h o d z ą m n is i t y l k o w s o b o t y i n i e d z i e l e ; k o ś c io ł e m z a ś z a r z ą d z a ośm iu k s i ę ż y . D opóki p ie r w s z y z n ic h j e s z c z e ż y j e , t y l k o on sp ra w u je Ś w ię t ą O f ia r ę , g ł o s i k a z a n ia i r o z s t r z y g a s p o r y " ? . R e la c j a t e g o n a j w y b i t n i e j s z e g o d z i e j o p i s a r z a s t a r o ż y t n e g o m o n a sty c y z — mu d o t y c z y ł a l a t 3 8 8 —3 9 0 . O p isyw ał on t a k ż e ż y c i e m n iszek s t w ie r d z a j ą c , ż e " c h o d z iły w n i e d z i e l ę do k o ś c i o ł a , by u c z e s t n i c z y ć w ś w ię t y c h T ajem nicach" .
W zw ią zk u z t e g o r o d z a j u s y t u a c j ą , j u ż w IV w. p o j a w ia j ą s i ę z e s tr o n y b iskupów i mnichów z a c h ę t y do naw et c o d z ie n n e g o u d z ia łu w Eu c h a r y s t i i . R u fin w " H i s t o r i a monachorum" w spom in ał o e g ip s k im m nichu A p o lo n iu sz u , k t ó r y dom agał s i ę , żeb y "w m ia rę m o ż liw o ś c i m n is i c o d z ie n n ie u c z e s t n i c z y l i w ta je m n ic a c h C h r y stu so w y c h , by p rzyp ad k iem t e n , co trzym a s i ę od n ic h z d a l a , n i e o d d a l i ł s i ę i od B oga"^.
W k o ś c i e l e c e z a r e j s k im panow ał zw y c za j p rzy jm o w a n ia E u c h a r y s t i i c z t e r y r a z y na t y d z ie ń : w n i e d z i e l ę , we ś r o d ę , w p i ą t e k i w s o b o t ę . Św. B a z y li n i e o b a w ia ł s i ę z a l e c a ć w iernym c z ę s t e j K om unii ś w ., na wet c o d z i e n n e j , a z a c h ę c a j ą c do t a k i e j p r a k t y k i r o z p r a s z a ł j e d n o c z e ś n ie w ą t p l i w o ś c i , c z y można j ą przyjm ow ać z rą k w ła s n y c h . W swym l i ś c i e do p a t r y c j u s z k i C e z a r i i s t a w i a ł z a s a d ę , ż e p r z y s tę p o w a n ie na w et c o d z ie n n e do K om unii św . i p rzyjm ow an ie ś w ię t e g o C i a ł a i ś w i ę t e j Krwi C h r y stu sa j e s t r z e c z ą d o b r ą i z b a w ie n n ą . Z g o d n ie z ta m te jsz y m zw yczajem o so b y ś w i e c k i e b io r ą c e u d z i a ł we Mszy św . n i e d z i e l n e j
7 P a l l a d i u s , H i s t o r i a L a u s ia c a 7 , e d . G. J . M. B a r t e lin k / P a l l a d i o , La s t o r i a L a u s ia c a , M ila n o 1974 = V it c d e i S a n t i , a c u r a d l C h r i- s t i n e Mohrmann, v o l . I I / , s . 4 0 , tłu m . M. M i c h a ls k i, ALP I I 9 5 . 8 Tamże, 5 9 , e d . B a r t e lin k s . 2 6 0 , t łu m . M i c h a ls k i, ALP I I 100; p o r .
J . G órny, La p r e g h ie r a e l ' E u c a r i s t i a n e l l e com m unita m o n a stic h e a l l a lu c e d e g l i s c r i t t i d i San G irolam o, SACh 2 , 8 9 —1 0 9 .
296
-mo<?łv notem z a b ie r a ć N a j ś w ię t s z y Sakram ent do domu, by m ieć m o ż li w ość c o d z ie n n e g o kom unikow ania p r z e z c a ł y t y d z ie ń ^ . Z apytany z a ś pod k o n ie c IV w. o p ra k ty k o w a n ie c o d z ie n n e j K om unii ś w ., św . H ie r o nim o d p o w ia d a ł L u c y n iu sz o w i z Boeticum w H i s z p a n i i , że t r z e b a s i ę trzym ać z a l e c e ń K o ś c i o ł a rz y m sk ie g o i h is z p a ń s k ie g o :
" N ależy zachow yw ać z w y c z a je k o ś c i e l n e , z w ła s z c z a t e , k t ć r e n i e s p r z e c i w i a j ą s i ę w i e r z e , ja k nam z o s t a ł y p r z e k a z a n e p r z e z przodków . . . N a s i w ie r n i b ez wyrzutów s u m ie n ia i ń le n a r a ż a j ą c s i ę na p o t ę p i e n i e p rzy jm u ją s t a l e E u c h a r y s t i ę " l i . T ych , k t ó r z y n i e p r z y c h o d z i l i na n i e d z i e l n ą Mszę ś w ., n a l e ż a ł o upomi n a ć , a naw et k a r a ć , ja k o tym św ia d c z y sy n o d w E lw ir z e : " J e ś l i k t o ś w m i e ś c i e p r z e z t r z y n i e d z i e l e n i e p r z y j d z ie do k o ś c i o ł a , n ie c h na p e w ie n c z a s z o s t a n i e p oza sp o ł e c z n o ś c i ą w ie r n y c h , aby b y ło w iadom e, że z o s t a ł uka- r a n y " 1 2 .
Kanon t e n s t a w ia w ię c j a s n e ż ą d a n ie , a n ie z a c h o w a n ie go ł ą c z y z na p ię tn o w a n ie m ja k o s a n k c j ą .
Z a c h ę ty do u c z e s t n i c z e n i a p r z y n a jm n ie j w n i e d z i e l n e j Mszy św. i m o ż liw ie c z ę s t e j K om unii św . k i e r o w a l i do w ie r n y c h p ra w ie w szyscy w i e l c y O jco w ie K o ś c i o ł a na Z a c h o d z ie i na W sc h o d z ie . B y ły one r e a k c j ą d u s z p a s t e r z y na m a le j ą c ą g o r l i w o ś ć w ie r n y c h w t e j m a t e r i i . Tak na p r z y k ła d św . Jan C hryzostom n ap om in ał s w o ic h s łu c h a c z y słow am i:
"N ie unik ajm y k o ś c i o ł ó w , a gdy s i ę w n ic h z n a jd u je m y , n i e zajmujmy s i ę s p o tk a n ia m i i pogadankam i w t y c h m ie j s c a c h . S tójm y t u z trw o g ą i d r ż e n ie m , z e s p u s z c z o nymi w d ó ł oczym a, a z d u s z ą w z n ie s io n ą do g ó r y " 1 3 .
10 B a s i l i u s , E p i s t o ł a 9 3 , PG 3 2 , 4 8 4 - 1 8 5 , t łu m . W. K r z y ż a n ia k /Ś w . B a z y l i , L i s t y , W arszawa 1 9 7 2 /, 1 3 2 - i 3 3 .
11 H ieron ym u s, E p i s t o ł a 7 1 , 6 , PL 2 2 , 6 7 2 , tłu m . J . Cguj /Ś w . H ie ro n im , L i s t y , 1—1 1 1 , Warszawa i 9 5 2 / , I I 1 3 2 . W dwóch in n y c h l i s t a c h / 2 1 , 26 i 1 2 0 , 2 , PL 2 2 , 388 i 6 6 5 / H iero n im p o ś w ia d c z a co d z ie n n ą Mszę św .
12 C o n c iliu m E lib e r ita n u m 2 i , M ansi I I 9 .
13 J o a n n e s C h r y so sto m u s, De p o e n i t e n t i a hom. 9 , 1 , PG 4 9 , 3 4 6 , tłu m . T. S in k o /Ś w . Jan Z ł o t o u s t y , D w a d z ie ś c ia h o m i l i j i mów, Kraków i 9 4 7 / , 1 5 1 .
" U n ik an ie k o ś c io ł ó w " , o k tórym m óv.ił Jan C h ryzostom , b y ło dyktow ane n ie t y l k o p r o s t ą n i e c h ę c i ą i w ygodn ictw em . Wśród c h r z e ś c i j a n IV w. b y l i bowiem i t a c y , k t ó r z y g a r d z i l i zgrom ad zen iam i l i t u r g i c z n y m i w k o ś c i o ł a c h , a o r g a n iz o w a li s o b i e p ryw atn ą l i t u r g i ę , c z ę s t o b ez u— d z ia łu k a p ła n a , j a k t o na p r z y k ła d c z y n i l i e u s t a c j a n i e , p o t ę p i e n i ok. 343 r . p r z e z syn od w G angrze:
"Kto by u c z y ł , że n a le ż y g a r d z i ć domem Bożym i od p r a w ia ją c y m i s i ę w nim zg r o m a d z e n ia m i, n ie c h b ę d z ie w y łą c z o n y / z e w s p ó ln o ty w ie r n y c h / . J e ś l i k t o ś u r z ą d z a p o z a k o ś c io ł e m p ryw atn e z g r o m a d z en ia i z p o gard y d l a K o ś c i o ł a c h c e tam o d p r a w ia ć t o , co g o d z i s i ę t y l k o w k o ś c i e l e , a n i e ma p r z y tym k a p ła n a z g o d n ie z w o lą b is k u pa - n ie c h b ę d z ie w y łą c z o n y " 1 4 .
I I I . WIATYK I UDZIELANIE KOMUNII ŚW. ZMARŁYM
W IV s t u l e c i u w ła d z e k o ś c i e l n e m u s ia ły s i ę r ó w n ie ż u sto su n k o w a ć do sprawy u d z i e l a n i a K om unii św . osobom , k t ó r e b ęd ąc p o k u tn ik a m i zn a l a z ł y s i ę w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e ś m i e r c i . Ju ż z a cz a só w św . C y p r ia n a , gdy w 252 r . p o d c z a s rządów G a llu s a w yb u ch ło p r z e ś la d o w a n ie c h r z e ś c i j a n , K o ś c ió ł p o s t a n o w i ł , aby p ok u tu jącym g r z e s z n ik o m u d z i e l a ć Kom unii św. I** C h o d z iło o t o , by w c z a s i e p r z e ś la d o w a ń u m ocnić i c h do g r o ż ą c e j im w a lk i. T era z n a t o m ia s t , gdy c z a s y s i ę z m ie n i ły i n a s t a ł w zg lę d n y pokój d l a K o ś c i o ł a , p o w s t a ła t e n d e n c j a , by p ok u tn ik om u d z i e l a ć Ko m unii św . d o p ie r o po s k o ń c z o n e j p o k u c ie . C zyż w ię c o d tą d u m ie r a ją c y p o k u tn ic y n i e m o g li o trzy m a ć w ia t y k u , ja k t o c h c i e l i r y g o r y ś c i ? K oś c i ó ł n ie p o s z e d ł a ż ta k d a le k o , a d u s z p a s t e r s k a t r o s k l i w o ś ć o z b a w ie n ie g r z e s z n ik ó w k a z a ł a mu s t o s o w a ć z a s a d ę ła g o d n o ś c i w obec u m ie r a ją c y c h . Mamy w t e j m a t e r i i d w ie m a g is t r a ln e w y p o w ie d z i: Soboru p o w szech nego w N i c e i i p a p ie ż a I n n o c e n te g o I .
Z g o d n ie z p o sta n o w ie n ie m I S ob oru N i c e j s k i e g o , u m ierającym n i e odmawia s i ę w ia t y k u . D e c y z ja t a j e s t jednym z n a j s t a r s z y c h ś w ia d e c tw
14 C o n c iliu m G a n g ren se, c a n . 5 i 6 , M ansi I I i i 0 2 .
15 C y p r ia n u s, E p i s t o ł a s y n o d ic a ad C orn eliu m papam de l a p s i s / e p . 5 7 / , PL 3 , 8 5 1 - 8 6 2 , PSP l , t 6 3 - 1 6 7 .
- 298
o zw y c z a ju u d z i e l a n i a Komunii św . na ło ż u ś m ie r c i r ó w n ie ż tym , k t ó r z y b y l i od n i e j w y k lu c z e n i i w c h o d z ili do g ro n a p o k u tu ją c y c h :
"W s to s u n k u do u m ie r a ją c y c h t r z e b a d a l e j zachow ać u s t a l o n e od n a jd a w n ie js z y c h cza só w praw o, a m ia n o w ic ie , ż e im s i ę n ie odmawia o s t a t n i e g o n ie z b ę d n e g o w ia ty k u . L ecz gdyby u m ie r a ją c y , k tó r y o tr z y m a ł Kom unię, w r ó c ił do z d r o w ia , t o n ie c h p o z o s t a n i e w g r u p ie t y c h , co mają d o s t ę p j e d y n ie do w s p ó ln e j m o d litw y " !" .
Z k ońcow ych s łó w t e g o kanonu w y n ik a , ż e z a o p a tr z o n y w ia ty k ie m po wy z d r o w ie n iu n i e p o w r a ca ł na t e n sam s t o p i e ń do s t a n u p oku tn ik ów .
Ś w ia d e ctw o zm iany p ostaw y w s t o s u n k u do d y s c y p lin y poprzedniego w iek u zn a jd u jem y t a k ż e w l i ś c i e I n n o c e n te g o I do b isk u p a Tuluzy' E k s u p e r iu s z a . P a p ie ż r o z w ią z u j e w nim m .in . w ą t p l i w o ś c i , ja k należy p o stę p o w a ć z t y m i, k t ó r z y p r z y j ę l i c h r z e s t , a l e c a ł e p ó ź n ie j s z e ży c i e s p ę d z i l i w r o z w i ą z ł o ś c i , a d o p ie r o t u ż p rze d ś m ie r c i ą p o p r o s ili o p o k u tę i o ponowne w łą c z e n ie do s p o ł e c z n o ś c i k o ś c i e l n e j poza Komu n i ą . N ie c h o d z i t u w ię c o g r z e s z n ik ó w n a le ż ą c y c h j u ż do gron a pokutni ków, a l e o t y c h , k t ó r z y w c h w i l i d o g a s a ją c e g o ż y c i a p r o s z ą o pokutę 1 p o j e d n a n ie . P a p ie ż p r z y z n a j e , ż e z a r z ą d z e n ia s t a r o ż y t n e w stosunku do n i c h b y ły d a w n ie j s u r o w s z e , potem z a ś pod wpływem m iło s ie r d z i a r s t a ł y s i ę ł a g o d n i e j s z e . P o p r z e d n i zw y c za j p o z w a la ł im u d z ie la ć poku t y , a l e odm aw iał K om unii św . W c z a s a c h bowiem p r z e śla d o w a ń , w obawie, że ł a t w o ś ć u d z i e l a n i a Kom unii sw . u ie w strzym a od upadku t y c h , którzy m i e l i pew ność p o je d n a n ia , s ł u s z n i e im odmawiano Kom unii ś w ., a le u- d z i e l a n o p o k u ty , by n i e odmawiać im a b s o l u t n i e w s z y s t k i e g o . O k olicz n o ś c i w ię c z e w n ę tr z n e n a r z u c i ł y t e g o r o d z a j u su r o w o ść w r o z g r z e s z a n i u . Gdy t e r a z n a s t a ł d l a K o ś c io ła c z a s p o k o ju i m in ę ła wspomniana obawa, p o sta n o w io n o , zdaniem o a p ie ż a , u d z i e l a ć K om unii św . w szystkim
. 17
u m ierającym .
Z asada p o s ta w io n a p r z e z I n n o c e n te g o I o p i e r a ł a s i ę na dwóch p r z e s ła n k a c h : p ie r w s z a d o t y c z y ła m i ł o s i e r d z i a B o ż e g o , k t ó r e nakazuje, by od ch od zący z t e g o ś w ia t a o tr z y m y w a li p o s i ł e k na d r o g ę , d ru ga zaś b y ła zw ią z a n a z b łęd am i n ow acjan - n ie c h c ia n o s i ę s o lid a r y z o w a ć
16 C o n c iliu m N icaenum , c a n . 1 3 , Mansi I I 6 7 4 , JF s - 4 6 9 .
17 I n n o c e n iu s I , E p i s t o ł a 3 / 6 / , 2 , M ansi I I I 1 0 3 9 , PL 2 0 , 4 9 8 —499 BF s . 5 0 8 - 5 0 9 .
z i c h s u r o w ą b e z w z g l ę d n o ś c i ą w d z i e d z i n i e p o k u t y . T en że p a p i e ż p i s a ł n i e t y l k o o w i a t y k u , a l e i o n a m a s z c z e n iu c h o r y c h , k t ó r e g o z a s a d n i c z o n a l e ż a ł o od m aw iać p o k u tn ik o m . J e ś l i j e d n a k k t o ś z n a l a z ł s i ę w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e ś m i e r c i , t r z e b a m u ,z d a n ie m p a p i e ż a , u d z i e l i ć s a k r a m entu p o k u t y , E u c h a r y s t i i i n a m a s z c z e n ia c h o r y c h ^ . P o t r z e b ę p r z y jm o w a n ia w ia t y k u u zn aw an o w c a ły m K o ś c i e l e . Pod k o n ie c IV w . p o w s t a ł a j e d n a k n a t e r e n i e A f r y k i p r a k t y k a , k t ó r a bu d z i ł a p o w a żn e z a s t r z e ż e n i a : g d y n i e z d ą ż o n o u d z i e l i ć K o m u n ii ś w . u m ie r a ją c y m , u d z i e l a n o j e j j u ż zm a rły m . W z w ią z k u z tym s y n o d w K ar t a g i n i e z 3 9 8 r . w y d a ł z a r z ą d z e n i e , ż e c i a ł o m l u d z i z m a r ły c h n i e w olno p od aw ać E u c h a r y s t i i . Na u z a s a d n i e n i e t e j d e c y z j i s y n o d p o d a wał a r g u m e n t a c j ę b i b l i j n ą , ż e C h r y s t u s p o w i e d z i a ł " b i e r z c i e i j e d z c i e " , a z m a r l i n i e mogą t e g o c z y n i ć . P o d o b n ie t e ż n i e m ożna u d z i e l a ć c h r z t u lu d z io m po ś m i e r c i . A n a l o g i c z n e p o s t a n o w i e n i a c o d o u d z i e l a n ia sa k r a m e n tó w j u ż po ś m i e r c i z n a j d u j ą s i ę w K o d e k s ie kanonów K o ś c i o ł a A f r y k a ń s k i e g o z 4 1 9 r o k u .
IV . POST EUCHARYSTYCZNY I INNE PROBLEMY DYSCYPLINARNE DOTYCZĄCE EUCHARYSTII
P o w s tr z y m y w a n ie s i ę od pokarmów i n a p o jó w n a o k r e ś l o n y c z a s p r z e d p r z y j ę c i e m K o m u n ii ś w . , d l a o k a z a n ia s z a c u n k u C h r y s t u s o w i o b e c nemu w E u c h a r y s t i i , n i e z a c z ę ł o s i ę w IV w . P i e r w s z e bow iem w zm ia n k i o p o ś c i e e u c h a r y s t y c z n y m p o c h o d z ą z w ie k u p o p r z e d n i e g o i z n a j d u j ą s i ę u T e r t u l i a n a i H i p o l i t a R z y m s k ie g o . W IV s t u l e c i u n a t o m i a s t w prowa d zono g o o b o w ią z k o w o n a j p i e r w w A f r y c e , a p ó ź n i e j w c a ły m K o ś c i e l e . P r z y c z y n i ł y s i ę z a ś do t e g o p is m a t a k i c h O jców K o ś c i o ł a , j a k : Ambro ż y , A u g u s ty n i J a n C h r y z o s t o m ^ . O tym j e d n a k , ż e n i e z a w s z e s t o s o wano s i ę d o t e g o o b o w ią z k u , ś w ia d c z y c h o ć b y l i s t ś w . H ie r o n im a do E u s t o c h i i , o s t r o k r y t y k u j ą c e g o t y c h , k t ó r z y pod p ł a s z c z y k i e m s t r z e ż e n ia d z i e w i c t w a s ą n i e w s t r z e m i ę ź l i w i w s p o ż y w a n iu pokarm ów i n a p o jó w : 18 I n n o c e n t i u s I , E p i s t o ł a 1 / 2 5 / , 8 , M a n si I I I 1 0 3 0 , PL 2 0 . 5 6 0 - 5 6 1 BF s . 5 4 9 - 5 5 0 . ' 19 I I I C o n c iliu m C a r t h a g i n e n s e , c a n . 6 , M a n si I I I 8 8 1 . 20 P . H em p erek . E u c h a r y s t y c z n y p o s t , EK IV 1 2 8 1 - i 2 8 2 .
300
" J e ś l i n ie k ie d y c h c ą u c h o d z ić z a m iłe i d o w c ip n e , a u p o ją s i ę w inem , mówią w t e n s p o s ó b : Broń B o ż e, abym s i ę m ia ła w strzym ać od p rzyjm ow an ia Krwi C h r y s tu s a , d o d a ją c do p ij a ń s t w a i św ię to k r a d z tw o " .
N ic w ię c d z iw n e g o , ż e sy n o d y , s z c z e g ó l n i e w A f r y c e , w sw o ic h uchwa ła c h c z ę s t o p r z y p o m in a ły o b ow iązek p o s tu p r z e d p r z y j ę c ie m Komunii &w. "Sakram ent O łt a r z a mogą lu d z i e przyjm ow ać t y l k o na c z c z o " — p rzyp o m inano na s y n o d z ie w H ip p o n ie /3 9 3 r . / i K a r t a g i n ie /3 9 7 r . / . Uzna wano je d n a k j e d e n w y ją te k : w W ie lk i C zw a rtek , można b y ło przyjmować E u c h a r y s tię po p o s i ł k u . P o sta n a w ia n o j e d n o c z e ś n i e , że e w e n tu a ln e po p o łu d n io w e m o d litw y z a zm a r ły ch / z r a c j i p o g r z e b u / w inny s i ę odbywać b ez o f i a r y m s z a ln e j , j e ś l i z e b r a n i s ą j u ż po p o s i ł k u .
W 2 . p o ł . IV w. p o j a w iła s i ę w śród n i e k t ó r y c h c h r z e ś c i j a n dziw na p r a k ty k a , że K om unii św . n i e sp ożyw ano od r a z u w k o ś c i e l e , a le n a j c z ę ś c i e j w domu, w z w ią z k u z czym m ogły z d a r z a ć s i ę n a d u ż y c ia , a n aw et z b e s z c z e s z c z e n i e E u c h a r y s t i i . V t e n s p o s ó b p o s t ę p o w a li p ry sey - l i a n i e . P r z e c iw nim z d ec y d o w a n ie w y s t ą p i l i o j c o w ie s y n o d a ln i zebrani w S a r a g o s s i e /3 S 1 r . / i w T o le d o / 4 0 0 r . / , k t ó r z y p o s t a n o w i l i , że na l e ż y uw ażać z a ś w ię t o k r a d c ę i na za w sz e w y łą c z y ć z e w sp ó ln o ty t e g o , k t o n i e sp ożyw a E u c h a r y s t i i w k o ś c i e l e ^ ^ .
Wspomniany syn od w T o le d o z a r z ą d z a ł r ó w n ie ż , by n i e d opu szczać do K om unii św . t a k i c h w ie r n y c h , k t ó r z y o p r ó c z l e g a l n e j m a łżo n k i po s i a d a j ą k o n k u b in y , na co z e z w a la ł o prawo s t a r o r z y m s k i e . Ten sam ka non m ów ił je d n a k w d a lsz y m c i ą g u , ż e n i e o d t r ą c a s i ę od Komunii św. n i e ż o n a t e g o , j e ś l i ma k o n k u b in ę . Jak w ię c r o z u m ie ć w y r a ż e n ie : "pro u x o re concubinam h a b e t? " S ew eryn B in iu s w y j a ś n ia , ż e c h o d z i tu o żo -
, 2 4
nę b ez p o sa g u , z k t ó r ą k t o ś z a w a r ł m a łż e ń stw o w sp o s o b in ie u r o c z y s -ty Na podobny tem at w yp ow iad ał s i ę In n o c e n ty I w l i ś c i e do E k su periu sza, gdy c h o d z i ł o o m a łż e ń stw a n ie s a k r a m e n t a ln e . P a p ie ż r o z w ią z u j e w nim p r a k ty c z n y p ro b lem , k tó r y i w IV w iek u n i e n a l e ż a ł do r z a d k o ś c i . Byli bowiem i w tam tych c z a s a c h , p o d o b n ie ja k d z i ś , c h r z e ś c i j a n i e , k tó r zy
21 H ieron yottS , E p i s t o ł a 2 2 , 1 3 , PL 2 2 , 4 0 2 , Czuj I 1 2 3 .
22 C o n c iliu m C a r t h a g in c n s e , c a n . 29; C o n c iliu m ilip p o n e n s e , c a n . 28, M ansi I I I 885 i 9 2 3 .
23 C o n c iliu m C a esa r o a u g u st.n u m , c a n . 3; C o n c iliu m T o leta n u m , c a n . 14, Mansi I I I 634 i 1 0 0 0 .
24 C o n c iliu m T oletan u m , c a n . 1 7 , Mansi I I I iO O l; p o r . n o ta e S . B in l- Mansi I I I i ! 1 7 .
po r o z w o d z ie w c h o d z ili w nowe z w ią z k i m a łż e ń s k ie . P ytan o w ię c , c z y w olno ta k im u d z i e l a ć Kom unii ś w .? O dpowiedź p a p ie s k a b y ła j a s n a : w s z y s t k ic h t a k i c h n a le ż y p ow strzym ać od Kom unii św . P o s t a n o w ie n ie to jed n a k n ie d o ty c z y — p i s a ł I n n o c e n ty I — r o d z ic ó w a lb o krew nych t a k ie g o c z ło w ie k a , ch yb a że b y l i p o d ż eg a cz a m i i p r z e z t o u c z e s t n i c z y l i w j e g o n iegodnym postępow aniu^ **. w omawianym t e k ś c i e mamy s f o r m ułow anie "a communione f i d e l i u m a b s t i n e n d o s " . N ie c h o d z i t u w ię c w prost o Komunię e u c h a r y s t y c z n ą , l e c z o w s p ó ln o t ę k o ś c i e l n ą . Zauwa żyć jed n a k t r z e b a , ż e od m ów ienie E u c h a r y s t ii b y ło j e d n o c z e ś n i e wy łą c z e n ie m z e w s p ó ln o t y , a p r z y j ę c i e Kom unii św . b y ło o zn ak ą p ow rotu do K o ś c io ła po o d p r a w ie n iu p o k u ty .
Celem n i n i e j s z e g o a r t y k u łu b y ło u k a z a n ie u r z e c z y w i s t n i a n i a s i ę w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k ie j p o b o ż n o ś c i e u c h a r y s t y c z n e j na p o d s t a w ie p rze p isó w s y n o d a ln y c h . Od ó w cz esn y ch c h r z e ś c i j a n możemy s i ę u c z y ć c z c i d la C h r y stu sa w E u c h a r y s t i i i w yp row adzania w niosków d l a ż y c i a z fa k tu J eg o o b e c n o ś c i pod p o s t a c ia m i e u c h a r y s ty c z n y m i. Synody n a kazyw ały d u s z p a ste r z o m upom inać t y c h , k t ó r z y z a n ie d b y w a li c z ę s t ą Komunię ś w ., gd y ż z a p r a k ty k ę norm alną uważano p rzyjm ow an ie Eucha r y s t i i p o d c za s k a ż d e j Mszy św . Osoby ś w i e c k i e , j a k t o p o t w ie r d z a j ą n ie k tó r e t e k s t y św . B a z y le g o , m ogły z a b ie r a ć z e so b ą Komunię św . do domu. C zyn ion o ta k g łó w n ie z e w zględów p o b o ż n o śc io w y c h , aby można b yło przyjm ować E u c h a r y s t ię r ó w n ie ż w c i ą g u t y g o d n ia . W zw ią z k u z tym można p y t a ć , c z y i w d z i s i e j s z y c h w aru nk ach , gdy b r a k u je k a płanów , K o ś c ió ł n ie m ógłby p o z w o lić w w ięk szym s t o p n iu n i ż d o ty c h czas osobom św ie c k im na n o s z e n ie K om unii św . d l a c h o r y c h i t y c h , k t ó rzy n ie mogą c o d z i e n n ie u c z e s t n i c z y ć we U szy św . W c z a s a c h p a t r y s t y cznych c z y n i ł y t o m .in . d i a k o n i s y , k tó r y c h u rząd z a n ik ł w X w ie k u . W zw iązku z reaktyw ow aniem p r z e z S obór W atykań ski I I s t a ł e g o d ia k o
n atu , p r z y w r ó c e n ie p o s ł u g i d i a k o n is s t a ł o s i ę a k tu a ln e i n i e pow inno n ap otyk ać p r z e s z k ó d n a tu r y d o k t r y n a ln e j .
K s. A n to n i M łotek - Wrocław
25 I n n o c c n t iu s I , E p i s t o ł a 3 / 6 / , 6 , M ansi I I I 1040, PL 2 0 , 5 0 0 . 26 C o n s t i t u t i o d o g m a tie a de E c c l e s i a "Lumen gen tium " 2 9 .
