POLSKA KSIĄŻKA I LITERATURA W SERBII PO 1989 ROKU

1

Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Wydział Nauk Humanistycznych

Dagmara Luković

POLSKA KSIĄŻKA I LITERATURA W SERBII PO 1989 ROKU

praca doktorska napisana pod kierunkiem dr. hab. Grzegorza Niecia, prof. UP

Kraków 2022

2

3

WSTĘP

W roku 1989 dokonał się w Polsce przewrót ustrojowy, w tym czasie rozpoczął się rozpad Jugosławii. Procesy te miały swój wymiar polityczny, gospodarczy i społeczny, nie pozostały bez wpływu na kulturę i wzajemne międzynawowe relacje w tym obszarze. Razem z socjalistyczną Jugosławią rozpadł się także jugosłowiański rynek książki, w jego miejscu powstały niezależne od siebie – serbski i chorwacki, macedoński i słoweński, a ostatnio jeszcze – niemające jednak większego znaczenia – bośniacki i czarnogórski. Równocześnie rozwinęły się w różnych kontekstach dwa, niezależne kanały kontaktów kulturalnych – polsko-serbski i polsko-chorwacki. Walka o podział dotychczasowego, serbskochorwackiego dorobku kulturalnego, obejmuje również dorobek translatorski. Wciąż istniejąca bliskość językowa, szczególnie odnosząca się do dawnej wspólnoty serbskochorwackiej, nie pozwala jednak całkowicie ich od siebie odseparować.

Celem pracy jest ukazanie recepcji polskiego piśmiennictwa w Serbii w ciągu ostatnich trzech dekad w kontekście tradycji wzajemnych stosunków kulturalnych w wymiarze bibliograficznym i dokumentacyjnym, jak i próba odpowiedzi na pytanie: na ile obecność polskiej książki i literatury stanowi kontynuację, na ile nawiązuje do dorobku poprzednich epok, głównie czasów pierwszej i drugiej Jugosławii, a na ile tworzy już nową jakość – właściwą dla Serbii w jej dzisiejszym kształcie terytorialnym, politycznym i kulturowym. Czy i w jakim stopniu dawna wspólnota jugosłowiańska sprzyja przenikaniu się obiegów literackich Serbii, Chorwacji i pozostałych krajów regionu w interesującym nas zakresie. Czy i w jakim stopniu polityka kulturalna państwa wpływa na repertuar wydawniczy i kierunki rozwoju czytelnictwa. Jaki wymiar i wpływ mają środowisko tłumaczy i polonistów serbskich, i ich indywidualne kontakty z Polską. Wreszcie, jaką rolę odgrywa aktywność państwa polskiego i jego instytucji w promowaniu polskiego piśmiennictwa w Serbii.

Celem pobocznym jest zaprezentowanie galerii tłumaczy, dzięki którym literatura polska, począwszy od XIX w., jest dostępna dla narodów jugosłowiańskich. Najwięcej miejsca poświęcono nowemu pokoleniu, aktywnemu po 2000 roku.

W pierwszych trzech rozdziałach przedstawiono dawne przekłady polskich tekstów począwszy od XIX w. do rozpadu SFRJ, tłumaczy oraz najwybitniejszych promotorów polskiej kultury, nauki i literatury, a także rozwój polonistyk na uniwersytetach Serbii i Chorwacji oraz pozostałych krajów dawnej Jugosławii. Skupiono się wprawdzie na

4

serbskochorwackim obszarze językowym, uwzględniono jednak także szerszy kontekst – słoweński i macedoński. Czwarty rozdział traktuje o okresie tranzycji ustrojowej, której towarzyszył dramatyczny w swoim przebiegu rozpad Jugosławii, a w konsekwencji także podział języka serbskochorwackiego na cztery – od tej pory samodzielnie się rozwijające warianty językowe (języki) – serbski, chorwacki, bośniacki i czarnogórski, albowiem wpływ recepcję polskiej literatury na obszarze dawnej Jugosławii ma zarówno skomplikowana sytuacja społeczna, kulturowa, religijna, jak i polityczna.

Ostatni rozdział, stanowiący zasadniczą część rozprawy, dotyczy sytuacji polskiej książki i przekładów w Serbii w nowej rzeczywistości politycznej i językowej. Omówiono tu kondycję, rolę i udział poszczególnych wydawnictw w zakresie przekładów polskiej literatury, formy promocji literatury i kultury polskiej (zarówno ze strony poszczególnych oficyn, jak i innych instytucji i organizacji), nowy profil środowiska tłumaczy literatury polskiej i ich wybory translatorskie oraz ich udział w popularyzowaniu, promocji wybranych utworów. Zwrócono również uwagę na aktywność strony polskiej, którą w ostatnim czasie wykazują, przede wszystkim, instytucje rządowe.

Recepcja literatury polskiej w Serbii obejmuje nie tylko konkretne inicjatywy translatorskie i wydawnicze, ale także szeroko pojęty społeczny odbiór i medialny rezonans, stąd uwzględniono w badaniach teksty poświęcone literaturze polskiej, jakie ukazały się w serbskich mediach tradycyjnych i elektronicznych, jak również wszelkie imprezy związane z literaturą polską lub takie, w których tę literaturę w jakiś sposób prezentowano.

Zawarte w tytule pracy sformułowania „książka i literatura” oznacza, że badaniem objęto nie tylko literaturę piękną, ale także publikacje popularnonaukowe i naukowe oraz użytkowe, które trafiły na półki serbskich księgarń. Jeśli zaś chodzi o literaturę piękną, wskazaliśmy na niewątpliwe dominujący udział literatury wysokoartystycznej, ale także popularnej, przy całej świadomości dość szerokiego pogranicza. Publikacje popularnonaukowe i naukowe, jak również typowo użytkowe, choć pojawiają się na rynku bez większego rozgłosu, to pozostają w obiegu przez długi czas, trafiają na listy lektur uniwersyteckich, zasilają na trwałe literaturę przedmiotu konkretnej dziedziny, a co szczególnie ważne, są często wznawiane.

Praca ma strukturę chronologiczno-problemową. Analizie ilościowej i jakościowej służą zamieszczone tabele i wykresy.

5

Informacje zamieszczone w pracy autorka pozyskała z dostępnych opracowań i bibliografii, zasobów Serbskiej Biblioteki Narodowej (Narodna Biblioteka Srbije), Chorwackiej Biblioteki Narodowej i Uniwersyteckiej (Nacionalna i sveučilišna knjižnica), Biblioteki Uniwersyteckiej im. Svetozara Markovicia w Belgradzie (Univerzitetska biblioteka

“Svetozar Marković”), bibliotek publicznych w Serbii, wydawnictw polskich i byłej Jugosławii – katalogów wydawniczych poszczególnych oficyn oraz prac polskich, serbskich, chorwackich, bośniackich, macedońskich i słoweńskich slawistów. Przywoływane w pracy tłumaczenia na język serbskochorwacki, macedoński, słoweński, które ukazały się do roku 1989 oraz po chorwacku po roku 1989 ujęte zostały w aneksie wydawnictw zwartych. Pracę dopełnia aneks bibliograficzny z wykazem cytowanych w pracy tłumaczeń przekładów opublikowanych w czasopismach literackich, antologiach i czasopismach oraz bibliografię przekładów literatury polskiej (wydawnictw zwartych), które ukazały się w Serbii począwszy od roku 1989.

Część wiedzy pozyskano bezpośrednio od wydawców i tłumaczy, przeprowadzając wywiady. Niezwykle istotnym źródłem był także Internet. Niemało informacji dotyczących okresu po 1989 r. pochodzi z autopsji: autorka pracy w latach 1989–2015 r. zamieszkiwała w Serbii i w tym czasie bezpośrednio zajmowała się sprawami, związanymi z językiem polskim, polską literaturą i kulturą oraz ich promocją – najpierw jako pracownik naukowy belgradzkiej slawistyki, potem założycielka i wieloletni prezes Centrum Edukacyjno- Kulturalno-Translatorskiego „Poloniusz-Pegaz” i wreszcie w latach 2010–2015 jako specjalista ds. dyplomacji publicznej i kulturalnej w Ambasadzie RP w Belgradzie. Nie bez znaczenia jest też fakt, że od 2017 r. do chwili obecnej autorka zajmuje się m.in.

zagadnieniami dyplomacji publicznej i kulturalnej w Ambasadzie RP w Zagrzebiu, co także pozwala jej na bieżące śledzenie zagadnień dotyczących promocji polskiej kultury i literatury oraz rozwoju polskiej translatoryki literackiej w Chorwacji, jak i w całej dawnej Jugosławii.

6

I

OBECNOŚĆ I ZNACZENIE POLSKIEJ LITERATURY DLA NARODÓW POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKICH

(DO KOŃCA XIX W.)

Kultura i literatura polska miała duże znaczenie dla narodów jugosłowiańskich, przeżywających w XIX w. swoje odrodzenia narodowe. Pojawiały się tłumaczenia dzieł polskich pisarzy, w tym Adama Mickiewicza czy Henryka Sienkiewicza, które st^awały się inspiracją artystyczną i ideową¹. Nie tylko była to literatura piękna, ale również dzieła naukowe. Poważną rolę w rozwoju ser^bs^kochorwackiej leksykografii odegrały prace polskich uczonych². Na bieżąco komentowano wydarzenia w Polsce – np. kolejne powstania³. Oprócz tego, liczni przedstawiciele elit utrzymywali bliskie kontakty z polskimi intelektualistami, co było przedmiotem zainteresowania badaczy polskich i jugosłowiańskich.

Wiek XIX jest okresem przełomowym, jeśli chodzi o znajomość Polski i jej kultury w krajach południowosłowiańskich. Zdobywanie tej wiedzy zaczyna mieć także charakter instytucjonalny, wtedy to bowiem powstają uniwersytety w Zagrzebiu i Belgradzie. W Serbii większe zainteresowanie samą polską literaturą pojawi się dopiero po roku 1830. Znany serbski polonista – Đorđe Živanović tłumaczy to tym, że przed tą datą nie interesowano się specjalnie literaturą w ogóle⁴. Serbski czytelnik, który był wówczas – jak twierdzi Petar

Bunjak – „kategorią w powijakach”, otrzymał jednak w tym okresie dużą dawkę wiedzy o Polakach, Polsce i jej literaturze⁵. Na początku (w pierwszym trzydziestoleciu XIX w.)

forma kontaktów, którą dziś nazwalibyśmy współpracą kulturalną, opierała się, przede wszystkim, na kontaktach osobistych⁶, z których później dopiero zrodziły się pierwsze kontakty międzyinstytucjonalne.

1 B. Petrač, Mickiewicz u Hrvata, [w:] Pojsko-hrvatske veze kroz stoljeća. Povijest, kultura, književnost, Zagreb 2018, s. 51–59.

2 P. Bunjak, Pregled poljsko-srpskih književnih veza do II svetskog rata, Beograd 1999, s. 181.

3 S. Kale, Poljaci naša braća na sjeveru, Zagreb 2019, s. 136–160.

4 Đ. Živanović, Srbi i poljska književnost (1800– 871), Beograd 1941, s. 276.

5 „Уопште узев, српски читалац, који је у првим трима деценијама XIX века био тек категорија у повоју, добио је релативно обиље информација о Пољацима, њиховој књижевности, култури и друштвеном животу - разуме се, мерено еталонима тадашње српске националне књижевности.” P. Bunjak, op.cit.

6 Np. znajomość znajomość S. B. Lindego i J.M. Ossolińskiego z karłowickim metropolitą Stefana Stratimiroviciem, o czym więcej w: Đ. Živanović, Srbi i poljska …, Beograd 1941.

7

Na początku XIXw. serbscy czytelnicy mogli uzyskać informacje o polskiej kulturze i nauce za pośrednictwem dziennika „Novine serbske” (Gazeta serbska)⁷, który informował np.

o ukazujących się słownikach i gramatykach (np. Lindego i Bandtkiego), założeniu Ossolineum, książkach Ossolińskiego itp.

„Новине Сербске” 1814 „Новине Србске” 1835 Źródło: Muzeum w Smederewie (Serbia) Źródło: Serbska Biblioteka Narodowa

Inne źródło informacji o polskiej kulturze, literaturze i nauce to czasopismo „Serbske letopisi” („Kroniki serbskie”)⁸, którego założycielem był Georgije Magarašević⁹. Na łamach

7 „Новине сербске” - pierwszy serbski dziennik założony przez Dimitrija Davidovicia i Dimitrija Frušicia. Do złożenia tytułu znacznie się przyczynił Słoweniec Jernej Kopitar. Gazeta drukowana była w Wiedniu (dla jej potrzeb drukarnię trzeba było zaopatrzyć w cyryliczne litery). Pierwszy numer ukazał się 1 sierpnia 1813 r.

Początkowo nosiła tytuł „Новине сербске из царствујушчег града Вијене” („Gazeta serbska z carskiego miasta Wiednia”), od 1816 r. już tylko skrócony tytuł Новине сербске („Gazeta serbska”). Początkowo był to dziennik (przez pierwsze trzy lata), potem gazeta ukazywała się dwa razy w tygodniu. „Gazeta serbska”

wychodziła do 1822 r. Dimitrije Davidović w 1834 r. zakłada kolejne czasopismo – pod tym samym tytułem (już nieco inna pisownia) – „Новине србске”. I będzie to pierwsza gazeta drukowana w Księstwie Serbskim. Zaczęła wychodzić w styczniu 1834 r. – najpierw w Kragujevacu, potem w Belgradzie. Od 1845 r. wychodzi pod nazwą

„Srpske novine” („Serbska Gazeta”). Po pierwszej wojnie stała się częścią „Gazety urzędowej Królestwa Jugosławii”. Początkowo ukazywała się w formule tygodnika, z czasem coraz częściej, a od 1873 r. jako dziennik. Ostatni numer opuścił drukarnię 15 lutego 1919 r.

https://digitalna.nb.rs/sf/NBS/novine/srpske_novine, data dostępu: 8.12.2021

8 Czasopismo założone w 1924 r. przez Georgija Magaraševicia, serbskiego historyka i pisarza. Pierwszy numer ukazał się w 1825 r. Czasopismo redagowano w Nowym Sadzie, a drukowano w Budzie. Czasopismo miało problemy z utrzymaniem się na rynku, więc jego założyciel zaapelował o pomoc społeczeństwa. W efekcie w Peszcie założono stowarzyszenie literackie Matica srpska (Macierz Serbska), które wzięło na siebie ciężar wydawania czasopisma, które z czasem zmieniło nazwę na „Letopis Matice Srpske” („Kronika Macierzy Serbskiej”), a w 1830 r. stało się oficjalnym wydawnictwem Macierzy Serbskiej i skupionej wokół niej grupy pisarzy. Ukazuje się do dziś.

8

czasopisma w 1825 r. ukazywały się dłuższe i krótsze teksty, poświęcone polskim pisarzom i poetom, np. Ignacemu Krasickiemu, Julianowi Ursynowi Niemcewiczowi, Alojzemu Felińskiemu. Tu w roku 1826 opublikowana zostaje informacja o wydaniu Sonetów Adama Mickiewicza – jak sądzi Petar Bunjak, był to, najprawdopodobniej, pierwszy tekst poświęcony twórczości Mickiewicza, skierowany do serbskiej publiczności czytelniczej¹⁰.

Od roku 1830 widoczniejsze jest coraz większe zainteresowane kwestiami słowiańskimi, a tym samym tym i polskimi. Zanim jednak pojawią się publikacje tłumaczone bezpośrednio z języka polskiego, Serbowie informacje o Polsce i Polakach będą czerpać za pośrednictwem języków trzecich – głównie niemieckiego i rosyjskiego. Powstawać zaczną także teksty autorskie, traktujące o sprawach polskich¹¹. Po roku 1830 pojawi się też więcej okazji do bezpośrednich kontaktów Serbów i Polaków. W tym okresie w Serbii osiedlać się zaczną polscy emigranci – w tym spora grupa lekarzy¹². Niektóre źródła podają, że w pewnym momencie w serbskich miastach i miasteczkach było aż 33 lekarzy polskiego pochodzenia. Wśród nich najaktywniejsi byli: Acim Medović¹³ (prawdziwe imię i nazwisko:

Joachim Midowicz), Leonard Lontkiewicz, Jerzy Klinkowski, Kazimierz Gąsiorowski, Kazimierz Staniszewski, Michał Leszczyński, Janko Sienkiewicz i Ewa Haliecka¹⁴. Wszyscy oni bardzo się zasłuzyli dla rozwoju medycyny w Serbii, ale Ewa Haliecka zasługuje na specjalną uwagę – była bowiem pierwszą lekarką ginekolożką na Bałkanach i pierwszą kobietą walczącą o zrównanie w tym regionie praw lekarek i lekarzy¹⁵. To właśnie polscy lekarze (głównie Medović, ale nie tylko) położyli podwaliny pod Serbskie Towarzystwo Lekarskie. Ich misję, już w XX w. będzie kontynuował inny polski lekarz – Ludwik Hirszfeld, który za swoje zasługi dla serbskiego wojska w okresie I wojny światowej otrzymał honorową rangę pułkownika wojsk Królestwa Serbów Chorwatów i Słoweńców oraz honorowe obywatelstwo państwa¹⁶.

https://web.archive.org/web/20070713001211/http://www.maticasrpska.org.yu/pages/izdanja/letopis.htm, data dostępu: 08.12.2021.

9 Ideowym ojcem wydawnictwa był Pavel Jozef Šafárik.

10 P. Bunjak, Pregled poljsko-srpskih …, 1999, s. 181.

11 Kilka opowiadań o Polakach usytuowanych w okresie Powstania Listopadowego napisze Bogoboj Atanacković np. Straovita noć („Letopis” 1833, knj. 33), Tri užasne noći („Srbska novina” 1838, br. 17). Akcja

opowiadania Pavla Popovicia-Šapčanina Četiri karanfila („Dragoljub” (zabavnik) za 1844.g.)) dzieje się w Polsce.

12 D. Sokolović, Poljaci u Srbiji, Beograd 2017, w. 41–45.

13 https://www.rastko.rs/istorija/medicina/delo/15009, data dostępu: 08.12.2021.

14 https://www.rastko.rs/istorija/medicina/delo/14084, data dostępu: 08.12.2021.

15 W 1908 r. skierowała do Parlamentu Serbii (Narodna skupština Srbije) pismo w tej sprawie.

16 W czasie I wojny światowej Ludwik Hirszfeld przebywał w Serbii, gdzie zakładał pierwsze szpitale wojskowe, np. w Valjevie, a dzięki wynalezionej przez niego szczepionce przeciwko tyfusowi wojsko serbskie

9

Z okazji obchodów 100-lecia Wielkiej Wojny w ramach kolekcjonerskiej serii filatelistycznej ukazały się m.in. dwa znaczki z podobizną Ludwika Hirszfelda (ostatni z prawej w drugim rzędzie)

W pierwszej połowie XIX w. powstaje Towarzystwo Serbskiego Piśmiennictwa (Društvo srbske slovesnosti)¹⁷ – pierwsza serbska instytucja naukowa tego typu. Członkami Towarzystwa, które ostecznie przekształci się w Serbską Akademię Nauk i Sztuk, od samego początku, czyli już w XIX w., byli także Polacy – Aćim Medović (1848), Wojciech Cybulski (1849), Wacław Maciejowski (1858), Zygmunt Miłkowski (1869), Jan Matejko (1869).

W Serbii w drugiej połowie XIX w. (w latach 60.) można już było zdobywać

„zinstytucjonalizowaną” wiedzę z zakresu języka polskiego i kultury. Pierwszym, który coś więcej o Polsce i Polakach opowiedział Serbom był jeden z największych serbskich poetów, slawista – Đuro Daničić. Początek profesjonalnych studiów polonistycznych w Serbii też sięga końca XIX w. – ich pionierem jest slawista i polonista Radovan Košutić, który w 1895 r. w Wielkiej Szkole w Belgradzie rozpoczął cykl wykładów i kursów języka polskiego¹⁸. Pod koniec XIX w., w 1898 r., ukazał się także pierwszy¹⁹ podręcznik do nauki języka polskiego

przestało być dziesiątkowane przez tę chorobę. Hirszfeld wraz z serbskim wojskiem przeszedł morderczy szlak śmierci, prowadzący przez Albanię do Korfu.

17 Powstało w listopadzie 1841 r. Jego założycielami byli Jovan Sterija Popović i Atanasije Nikolić. Akt założycielski podpisał kniaź Mihailo Obrenović. Zadaniem Towarzystwa było nauczanie w języku serbskim oraz doskonalenie języka narodowego. Przewodniczącym Towarzystwa był zawsze minister oświaty. Towarzystwo zostało rozwiązane 27 stycznia 1864 r. Swoją działalność wznowiło 29 sierpnia 1864 r. pod nazwą Serbskie Towarzystwo Naukowe. Od 1 listopada 1886 r. przekształciło się w 1886 Serbską Królewską Akademię a od 19 listopada 1941 r. Serbską Akademię Nauk i Sztuk (SANU).

18 W Wielkiej Szkole, założonej w 1808 r., od samego początku jej istnienia można było zyskać informacje dotyczące losów Polski. Więcej: P. Bunjak, Pregled poljsko-srpskih…, s.181.

19 W 1934 r. ukaże się jeszcze Praktični primeri poljskog jezika (Praktyczny podręcznik języka polskiego) Đorđa.

Živanovicia i w 1967 r. Poljski primeri (Polskie przykłady) tego samego autora. Ogólnie rzecz biorąc, podręczniki do nauki języka polskiego nie będą mocną stron belgradzkiej polonistyki. W czasach jugosłowiańskich, w 1971 r., ukaże się Poljski u 100 lekcija (Polski w 100 lekcjach) Živanovicia – podręcznik o charakterze popularnym, a nie specjalistycznym z przeznaczeniem dla studentów polonistyki. Potem w 2004 r.

(potem ponownie 2008 r. i 2014 r.) tłumaczenie podręcznika Z polskim: w świat: wymowa (Sa poljskim u svet:

izgovor) wykonane przez Mirjanę Kostić Golubović i Agnieszkę Łasek. W okresie 2000– 2010, kiedy autorka pracy udzielała dodatkowych lekcji studentom polonistyki i rusycystyki, wybierającym język polski jako drugi

10

autorstwa Radovana Košuticia tj. Gramatika poljskoga jezika (Gramatyka języka polskiego).

Podręcznik zawierał nie tylko ćwiczenia językowe, ale i wskazówki gramatyczne, komentarze historyczne, wybór tekstów i skromny słowniczek. Materiał do ćwiczeń językowych stanowiły fragmenty tekstów literackich znanych polskich pisarzy – m.in. Mickiewicza i Słowackiego. Trzy lata później (1901 r.) światło dzienne ujrzały Primeri poljskoga književnoga jezika (Przykłady literackiego języka polskiego) tego samego autora. Pozycja zaopatrzona była już w dużo obszerniejszy słowniczek, który w tym samym roku ukazał się również jako samodzielne wydanie, czyli Poljsko-srpski rečnik (Słownik polsko-serbski).

Chociaż tradycja związków kulturalnych i politycznych między oboma krajami jest dużo dłuższa, to jednak pierwsze drukowane tłumaczenia polskich autorów zaczęły się ukazywać dopiero pod koniec pierwszej połowy XIX w. Pierwotnie przekładów najczęściej dokonywano z innych języków (głównie niemieckiego i rosyjskiego). Wśród pierwszych przetłumaczonych tekstów znalazła się Oda do młodości (Oda na mladež) Adama Mickiewicza, która została opublikowana w czasopiśmie „Novi serbski letopis” („Nowa serbska kronika”)²⁰. Pierwsze wydanie tłumaczenia całej książki z języka polskiego, ukazało się w 1848 r. Był to swego rodzaju podręcznik wojskowy przetłumaczony przez Matiję Bana²¹. W ostatnich latach XIX w. ukazała się jeszcze jedna publikacja, którą możemy

zakwalifikować jako szeroko rozumianą literaturę historyczną: Nešto o turskoj konjici i o slovenskom legionu, koji je stajao pod komandom Sadik-Paše (Nieco o tureckiej konnicy

i słowiańskim legionie stacjonującym pod komendą Sadyka-Paszy²²). Do roku 1880 najczęściej tłumaczonymi autorami byli: Adam Mickiewicz i Michał Czajkowski, przy czym Mickiewicz zyskuje sławę najpierw dzięki tłumaczeniom wykładów paryskich a dopiero potem jako poeta. I w tym okresie będzie on w zasadzie jedynym dobrze znanym wielkim polskim romantykiem. Z prozaików, obok Michała Czajkowskiego, którego opowiadanie Swatanie Zaporożca (Obručenje zaporoškog Kozaka. Poljsko-ukrajinska kaska iz XVI stoletija) było pierwszym polskim utworem epickim przetłumaczonym z języka polskiego, tłumaczeń doczeka się także, Teodor Tomasz Jeż (Zygmunt Miłkowski) i Jan Zachariasiewicz. Z oczywistych względów szczególnym zainteresowanie Serbów cieszyli się pisarze polscy, którzy podejmowali tematy, związane z historią narodów

język słowiański, do nauczania języka polskiego serbscy wykładowcy używali skryptów z Uniwersytetu Jagiellońskiego z lat 70-tych.

20 Jedna z nazw „Letopisa Matice srpske”.

21 Informację podajemy za B. Stojanović, Polonica u Srbiji, Slavističko društvo Srbije, Beograd 2013, s. 8.

22 Robocze tłum. tytułu – tekst w oryginale powstał w języku rosyjskim.

11

południowosłowiańskich i ich walki z Turkami, jak Jeż²³ czy Czajkowski²⁴. W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. największą popularnością cieszył się już Henryk Sienkiewicz, który na serbskim rynku wydawniczym zadebiutuje w 1881 r. nowelą Svirač Janko (Janko Muzykant). Status najczęściej wydawanego polskiego pisarza utrzymał do dziś²⁵.

Potem, do końca XIX w., oprócz Sienkiewicza, w chorwackim i serbskim obiegu literackim znalazły się m.in. utwory Juliusza Słowackiego (np. Mindowe, król litewski: obraz historyczny w 5 aktach/Mindove, kralj od Leđana: istorijska tragedija u pet činova), kilka powieści ludowych i współczesnych Józefa Ignacego Kraszewskiego (np. Poeta i świat:

powieść i /Pesnik i svet: roman), Jermoła /Jermola), Bolesława Prusa (np. Pałac i rudera /Palata i čatrlja), Adolfa Dygasińskiego (Nowele/Novele), Elizy Orzeszkowej (Cham/Prostak), Marii Rodziewiczówny (Dewajtis/Devajtis). Nietrudno zauważyć, że

serbskich tłumaczy i wydawców interesowały utwory, których akcja rozgrywa się w środowisku wiejskim.

W drugiej połowie XIX w. polskie tematy – zarówno w postaci tłumaczeń, jak i artykułów poświęconych polskiej literaturze, obecne będą na łamach różnych czasopism, w tym takich jak np. „Javor” (Jawor)²⁶, „Stražilovo”²⁷, „Danica”²⁸, „Brankovo Kolo”²⁹,

„Nada” (Nadzieja)³⁰. Według ustalen Petera Bunjaka na temat polsko-serbskich związków literackich również koniec XIX w. przyniesie kilka ciekawych artykułów, poświęconych literaturze polskiej. Artykuł Vladislava Alina Poljska poezija (Poezja polska), zamieszczony w 1884 r. w czasopiśmie „Javor”, zawiera treściwe informacje o polskich romantykach

23 S.K. Papierkowski, Lud serbski w powieściach T.T. Jeża, Lublin 1962.

24 J. Kijas, Powieści bałkańskie Michała Czajkowskiego, „Pamiętnik Słowiański” 1963, t. 13, s. 53– 82.

25 D. Živanović, Sienkiewicz w literaturach serbskich i chorwackich, [w:] Henryk Sienkiewicz. Twórczość i recepcja. Materiały z konferencji, listopad 1966, red. A. Piorunowa, J. Krzyżanowski, Kraków 1968, 367–

378.

26 Czasopismo literackie, ukazujące się w Nowym Sadzie okresie 1862–1893 (z przerwą w latach 1963–

1974) w redakcji i wydaniu jednej z najważniejszych postaci serbskiej literatury w ogóle tj. Jovana Jovanovicia Zmaja. Wokół tygodnika skupieni byli ludzie kultury z Serbii i Wojewodiny.

27 Tygodnik literacki z Nowego Sadu – wychodzący od przerwami w okresie 1885– 1894. W 1888 r. łączy się z Jaworem, ale od 1892 r. znowu zaczyna wychodzić jako samodzielny tytuł. Stražilovo – dosł. srażnica. To również nazwa szczytu w masywie Fruška gora.

28 Czasopismo literackie ukazujące się w Nowym Sadzie w okresie 1860–1872. Jego założycielem i wydawcą był Đorđe Popović. Z czasopismem współpracowała cała serbska elita literacka tamtych czasów: Jovan

Jovanović Zmaj, Laza Kostić, Ljubo Nenadović, Đura Jaksić. Każdy numer zawierał wkładkę literacką z informacjami o literaturach słowiańskich i niesłowiańskich i wydarzeniach w kulturze.

29 Tygodnik (czasem dwutygodnik) ukazujący się w serbskich Sremskich Karlovcach od 1895–1914 roku.

W okresie ukazywania się cieszył się sławą jednego z najlepszych czasopism literackich w Serbii, wokół którego skupiali się pisarze i działacze kultury z Królestwa Serbii i Austro-Węgier.

30 Sarajewski dwutygodnik wychodzący w latach 1895–1903. Wychodziło łacinką i cyrylicą do roku 1901.

Uważana jest za jedno z najlepszych południosłowiańskich czasopism literackich przełomu XIX i XX w.

https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=42715; https://kolekcije.nub.ba/collections/show/86, data dostępu: 08.12.2021.

12

(w tym o Antonim Malczewskim i Józefie Bohdanie Zalewskim). Oto Hausner w artykule Novija poljska književnost (Nowsza literatura polska), który ukazał się w roku 1885 w czasopiśmie „Stražilovo”, informuje o literaturze po 1984 r. Nikola Manojlović Rajko w, opublikowanym w 1886 r., na łamach „Kolo” („Koło”)³¹, tekście Najnovije poljsko pesništvo (Najnowsza polska poezja) kreśli panoramę polskiej poezji drugiej połowy XIX w., a Stevan Pavlović w 1891 r. i 1892 r. na łamach „Letopisu Matice Srpske”, w artykule Književnost u Poljaka (Literatura Polaków), daje przegląd literatury polskiej, począwszy od najstarszych publikacji. Milan Popović zamieszcza na łamach czas. „Nada” (1898) obszerny tekst o twórczości Mickiewicza zatytułowany właśnie Adam Mickjevič. Rok później na ten sam temat pisze Jovan Dučić – Adam Mickjevič (1798–1855) – jego artykuł w 1899 r.

opublikuje czasopismo „Zora”³². W czasopiśmie „Brankovo Kolo” najpierw, w 1898 r., ukazał się przekrojowy artykuł Stanisława Rzewuskiego Poljska književnost (Literatura polska)³³, a potem w 1903 Dvadeset godina poljske literature (Dwadzieścia lat polskiej literatury) Zofii Daszyńskiej-Golińskiej. W 1900 r. na łamach czasopisma „Zora” (Zorza)³⁴ – Poljska pripovijedna književnost (Polska literatura fabularna)³⁵ - najprawdopodobniej w opracowaniu Nadeždy Gavrilović, a w 1891 r., w czasopiśmie „Pozorište” („Teatr”)³⁶, Drama i pozorište u Poljskoj (Dramat i teatr w Polsce) – i jest to pierwszy większy przyczynek o polskich modernistach.

Prasa poświęcała także uwagę jubileuszom polskich literatów, których już znała serbska publiczność: 50-leciu Józefa Ignacego Kraszewskiego, 25-letniemu jubileuszowi Marii Konopnickiej, stuleciu urodzin Adama Mickiewicza, 25-leciu twórczości literackiej Henryka Sienkiewicza, pojawi się także artykuł okolicznościowy po śmierci Adama Asnyka.

Rocznicę stulecia urodzin Adama Mickiewicza odnotowała także Matica hrvatska, organizując uroczystą akademię z tej okazji i przypominając, że nakładem instytucji ukazały

31 Zagrzebskie czasopismo, którego pierwszy numer ukazał się w 1842 r. Wśród założycieli był S. Vraz.

Wychodzi do dziś. Obecnie publikowany pod patronatem Matice hrvatske (Macierzy Chorwackiej) https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?ID=32443, data dostępu: 08.12.2021.

32 Bardziej szczegółowo [w] P. Bunjak, Pregled poljsko-srpskih…, Beograd 1999.

33 Poświęcony głównie prozie realistycznej.

34 Czasopismo literackie ukazujące się w Mostarze (Bośnia) w latach 1986–1901. W skład redakcji wchodzili znamienici literaci tego okresu: Aleksa Santić, Jovan Ducić, a z czasopismem współpracowali nie mniej sławni Ivan Cankar, Simo Matavulj, Stefan Sremac. Zorza wychodziła wyłącznie cyrylicą,

https://digital.bgs.ba/zora-list-za-zabavu-pouku-i-knjizevnost-uredjuju-aleksa-santic-i-svetozar-corovic/, data dostępu: 08.12.2021.

35 Oryginał ukazał się w niemieckim „Literarisches Echo”.

36 https://www.snp.org.rs/wp-content/uploads/2014/04/POZORISTE-ZA-GODINU-1887.pdf?lang=lat, data dostępu: 08.12.2021.

13

się najważniejsze utwory polskiego wieszcza. Matica hrvatska wystosowała wówczas także telegram z życzeniami do syna Mickiewicza³⁷.

W 1869 r. wychodzić zacznie zagrzebskie czasopismo literackie „Vijenac”

(„Wieniec”)³⁸. W kontekście propagowania literatury polskiej i jej twórców, tygodnik jest naprawdę bogatym źródłem wiedzy o polskiej literaturze i kulturze tego okresu. Oczywiście nie będzie to jedyne chorwackie wydawnictwo periodyczne, zajmujące się tematami polskiej literatury i kultury. Przekłady, choć będzie ich dużo mniej niż w Vijenacu, publikować będą również inne zagrzebskie wydawnictwa: dzienniki „Pozor/Obzor” („Uwaga:)³⁹, „Narodne Novine” („Wiadomości narodowe”)⁴⁰, „Hrvatska Domovina” („Chorwacka ojczyzna”)⁴¹ i czasopisma literackie, takie jak: „Hrvatska Vila” („Chorwacka wróżka”)⁴², „Naše Gore List”

(„Nasz ród”)⁴³.

Biorą pod uwagę późniejsze losy narodów i praktyczne scalenie obiegów literackich na okres kilkudziesięciu następnych lat, należy uwzględnić również i wspomnieć o dorobku słoweńskim. W Słowenii, pomimo że lektorat języka polskiego w Lublanie rozpoczął działalność w roku 1947, związki kulturalne z Polską mają dużo dłuższą – bo ponad 180 letnią tradycję. Pierwszego przekładu z literatury polskiej dokonał najwybitniejszy poeta słoweński France Prešern i był to sonet Rezygnacja Adama Mickiewicza, opublikowany w 1837 r. Początek XIX w. to również początek kontaktów naukowych pomiędzy Słoweńcami i Polakami. Za pioniera w tej dziedzinie można uznać Jerneja Kopitara, który nie tylko pozostaje w korespondencyjnym kontakcie z Samuelem Bogumiłem Lindem i Jerzym Samuelem Bandtkiem, Konstantym Słotwińskim (ówczesnym dyrektorem Ossolineum), ale i publikuje pierwsze informacje o polskich książkach. Valentin Vodnik, słoweński poeta, również prowadzi ożywioną korespondencję z Lindem.

37 Prilog, „Vienac“ 1898, br. 27.

38 Vienac. Zabavi i pouci, [w\:] Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje. Zagreb 2021, https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?ID=64554, dana dostępu: 08.12.2021.

39 Zagrzebski dziennik wychodzący od 1860 r. naprzemiennie pod nazwą „Pozor i Obzor”. Ostatni numer ukazał się w kwietniu 1941 r. Wiodącym tematem wydawnictwa była polityka:

https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=44664, data dostępu: 08.12.2021.

40 Zagrzebski dziennik wydawany przez Ljudevita Gaja ukazujący się pod tym tytułem w okresie 1849-1853, a od 1853–1860 pod nazwą „Carsko kraljevske službene narodne novine” („Cesarsko królewskie urzędowe wiadomości narodowe”), w 1861 wraca do pierwotnego tytuły i pod takim wychodzi do dziś.

41 Zagrzebski dziennik ukazujący się w okresie od grudnia 1895 r. do grudnia 1900 r. Wśród redaktorów naczelnych byli m.in. August Harambašić i Dragutin Tkalčić – tłumacze literatury polskiej.

42 Zagrzebskie czasopismo rozrywkowo – artystyczno-literackie ukazujące się w okresie 1882–1885 – najpierw wychodziło jako miesięcznik, potem dwutygodnik i tygodnik. Wśród redaktorów naczelnych był tłumacz literatury polskiej August Harambašić.

43 Zagrzebskie czasopismo rozrywkowo-naukowe ukazujące się w okresie 1861–1866. Kolejne numery ukazywały się raz na 10 dni.

14

Za pierwszego słoweńskiego polonistę uważany jest Matija Čop, który z literaturą polską zetknął się podczas swojego pobytu we Lwowie. Ze Lwowa wrócił z bogatą biblioteką polonistyczną. Po powrocie do Lublany Čop promował polską literaturę – zarówno poprzez przyczynki poświęcone tejże, jak i prezentowanie polskich pisarzy i utworów słoweńskim twórcom. Tak było w przypadku Franca Prešerna, jednego z najbardziej rozpoznawalnych słoweńskich poetów, któremu właśnie Čop przekazał fascynację Mickiewiczem. Kolejną postacią mającą swoje zasługi w promocji języka polskiego i literatury wśród Słoweńców, w intersującym nas okresie był Polak – Emil Korytko, zesłany do Lublany za działalność w ruchu wolnościowym w Galicji. Korytko prowadził pierwsze, nieformalne kursy języka polskiego i tłumaczył polską poezję. Korytko miał też ogromne zasługi dla rozwoju słoweńskiej etnologii. Wśród tłumaczy literatury polskiej z okresu XIX w. i początku XX w.

wymienić należy: Franca Miklošicia, Stanka Vraza i Matiję Valjavca, Petera Miklaveca.

Tłumaczono wówczas Kraszewskiego, Sienkiewicza, Prusa, Konopnicką, Orzeszkową. Na przełomie wieków pojawiają się także pierwsze obszerniejsze teksty na temat polskich pisarzy i poetów. Początek XX w. przyniesie tłumaczenia na język słoweński poezji Słowackiego, Mickiewicza, Krasińskiego.

Pisząc o obecności polskiej literatury w okresie do końca XIX wieku, nie można pominąć polskich sztuk wystawianych serbskiej i chorwackiej scenie teatralnej.

Śluby panieńskie – premiera 14.04.1874 r. Damy i huzary – premiera 20.01.1872 r.

Teatr Narodowy w Zagrzebiu Teatr Narodowy w Zagrzebiu

15

Pierwszą polską sztuką na serbskiej scenie były Damy i huzary Aleksandra Fredry – premierowo publiczność obejrzała ją w Nowym Sadzie⁴⁴ w 1864 r. Będzie to najczęściej wystawiany polski utwór do drugiej wojny światowej. Ostatnie przedstawienie miało miejsce w 1928 r. na scenie belgradzkiego Teatru Narodowego. Serbską adaptację przygotowano na podstawie niemieckiego tłumaczenia. Tu należałoby zaznaczyć, że premiera w zagrzebskim Teatrze Narodowym miała miejsce aż piętnaście lat wcześniej niż premiera serbska.

Jedenaście lat po premierze Dam i huzarów na serbskiej scenie pojawia się kolejna polska sztuka – Tak się dzieje, czyli życie nad stan (Pružaj se prema guberu), autorstwa popularnego w połowie XIX w. aktora i komediopisarza, Stanisława Bogusławskiego, w tłumaczeniu Michała Ostoi Holińskiego. W 1875 r. sztukę wystawia Teatr Narodowy w Belgradzie, rok później Teatr Narodowy w Nowym Sadzie.

W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. na serbskich scenach dominują sztuki francuskie i niemieckie, czasami węgierskie, które wypierają słowiańskich autorów. Żyją na scenach

sztuki Aleksandra Fredry – w 1895r. Damy i huzary wystawione zostają w Niszu. Do końca XIX w. żadna inna polska sztuka nie odniosła takiego scenicznego sukcesu.

Autor Tytuł Rok Tłum.

Aleksander Fredro

Damy i huzary / Gospođe i husarii

1864/ Nowy Sad 1828/ ostatnie wznowienie Belgrad

Adaptacja z niemieckiego tłumaczenia Stanisław

Bogusławski

Tak się dzieje, czyli życie nad stan (Pružaj se prema guberu)

1875/ Belgrad 1876 Nowy Sad

Prev. Michał Ostoja Holiński Aleksander

Fredro

Śluby panieńskie / Devojački zavet

1872/Zagreb 1877/ Novi Sad

Prev. Josip Eugen Tomić Jan Aleksander

Fredro

Posażna jedynaczka/Jedinica 1877/Novi Sad 1878/Beograd

Prev. Sava Petrović (w Zagrzebiu wystawiano tłum.

Josipa Eugena Tomicia)

Pod koniec XIX w., u progu nowej epoki Polska oraz jej kultura i literatura była już rozpoznawalna wśród chorwackich i serbskich elit, co stanowiło podłoże do przyszłych, licznych inicjatyw polskich i jugosłowiańskich. Na początku XX w., w 1906 r., Henryk Sienkiewicz zostaje członkiem korespondentem Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk (SANU), w tym zaś samym roku Akademia przyjmuje również Aleksandra Brücknera – wybitnego slawistę, historyka literatury i kultury, profesora Uniwersytetu Berlińskiego, w 1907 r.

historyka Michała Bobrzyńskiego, a w 1912 r. językoznawcę Jana Michała Rozwadowskiego, profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego.

44 Teatr Narodowy w Nowym Sadzie założony został w 1861 r., w Belgradzie w 1868 r.

16

Sylwetki tłumaczy i propagatorów polskiej literatury i kultury

Wśród tłumaczy tego pierwszego okresu kontaktów z literaturą polską uwagę zwracają Teodor Pavlović, Milos Popović, Petar Jovanović, Mita Rakić, Sima Popović i Vladimir Nikolić Ilić. Jednakże, według Đorđa Živanovicia, żaden z nich nie znał dobrze języka polskiego. W tłumaczeniach sporo było błędów, a ich sens niejednokrotnie odbiegał znacznie od oryginału. Zupełnie przeciwstawną opinię na ten temat ma współczesny badacz literackich

związków tego okresu, Petar Bunjak, wymieniając: Mitę Rakiticia, Simę Popovicia i Vladimira Nikolicia Ilicia jako uzdolnionych tłumaczy literatury polskiej⁴⁵. Natomiast po

koniec XIX w. pojawią się już tłumacze, którzy odcisną już znaczące piętno w historii polskiej translatoryki literackiej w Serbii i Chorwacji. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują:

Đorđe Popović – Daničar (1832^-1914) – z językiem polskim zetknął się w Wiedniu, gdzie zdobywał wykształcenie. Jako tłumacz języka polskiego zadebiutował w 1856 r.

opowiadaniem Kozacki Hannibal (Kozački Hanibal). Potem przekładał utwory Teodora Tomasza Jeża, Juliusza Słowackiego, Ignacego Kraszewskiego, Seweryna Goszczyńskiego.

Przygotował pierwszy wybór wierszy Kazimierza Przerwy–Tetmajera (ukazał się w 1900 r.).

Nikola Manojlović Rajko (1864–1897) – samouk językowy. Niezwykle ważna postać z punktu widzenia popularyzacji literatury polskiej końca XIX w. – zarówno z pozycji

tłumacza, jak i autora tekstów o literaturze i jej twórcach. Oprócz tekstów publikowanych w czasopismach literackich (takich jak np. „Stražilovo” i „Kolo”), niejednokrotnie opatrywał tłumaczenia tekstami o charakterze informacyjnym (wstępami i posłowiami), które umożliwiały czytelnikowi zdobycie wiedzy o autorze i jego twórczości. Jest również autorem jednego z pierwszych, bardziej złożonych, opracowań poświęconych polskiej poezji – artykułu Najnovije poljsko pesništvo⁴⁶ (Najnowsza polska poezja). On też jako pierwszy opublikował tłumaczenie Henryka Sienkiewicza – była to nowela Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (Iz pametara poznanjskog učitelja). Jako tłumacz zadebiutował w 1885 r.

przekładem wiersza Kornela Ujejskiego. Tłumaczył zarówno poezję jak i prozę: utwory Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Marii Konopnickiej, Adolfa Dygasińskiego, Elizy Orzeszkowej, Marii Rodziewiczówny, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Bolesława Prusa. Zagrzebskie Narodne novine publikowały w odcinkach Pana Wołodyjowskiego

45 P. Bunjak, Pregled poljsko-srpskih…, s. 24.

46 N. Manojlović Rajko, Najnovije poljsko pesništvo [w]: „Kolo” 1889.

17

Henryka Sienkiewicza oraz Placówkę Bolesława Prusa. Jego przekłady doczekały się reedycji nie tylko w czasach jugosłowiańskich, ale i najnowszych – np. Hanię Sienkiewicza przypomniano w 2009r.

Milorad Pavlović, znany także jako Mile Krpa (1865–1957) – działalność translatorską rozpoczął w latach dziewięćdziesiątych XIX w. W swoich tłumaczeniach skupiał się głównie na poezji. Jego zasługą są pierwsze tłumaczenia utworów Adama Asnyka, Marii Konopnickiej, Jana Kasprowicza oraz Kazimierza Przerwy-Tetmajera, które na łamach czasopism literackich ukazały się jeszcze przed końcem XIX w. Prozę tłumaczył rzadko⁴⁷. Ruža Vinaver (1871–1942) – urodziła się w Warszawie. Jako tłumaczka dała się poznać na początku XX w. – jako pierwsza przetłumaczyła na język serbski Stefana Żeromskiego – było to opowiadanie Ariman se sveti (Aryman mści się), przekładała utwory Marii Konopnickiej (Jakton/Jakton), Bolesława Prusa (Prsnik/Kamizelka), Egipatska legenda/ Z legend dawnego

Egiptu). Tłumaczyła również Jana Kasprowicza i Stanisława Przybyszewskiego.

W czasopismach literackich tego okresu („Delo” („Dzieło”), „Nova iskra”, „Srpski književni glasnik” („Serbski kurier literacki”), „Bosanska vila”, „Zvezda”) pisała również prace krytyczne, poświęcone polskim pisarzom – w tym Adamowi Asnykowi⁴⁸, Bolesławowi Prusowi, Stanisławowi Przybyszewskiego. Publikowała również w polskiej prasie („Przegląd Tygodniowy”) teksty poświęcone literaturze serbskiej. Warto wspomnieć, że synem Ružy Vinaver był Stanislav Vinaver, jeden z najsłynniejszych serbskich ekspresjonistów.

Lazar R. Knežević (1876–1932) - podobnie, jak większość liczących się serbskich tłumaczy literatury polskiej, ukończył Wielką Szkołę w klasie Radovana Košuticia. Był jednym ze współzałożycieli powstałego w 1925 r. Klubu Polsko-Jugosłowiańskiego (przez jakiś czas – niedługi – również jego przewodniczącym). Jest jedną z najważniejszych – jeśli nie

najważniejszą – postaci zasłużonych w promowaniu polskiej literatury, a tym samym i kultury, u schyłku XIX i na początku XX w. Zadebiutował w 1899 r., jak wielu tłumaczy

tego okresu, przekładem utworu Henryka Sienkiewicza. Opowiadanie Anđeo (Jamioł) ukazało się w pierwszym numerze czasopisma „Nowa Iskra”. W swojej pracy skupiał się dużo bardziej na tłumaczeniach niż pisaniu tekstów autorskich, poświęconych literaturze polskiej.

Napisał zaledwie kilka teksów okolicznościowych, towarzyszących śmierci polskich pisarzy –

47 Tu na uwagę zasługuje tłumaczenie fragmentu Faraona Bolesława Prusa opublikowanego w 1901 r.

w wychodzącym od 1895 do 1914 r. czasopiśmie kulturalno-literackim „Brankovo Kolo”.

48 Ruža Vinaver jako uważny obserwator i propagator literatury polskiej zadebiutowała tekstem – nekrologiem

poświęconym Adamowi Asnykowi: Адам Асник (El…y), „Delo” 1897. Bardziej szczegółowo [w]:

S. Subotin, Iz poljsko-jugoslovenskih književnih veza, Beograd 1969, s. 135.

18

Reymonta i Prusa oraz tekst poświęcony Sienkiewiczowi z okazji przeniesienia prochów tegoż do kraju⁴⁹. Rzadko sięgał po poezję, natomiast upodobał sobie polskich pisarzy pozytywistycznych. Jego ulubionym pisarzem był zdecydowanie Henryk Sienkiewicz – tłumaczył go przez cały okres aktywności translatorskiej. Chętnie sięgał także po utwory Bolesława Prusa. Spod jego pióra wyszły tłumaczenia (niektóre przed pierwszą wojną światową, inne w okresie międzywojennym) utworów Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta, Elizy Orzeszkowej, pojedyncze utwory Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza. Do historii przekładu literatury polskiej na język serbski wpisał się jako tłumacz Trylogii i innych znanych utworów Sienkiewicza. Dla potrzeb Teatru Narodowego przetłumaczył, jeszcze przed pierwszą wojną światową, tragifarsę Gabrieli Zapolskiej Ich czworo, której premiera miała miejsce w 1913 r. Współpracował z czasopismami literackimi i gazetami, takimi jak: „Nova Iskra” („Nowa Iskra”), „Delo”, „Zvezda” („Gwiazda”), „Kolo”,

„Srpski književni glasnik”, „Misao” („Myśl”), „Demokratija” („Demokracja”), „Budućnost”

(„Przyszłość”) i innymi.

Milorad St. Janković (1882–1950) – wykształcenie slawistyczne i polonistyczne zdobył w Belgradzie, w Wielkiej Szkole, gdzie był studentem słynnego slawisty Aleksandra Belicia,

a wiedzę z zakresu polonistyki u Radovana Košuticia, ojca serbskiej polonistyki. Był współzałożycielem (długo również właścicielem) czasopisma literackiego „Misao”, w którym ukazało się wiele tłumaczeń i opracowań z zakresu literatury polskiej. Jeśli chodzi o literaturę

polską to publiczności czytelniczej dał się poznać najpierw jako krytyk literacki.

W czasopiśmie „Književna nedelja” („Tydzień Literacki”)⁵⁰ ukazał się jego tekst Jedan netačan prevod (Jedno niewłaściwe tłumaczenie), będący recenzją (a właściwie surową krytyką) tłumaczenia powieści Sienkiewicza Rodzina Połanieckich (Porodica Polanjeckih), autorstwa Čedomira Petrovicia. Później jeszcze parokrotnie będzie zabierał głos na łamach czasopism literackich w roli krytyka i analityka literackiego. To on np. zaprezentuje czytelnikom postać Elizy Orzeszkowej: Eliza Ožeškova („Srpski književni glasnik” 1905) i Marii Konopnickiej: Marija Konopnicka („Delo” 1913). Chociaż jego dzieło translatorskie nie jest zbyt bogate, uważany jest za jednego z najlepszych tłumaczy literatury polskiej tego okresu. Najwięcej tłumaczy na początku XX w., później, po pierwszej wojnie już tylko sporadycznie. Jego pierwszym dużym tłumaczeniem będzie powieść Marii Rodziewiczówny

49 Był to wykład, który potem ukazał się w formie artykułu: L. Knežević, Henrik Sjenkjevič (1846–1916),

„Srpski književni glasnik“, 1924.

50 Milorad St. Janković; Jedan netačan prevod, „Književna nedelja“ 1904 i Milorad St. Janković; Jedan netačan prevod, Beograd 1904, s. 7.

19

Plavi (Błękitni). Jest też autorem pierwszego tłumaczenia powieści Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy (Kroz pustinju i prašumu).

Jovanka Lontkjevićeva (1880–1962) – znajomość języka polskiego wyniosła z domu (jej

ojciec był Polakiem, jednym z grupy polskich lekarzy, którzy po 1830 r. osiedlili się w Serbii), a wykształcenie polonistyczne zdobywała (jednak studiów nie ukończyła) w Wielkiej Szkole u prof. Radovana Košuticia. Podobnie jak inni tłumacze tego okresu

publikowała w czasopismach literackich „Bosanska vila” (Bośniacka wróżka), „Zvezda”,

„Srpski književni glasnik“, „Delo“. Zadebiutowała tłumaczeniem powieści Henryka Sienkiewicza Bez dogmatu (Bez dogme), którego kolejne części publikowało czasopismo

„Književna nedelja". Ciekawostką jest to, że w czasopiśmie ukazała się tylko część powieści – rękopis całości tłumaczenia zaginął i ostatecznie ponownego tłumaczenia powieści podjął się Milorad Janković, a ukończył je Lazar Knežević). W kręgu jej translatorskich zainteresowań oprócz H. Sienkiewicza była Eliza Orzeszkowa i Bolesław Prus. Jovanka Lontkiewiczówna nie ma na swoim koncie zbyt wielu tłumaczeń, gdyż po zamążpójściu, w 1911 r., praktycznie przestała tłumaczyć, a mimo to zaliczana jest do ważnych postaci z kręgu tłumaczy literatury polskiej przełomu XIX i XX w.

W Chorwacji historia tłumaczeń literatury polskiej sięga 1835 r., kiedy na łamach

„Danicy” pojawi się anonimowe tłumaczenie fragmentu z XIV rozdziału Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza pt. Przypowieści (Prispodoba)⁵¹. Wśród pierwszych propagatorów literatury polskiej znajdą się znane postaci chorwackiego życia kulturalnego: Stanko Vraz, Adolf Veber Tkalčević, August Šenoe, Franjo Marković, Toma Maretić (pierwszy tłumacz Pana Tadeusza).

Należałoby także wspomnieć, że wielu slawistów, mających ogromne zasługi w inicjowaniu i potem pogłębianiu więzi naukowych, kulturalnych i językowych na początku XX w. przynajmniej część swojej edukacji odbywała na polskich uniwersytetach. Wśród nich byli: przebywający na stypendiach lub badaniach naukowych w Krakowie Julije Benešić, Branko Vodnik Frechsler, Zdenka Martinović (w późniejszym okresie również Ivo Andrić), a w Warszawie Đorđe Živanović.

51 L. Durković-Jakšić, Mickiewicz i Jugosłowianie, Poznań 1984, s. 2001.

20

II

POLSKA LITERATURA W PIERWSZEJ JUGOSŁAWII

Odrodzenie niepodległego państwa polskiego i powstanie Jugosławii stworzyło zupełnie nową sytuację – i to nie tylko pod względem geopolitycznym. Zaistniały dogodne warunki dla rozwoju wzajemnych kontaktów międzypaństwowych, powstały instytucje, które mogły te działania wspierać. Sprzyjały temu od samego początku wyjątkowo dobre relacje pomiędzy Polską a Królestwem Jugosławii.

Oba państwa szybko zawarły kilkanaście umów i porozumień, obejmujących swoim zakresem kwestie polityczne, gospodarcze, kulturalne, naukowe prawne i społeczne, czyli wszystkie obszary ważne dla państw funkcjonujących w rzeczywistości po I wojnie światowej⁵². Stosunki dyplomatyczne między oboma państwami zostały nawiązane już w 1919 r.⁵³. Dnia 16 stycznia 1919 r. księciu regentowi Aleksandrowi przekazano depeszę notyfikacyjną od Józefa Piłsudskiego⁵⁴. Pierwsze porozumienie odnoszące się do współpracy kulturalnej, naukowej i oświatowej podpisano 2 grudnia 1931 r⁵⁵. Można śmiało mówić o dużej wzajemnej sympatii w ciągu tego okresu (zarówno pomiędzy państwami, jak i narodami), która manifestowała się między innymi intensywną wymianą kulturalną i naukową oraz dobrym klimatem do nawiązywania kontaktów gospodarczych i turystycznych. Kontakty te były żywe i intensywne także na poziomie towarzyskim.

Świadczą o tym, m.in. słowa skierowane przez króla Aleksandra I do polskiego naukowca – Henryka Batowskiego: „O tak (…) cenię sobie wielki patriotyzm Polaków”⁵⁶. Zarówno w Polsce, jak i w Jugosławii, zaczęły się zawiązywać stowarzyszenia i kluby polsko- jugosłowiańskie, jugosłowiańsko-polskie oraz inne organizacje tego typu. Jedną z nich była Liga Polsko-Jugosłowiańska (1931)⁵⁷, która, jak czas pokaże, odegra ważną rolę nie tylko w zakresie pogłębiania stosunków i współpracy gospodarczej, turystycznej, kulturalnej i naukowej. Okaże się także niezwykle sprawną instytucją koordynującą i udzielającą

52 K.S. Morawski, Umowy polsko-jugosłowiańskie (1919–1934). Partnerstwo słowiańskie a nieuregulowane kwestie międzynarodowe, Prace Komisji Środkowoeuropejskiej PAU, 2014, tom XXII, s.73–89.

53 Nieoficjalnie zapoczątkowano je już pod koniec 1918 r., kiedy kierownictwo nad Poselstwem Polskim w Belgradzie objął Cezary Pruszyński.

54 W. Stępniak, Dyplomacja polska na Bałkanach (1918–1926), Warszawa 1998.

55 K.S. Morawski, Okoliczności budowy stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a Jugosławią w 1918 roku, „Historia i Polityka” 2013, nr 10 (17), s. 95–114.

56 Król Jugosławii Aleksander I o Polakach, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 15 X 1934, nr 286, s. 2.

57 T. J. Lis, Delatnost Lige poljsko-jugoslovenskih društava u međuratnom periodu, [w:] Jugoslavija i Poljska u XX veku, Međunarodni tematski zbornik radova sa konferencije Jugoslovensko-poljski odnosi u XX veku, Beograd 2017, s. 115–129.

21

bezpośredniej pomocy polskim uchodźcom, którzy w 1939 r. znaleźli się w Jugosławii (podczas prób przedostania się do Włoch i dalej). Do niedawna jeszcze żyła i mieszkała w Leskovacu Karolina Drača, która osobiście doświadczyła konkretnej, humanitarnej działalności Ligi. Drača wraz z dziesiątkami innych Polaków udawała się do Włoch pociągiem. Po ogłoszeniu wybuchu wojny pociąg ten został zatrzymany na granicy jugosłowiańsko włoskiej, wówczas działacze Ligi udzielili uchodźcom pierwszej niezbędnej pomocy i schronienia. Wielu Polaków zdecydowało się potem zostać na stałe w Jugosławii.

Działalność Ligi była dowodem życzliwego nastawienia władz jugosłowiańskich względem polskich uchodźców. Należy zaznaczyć, że na czele Ligi przez cały okres jej istnienia stali eminentni członkowie serbskiej społeczności: slawiści, naukowcy, dyrektorzy instytucji publicznych (np. Teatru Narodowego czy Drukarni Królewskiej), politycy, przedsiębiorcy⁵⁸.

Pamiątkowa tablica ufundowana w 1986r. przez Radę Ochrony Pomników, Walki i Męczeństwa Tablica znajduje się w Belgradzie przy ulicy Uzun Mirkova 2⁵⁹

Swoistym, ale i niezwykle znamiennym echem tego niezwykle sympatycznego okresu w dziejach stosunków między państwami jest jugosłowiański epizod w bardzo popularnej polskiej komedii wojennej Jak rozpętałem drugą wojnę światową (1969, reż. Tadeusz Chmielewski).

58 P. Bunjak, Pregled poljsko-srpskih…, Beograd 1999.

59 W okresie, kiedy autorka pracy odpowiadała za zadania z zakresu dyplomacji publicznej i kulturalnej w Ambasadzie RP w Belgradzie (2010–2015), tablica została odnowiona i wprowadzony został zwyczaj

składania przez ambasadora i przedstawicieli serbskich władz w dniu 11 listopada kwiatów pod tablicą. W tym okresie zwyczaj ten został przejęty również przez organizatorów niektórych imprez. Dla przykładu:

organizatorzy Międzynarodowego Festiwalu Satyrycznego Satirafest, w roku, gdy festiwal odbywał się pod znakiem Stanisława Jerzego Leca, w dniu otwarcia festiwalu również złożyli wieńce pod tablicą. Niestety ani jeden, ani drugi zwyczaj nie utrzymał się po zmianie personelu Ambasady RP.

22

„O rany, Jugosławia!”

(Kadr z filmu Jak rozpętałem drugą wojnę światową (reż. Tadeusz Chmielewski, Polska 1969)

Odzwierciedleniem współpracy kulturalnej były także wzajemne wizyty pisarzy i naukowców. W tym okresie Jugosławia była zresztą celem podróży wielu polskich

intelektualistów, naukowców, artystów i ludzi kultury. Jugosławię parokrotnie odwiedziły m.in. znane pisarki: Zofia Nałkowska⁶⁰ i Maria Dąbrowska⁶¹. Jednak to nie Serbia była punktem docelowym, ale Zagrzeb, gdzie toczyło się bujne (w kontekście Jugosławii) życie kulturalne, oraz atrakcyjne turystycznie wybrzeże Adriatyku, konkretnie Dalmacja. Serbię zaś w większości przypadków odwiedzano niejako przejazdem. Powodem pierwszej wizyty Zofii Nałkowskiej w Zagrzebiu była premiera jej sztuki Dom kobiet (Kuća žena, Teatr Mały, 1930).

Pobyt, który przebiegł pod znakiem licznych spotkań intelektualnych, hołdów składanych polskiej pisarce, adorowanej przez Jugosłowian– życia jakże innego od polskiej codzienności (o czym pisze w swoich Dziennikach) sprawił, że Nałkowska uległa atmosferze południowej bezpośredniości i otwartości, a Zagrzeb stał się dla niej małym Paryżem⁶². Pobyt ten zaważył na jej niezwykle pozytywnym postrzeganiu Jugosławii, z którymi nawiązywał bliższe relacje.

Szczególny echem odbił się jej romans ze sławnym już wtedy chorwackim pisarzem Miroslavem Krležą, nawiązany jeszcze w Warszawie w 1932 roku⁶³. Kolejne przyjazdy do

60 M. Vražić, Nałkowska, Benešić, Krleža. Spotkania, „Twórczość” 2020, nr 11 (900), s. 94–104.

61 E. Nawrocka, Maria Dąbrowska w Jugosławii, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2014, nr 8, s. 195–201.

62 „Bawię się jakby to był Paryż, a nie Zagrzeb. Co wieczór, w ciemnościach i płomieniach serbskiej ślicznej miłości, siedzę w loży i słucham muzyki (…)” Z. Nałkowska, Dzienniki 1930–1939, Warszawa 1988, s. 350).

63 Nie tylko Jugosławii, ale i Jugosłowian: „Jugosłowianie są piękną rasą ludzką. W tym wypadku ciężko mi wymienić nazwiska poznanych ludzi, ale trzeba powiedzieć, że częstość typów pięknych fizycznie, zwłaszcza

23

Zagrzebia nie zmieniły tej opinii⁶⁴. Podobne opinie o Jugosławii wyrażała też Maria Dąbrowska: „Jugosławia jest bardzo piękna, a jeszcze piękniejsza wydaje się komuś, kto jak ja, po wielu latach wyrwał się w świat i po raz pierwszy w życiu znalazł się na przesławnym Południu (…) Trzy kultury – stara, zachodnioeuropejska, refleksyjna i arystokratyczna

chorwacko-słoweńska, impulsywna i czynna o romantycznych tradycjach pasterskich i wojackich, pierwotna, lecz z ambicjami do wielkich, zwłaszcza państwowych osiągnięć

serbska i wreszcie, przenikająca serbską, kontemplacyjna, a nie pozbawiona swoistych wartości turecko-muzułmańska, oto zawiły kompleks, w którym trzeba się rozpatrzyć, aby móc mówić o Jugosławii”⁶⁵.

Ciekawym i bardzo znamiennym dla tamtego okresu zjawiskiem jest całkiem spora liczba relacji podróżniczych, opracowań krajoznawczych, wśród których najobszerniejsze to Jugosławia (z teki podróżnika i obserwatora) Stanisława Rosponda (1935) – książka będąca pokłosiem stypendium przyszłego znanego językoznawcy oraz Uroda Jugosławii Haliny Siennickiej z 1936 r., wydana w ramach „Biblioteki Jugosłowiańskiej”.

Znanym epizodem we wzajemnych stosunkach kulturalnych tego okresu była popularność wśród polskiej elity intelektualnej chorwackiej wyspy Šolta (Dalmacja).

W miejscowości Nečujam dnia 14 czerwca 1928 r. położono kamień węgielny pod budowę hotelu „Chrobrzyszyn”. Budowę nadzorowała Spółdzielnia „Dom Polski nad Adriatykiem”.

Później Spółdzielnia uruchomiła pensjonat, w którym spotykali się, pracowali i wypoczywali polscy naukowcy i artyści. Nieco później na kolonie i podobne formy wypoczynku przyjeżdżała młodzież np. z polskich rodzin wojskowych. Można powiedzieć, że Polacy byli pionierami turystyki na wyspie Šolta. W 1937 i 1938 r. wypoczywał tam też m.in. Krzysztof Kamil Baczyński (przebywał tu na koloniach dla polskiej młodzieży) i właśnie w Nečujam powstały jego piękne młodzieńcze wiersze⁶⁶.

W Nečujam osiedlił się także emerytowany pułkownik Wojska Polskiego Józef Bartelmus wraz z żoną. Państwo Bartelmus ufundowali w Nečujam kościółek pod wezwaniem św. Piotra z ołtarzem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Znajdujący się tam obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej ufundowali Polacy ze Lwowa i przekazali go w darze kościołowi na wyspie Šolta.

wśród mężczyzn jest zupełnie wyjątkowa.” (Zofia Nałkowska, Widzenie bliskie i dalekie, Czytelnik, Warszawa 1957; Także: M. Vražić, Nałkowska, Benešić…, s. 94–104).

64 Tamże.

65 Maria Dąbrowska, Polacy w Jugosławii, „Wiadomości Literackie” 1934, nr 16, s. 158–168.

66 Np. Wieczór na południu, Znów wędrujemy ciepłym krajem. W 2015 r. upamiętniono obecność Krzysztofa Baczyńskiego na wyspie. Ambasada RP w Zagrzebiu ufundowała tablicę pamiątkową poświęconą polskiemu poecie.

24

W 2015 r. upamiętniono pobyt Krzysztofa Baczyńskiego na wyspie.

Ambasada RP w Zagrzebiu ufundowała tablicę pamiątkową poświęconą polskiemu poecie⁶⁷

Na wyspie Šolta, w miejscowości Rogač, gdzie znajdował się drugi Polski Dom nad Adriatykiem (niezwykle popularny wśród polskich wysokich urzędników państwowych oraz

intelektualistów) jest jeszcze jedna tablica upamiętniająca polską obecność na wyspie w okresie międzywojennym: mianowicie we wrześniu 1932 r. na frontowej ścianie Domu

Polskiego umieszczono tablicę pamiątkową ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego. W czasie II wojny przekazano ją na przechowanie proboszczowi miejscowej parafii i do dziś znajduje się w Kościele św. Teresy⁶⁸.

Zaznaczmy i to, że nie jest to jedyny ślad Piłsudskiego na obszarze byłej Jugosławii.

W 1927 r. w Belgradzie ukaże się broszura Današnja Poljska (Dzisiejsza Polska), w której przywołuje się Marszałka Piłsudskiego, potem w 1930 r., w Zagrzebiu broszura Josip Piłsudski (Józef Piłsudski⁾ Tadeusza Lubaczewskiego i w 1936 r., ponownie w Zagrzebiu Maršal Józef Pilsudski (Marszałek Józef Piłsudski). W 2019 r. Ambasada RP w Zagrzebiu

67 Tablica umieszczona jest z frontowej strony budynku, w którym przebywał K.K. Baczyński. Ambasada RP w Zagrzebiu wystąpiła z inicjatywą przejęcia opieki nad budynkiem i utworzenia tam małego muzeum polskiej bytności w Dalmacji. Niestety pomysł nie spotkał się z akceptacją lokalnych władz, gdyż w budynku przez pewien okres zamieszkiwał Marko Marulić – uważany za ojca chorwackiej literatury. Obecnie budynek niszczeje i ulega dewastacji pod wpływem działania czynników atmosferycznych. Lokalne władze nie podejmują żadnych działań w celu jego renowacji i upamiętnienia tego miejsca.

68 Ambasada RP w Zagrzebiu planuje, we współpracy z lokalnymi władzami wyspy, wyniesienie tablicy z kościoła (gdzie jest niedostępna dla szerszej publiczności, gdyż kościółek otwierany jest tylko na czas

nabożeństw) i ustawienie jej na przykościelnym skwerku, znajdującym się niedaleko przystani promowej.

Byłaby tu widoczna dla wszystkich przybywających na wyspę.