Dynamika oferty miejsc pracy w Polsce

(1)

dr Aleksandra Gawe³

Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Katedra Mikroekonomii

Dynamika oferty miejsc pracy w Polsce

Na sytuacjê na rynku pracy, podobnie jak na inne aspekty funkcjonowa- nia gospodarki, wp³ywaj¹ równoczenie procesy dynamiczne o ró¿nym cha- rakterze. Nale¿¹ do nich wahania sezonowe, powtarzaj¹ce siê w podobnych okresach w ka¿dym roku, wahania przypadkowe, które ze swej definicji s¹ niemo¿liwe do przewidywania i usystematyzowania, tendencja rozwojowa, innymi s³owy d³ugookresowy trend w kszta³towaniu danego zjawiska i wresz- cie wahania koniunkturalne, rozumiane najczêciej jako redniookresowe odchylenia od trendu rozwojowego (K. Ralf, 2000).

W prezentowanym artykule proponuje siê spojrzenie przez pryzmat pro- cesów dynamicznych, szczególnie sytuacji koniunkturalnej, na rynek pracy ze strony przedsiêbiorstw, zg³aszaj¹cych popytu na pracê.

1. Koniunktura gospodarcza, jej wp³yw na sytuacjê przedsiêbiorstw i ich popyt na pracê

Wspó³czesne wahania koniunkturalne rozumiane s¹ jako redniookresowe odchylenia wielkoci ekonomicznych od ich d³ugookresowej tenden- cji rozwojowej (J.B. Long ... 1983). Nastêpuj¹ zatem lata, gdy gospodarka

(2)

rozwija siê szybciej ni¿ wskazuje trend, czyli ma miejsce faza poprawy koniunktury. Po tej fazie gospodarka zdecydowanie zwalnia, wchodz¹c w okres recesyjny. Kolejne fazy, o przeciwnych charakterach, sk³adaj¹ siê na jeden cykl koniunkturalny. Z regu³y po ka¿dym cyklu gospodarka znajduje siê na wy¿szym poziomie.

Cykl koniunkturalny cechuje kilka prawid³owoci. Przede wszystkim, wahania dotykaj¹ równoczenie wszystkich aspektów ¿ycia gospodarczego.

Wystêpuj¹ w miarê sta³e prawid³owoci w zachowaniu siê poszczególnych zmiennych ekonomicznych w czasie cyklu (m.in. F.X. Diebold ... 2001).

Przyk³adowo, zauwa¿ono, ¿e najczêciej w czasie poprawy koniunktury liczba bezrobotnych maleje, za okres jej pogorszenia sprzyja wzrostowi bezrobocia.

Sytuacja przedsiêbiorstw, które w konsekwencji kreuj¹ miejsca pracy, rów- nie¿ zmienia siê w czasie cyklu koniunkturalnego. W szczególnoci produkcja i zyski maj¹ charakter procykliczny, zmieniaj¹c siê w tym samym kierunku co fluktuacje koniunkturalne (M. Lubiñski, 2002). Recesja poci¹ga za sob¹ spadek sprzeda¿y lub przynajmniej os³abienie jej dynamiki, ograniczenie mo¿liwoci osi¹gania zysków. Zmusza to przedsiêbiorstwa do racjo- nalizacji kosztów produkcji, co z kolei zmniejsza popyt na produkty dostar- czane przez kooperantów. Powi¹zania biznesowe miêdzy przedsiêbiorstwami prowadz¹ do mechanizmu rozszerzania zjawisk recesyjnych na ca³¹ gos- podarkê.

Pogorszenie sytuacji firm i poszukiwanie oszczêdnoci musi odbiæ siê na pozycji zatrudnionych pracowników, przynosz¹c redukcjê miejsc pracy czy ograniczenie wiadczeñ pracowniczych.

Po zakoñczeniu recesji rozpoczyna siê okres poprawy koniunktury. Nie- sie on za sob¹ wzrost sprzeda¿y firm, poprawia siê mo¿liwoæ osi¹gania zysków, co w konsekwencji prowadzi do poprawy warunków funkcjonowa- nia rynku pracy, w tym do kreacji nowych miejsc pracy.

Gdyby miejsca pracy zredukowane w czasie recesji zosta³y odbudowane w czasie poprawy koniunktury, d³ugookresowa sytuacja na rynku pracy by-

³aby doæ stabilna.

(3)

Badania jednak wskazuj¹, ¿e likwidacja miejsc pracy w czasie recesji jest silniejsza ni¿ ich kreacja w czasie poprawy koniunktury (O. Blanchard ... 2001, H. Bleakley ... 1999).

Tak¹ specyfikê rynku pracy t³umaczy siê faktem, ¿e recesja wymusza racjonalizacjê dzia³añ firmy, bêd¹c pewnego rodzaju twórcz¹ destrukcj¹.

Czêsto okazuje siê zatem, ¿e w ramach poprawy organizacji firmy mo- g¹ realizowaæ wy¿sze cele przy mniejszym poziomie zatrudnienia. Popra- wa koniunktury nie zawsze zatem przynosi odbudowanie miejsc pracy.

Dodatkowo, w czasie wahañ cyklicznych nastêpuje realokacja zasobów (S.J. Davis ... 1999), przedsiêbiorstwa opuszczaj¹ dotychczasowe dzie- dziny dzia³alnoci gospodarczej i poszukuj¹ nowych, bardziej rozwojowych.

Wp³ywa to na wahania w zatrudnieniu przez zmianê zarówno miejsc pracy, jak i oczekiwañ dotycz¹cych umiejêtnoci, kwalifikacji pracowni- ków.

Jednoczenie, tendencje rozwojowe gospodarki mobilizuj¹ firmy do dokonywania inwestycji, poprawiaj¹cych technologiê. Prowadzi to znów do ograniczenia miejsc pracy poprzez substytucjê pracy ludzkiej i kapita³u.

Przyczynia siê równie¿ do zmiany jakociowej nowych miejsc pracy, gdy¿

wymagaj¹ one wy¿szych kwalifikacji pracowniczych. Nastêpuje zatem tak-

¿e substytucja miêdzy pracownikami s³abiej wykszta³conymi a tymi, którzy maj¹ wy¿sze umiejêtnoci (S.R. Domañski, 2000).

2. Dynamika kreacji miejsc pracy w polskiej gospodarce

wyniki badañ

Podobne zjawiska mo¿na zaobserwowaæ w polskiej gospodarce. Do ana- lizy dynamiki miejsc pracy zosta³y u¿yte dwa wskaniki: liczba ofert pracy zg³aszanych w ci¹gu miesi¹ca oraz liczba bezrobotnych przypadaj¹ca na 1 miejsce pracy, wynikaj¹ca z podzielenia liczby bezrobotnych przez liczbê oferowanych miejsc pracy. Dane zosta³y zaczerpniête z Biuletynów Staty- stycznych, miesiêczników publikowanych przez GUS.

(4)

Cyklem odniesienia, mierz¹cym ogóln¹ sytuacjê w gospodarce, zosta³a realna produkcja przemys³owa, czyli produkcja sprzedana skorygowana o zmiany cen.

Dane przyjête do badania s¹ danymi miesiêcznymi. Analiza obejmuje okres od listopada 1996 r. do lipca 2002 r. Ze wzglêdu na krótki czas dostêp- noci danych, prezentowane wyniki nale¿y traktowaæ jako wstêpne.

Dane zosta³y poddane procedurze dekompozycji sezonowej, której ce- lem by³o wyeliminowanie wahañ przypadkowych i sezonowych. Nastêpnie okrelono trend stochastyczny filtrem Hodricka Prescotta. Wahania koniunkturalne za stanowi¹ odchylenia od trendu.

Liczba zg³aszanych miejsc pracy i liczba bezrobotnych przypadaj¹ca na 1 ofertê pracy wykaza³y silne oddzia³ywanie zarówno zmian d³ugookresowych, jak i redniookresowych wahañ koniunkturalnych. Tendencjê rozwo- jow¹ prezentuje wykres 1.

Widaæ zatem, ¿e cykl odniesienia mia³ w latach 19962002 tendencjê wzrostow¹, przy czym pocz¹tkowo tempo wzrostu by³o znacznie szybsze, natomiast po 1999 r. wyranie spad³o. W tym samym czasie liczba zg³aszanych ofert pracy wykaza³a doæ jednostajny trend spadkowy. Jednoczenie liczba bezrobotnych przypadaj¹cych na jedno miejsce pracy cechowa³a siê wzrostow¹ tendencj¹, która uleg³a znacznemu przyspieszeniu ju¿ w 1998 r.

Prezentowane badanie potwierdza pogl¹dy o bezzatrudnieniowym cha- rakterze wzrostu gospodarczego w Polsce. Trwa³a tendencja wzrostowa w gospodarce nie przyczyni³a siê do wzrostu liczby miejsc pracy. Jednocze-

nie rosn¹ca liczba bezrobotnych spowodowa³a, ¿e ich liczba przypadaj¹ca na jedno miejsce pracy ros³a.

Taka sytuacja jest t³umaczona zmianami strukturalnymi dokonuj¹cymi siê w polskiej gospodarce, w tym zmianami struktury na rynku produktów i us³ug poprzez przechodzenie z rolnictwa i schy³kowych ga³êzi przemys³u w kierunku sektora us³ug, wzrostem wydajnoci pracy, redukcj¹ ukrytego bezrobocia (T. Tokarski, 2001).

Drugim analizowanym elementem dynamiki popytu na pracê s¹ wahania koniunkturalne traktowane jako odchylenia od d³ugookresowego trendu. Ich kszta³towanie siê prezentuje wykres 2.

(5)

Wykres 1. Trend w kszta³towaniu siê cyklu odniesienia, liczby oferowanych miejsc pracy i liczby bezrobotnych przypadaj¹cych na jedn¹ ofertê pracy

ród³o: opracowanie w³asne.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

lis-96 sty-9

7 mar-9

7 maj-9

7 lip-97

wrz-9 7

lis-97 sty-9

8 mar-9

8 maj-9

8 lip-98

wrz-9 8

lis-98 sty-9

9 mar-9

9 maj-9

9 lip-99

wrz-9 9

lis-99 sty-0

0 mar-0

0 maj-0

0 lip-00

wrz-0 0

lis-00 sty-0

1 mar-0

1 maj-0

1 lip-01

wrz-0 1

lis-01 sty-0

2 mar-0

2 maj-0

2 lip-02

0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000

Trend w ofertach miejsc pracy

Trend w bezrobotnych przypadaj¹cych na miejsce pracy Trend w cyklu odniesienia

Wykres 2. Wahania koniunkturalne w kszta³towaniu siê cyklu odniesienia, liczby oferowanych miejsc pracy i liczby bezrobotnych przypadaj¹cych

na jedn¹ ofertê pracy

80 90 100 110 120 130 140

lis-96 sty-97

mar-97 maj-97

lip-97 wrz-97

lis-97 sty-98

mar-98 maj-98

lip-98 wrz-98

lis-98 sty-99

mar-99 maj-99

lip-99 wrz-99

lis-99 sty-00

mar-00 maj-00

lip-00 wrz-00

lis-00 sty-01

mar-01 maj-01

lip-01 wrz-01

lis-01 sty-02

mar-02 maj-02

lip-02 Wahania koniunkturalne w ofertach miejsc pracy

Wahania koniunkturalne w bezrobotnych przypadaj¹cych na miejsce pracy Wahania koniunkturalne cyklu odniesienia

(6)

Oferty pracy oraz liczba bezrobotnych przypadaj¹ca na jedn¹ ofertê pracy cechuj¹ siê znacz¹cymi wahaniami koniunkturalnymi. Si³a tych wahañ jest nawet wiêksza ni¿ cyklu odniesienia, pokazuj¹cego ogóln¹ sytuacjê ko- niunkturaln¹ w ca³ej gospodarce.

Mo¿na zaobserwowaæ, ¿e w czasie faz spadkowej koniunktury zmniejsza siê liczba ofert pracy zg³aszanych przez przedsiêbiorstwa. Jednoczenie wzrasta liczba bezrobotnych przypadaj¹cych na jeden wakat. Natomiast w czasie poprawy koniunktury ronie liczba oferowanych miejsc pracy oraz spada liczba bezrobotnych przypadaj¹cych na jedno miejsce pracy. Zatem fluktuacje w liczbie ofert pracy maj¹ charakter procykliczny, za liczby bezrobotnych przypadaj¹cych na ofertê pracy antycykliczny.

Tabela. Korelacja miêdzy wahaniami koniunkturalnymi w cyklu odniesienia, liczby oferowanych miejsc pracy i liczby bezrobotnych przypadaj¹cych

na jedn¹ ofertê pracy

Oferty miejsc pracy Liczba bezrobotnych przypada- j¹cych na ofertê pracy

i t (-i) t (+i) t (-i) t (+i)

0 0.1785 0.1785 -0.1801 -0.1801

1 0.2533 0.068 -0.1606 -0.1305

2 0.3156 -0.0438 -0.1318 -0.0754

3 0.3739 -0.1503 -0.1063 -0.0198

4 0.4293 -0.249 -0.0842 0.0327

5 0.4753 -0.3369 -0.0582 0.0805

6 0.5011 -0.4145 -0.0209 0.127

7 0.4982 -0.4814 0.0291 0.1768

8 0.4658 -0.5319 0.0826 0.2303

9 0.4094 -0.559 0.1266 0.2835

10 0.3348 -0.5613 0.1544 0.3315

11 0.245 -0.5397 0.1665 0.3674

12 0.1411 -0.4968 0.1672 0.3843

13 0.0261 -0.435 0.1574 0.3771

14 -0.0974 -0.3581 0.142 0.3455

15 -0.2191 -0.2677 0.1186 0.2916

16 -0.3249 -0.1667 0.0838 0.2209

17 -0.4056 -0.0614 0.0439 0.1419

18 -0.452 0.0423 -0.0028 0.0616

(7)

Jednoczenie ju¿ samo spojrzenie na wykres kszta³towania siê wahañ koniunkturalnych w analizowanych wskanikach sugeruje wystêpowanie pew- nych przesuniêæ czasowych miêdzy nimi. Aby zbadaæ te przesuniêcia przeprowadzono badanie korelacji i regresji miêdzy cyklem odniesienia a wska- nikami dotycz¹cymi ofert pracy. Wyniki korelacji przedstawia tabela.

Liczba oferowanych miejsc pracy ma najsilniejszy zwi¹zek z cyklem referencyjnym z wyprzedzeniem oko³o 57 miesiêcy. Natomiast liczba bezrobotnych przypadaj¹cych na jedn¹ ofertê pracy wydaje siê byæ opónion¹ w stosunku do szeregu odniesienia o oko³o rok.

Aby wzmocniæ wnioski z badañ korelacji, przeprowadzono analizê regresji liniowej. Zmienn¹ objanian¹ zosta³ szereg obrazuj¹cy wahania koniunkturalne w cyklu odniesienia, natomiast zmiennymi objaniaj¹cymi liczba ofert pracy i liczba bezrobotnych przypadaj¹cych ma jeden wakat z uwzglêdnieniem przesuniêæ czasowych. Ze wzglêdu na stosunkowo krót- kie dane, przyjêto wyprzedzenia lub opónienia tylko do 10 miesiêcy.

Analiza pozwoli³a na zbudowanie nastêpuj¹cej funkcji regresji:

CO = 46,86 + 0,36*OP_{t 6} + 0,17*B/O_{t + 10} R² = 0,59;

F(2,46) = 32,87 (przy wartoci krytycznej F(2,40) = 4,05 dla α= 0,025) gdzie: CO cykl odniesienia,

OP oferty pracy

B/O liczba bezrobotnych przypadaj¹cych na jedn¹ ofertê pracy.

Zbudowany model okaza³ siê istotny statystycznie, statystyka F Snede- cora jest wiêksza od wartoci krytycznej. Wspó³czynnik determinacji R² wskazuje, ¿e ok. 60% zmian w cyklu odniesienia zosta³o wyjanionych przez zmienne zawarte w modelu.

Z punktu widzenia zbudowanego modelu najistotniejsze okaza³o siê wyprzedzenie czasowe o 6 miesiêcy w ofertach pracy oraz opónienie 10-cio miesiêczne w liczbie bezrobotnych przypadaj¹cych na jedn¹ ofertê pracy. Wahania wygenerowane przez model przedstawia wykres 3.

(8)

Wykres 3. Wahania koniunkturalne w cyklu odniesienia i modelu zbudowanego w oparciu o wskaniki popytowe rynku pracy

ród³o: opracowanie w³asne

Uwagi koñcowe

Dynamika gospodarcza, rozumiana jako wspólne oddzia³ywanie tren- dów d³ugookresowych i wahañ koniunkturalnych, czyli redniookresowych odchyleñ od trendu, w istotny sposób wp³ywa na popytow¹ stronê rynku pracy, obserwowan¹ poprzez liczbê ofert pracy zg³aszan¹ przez przed- siêbiorstwa w ci¹gu miesi¹ca i liczbê bezrobotnych przypadaj¹cych na jed- n¹ ofertê.

Tendencje d³ugookresowe pokazuj¹, ¿e mimo obserwowanego w analizowanych latach wzrostu gospodarczego, spada³a liczba ofert pracy i jednoczenie ros³a liczba bezrobotnych przypadaj¹cych na jeden wakat. Potwier- dza to opiniê, ¿e wzrost odbywaj¹cy siê w polskiej gospodarce ma charakter bezzatrudnieniowy.

Na sytuacjê w zakresie popytu na pracê, oprócz trendu, wp³ywaj¹ rów- nie¿ wahania koniunkturalne. Mo¿na generalnie zaobserwowaæ, ¿e faza

90 100 110

lis-96 sty-97 mar-97 maj-97 lip-97 wrz-97 lis-97 sty-98 mar-98 maj-98 lip-98 wrz-98 lis-98 sty-99 mar-99 maj-99 lip-99 wrz-99 lis-99 sty-00 mar-00 maj-00 lip-00 wrz-00 lis-00 sty-01 mar-01 maj-01 lip-01 wrz-01 lis-01 sty-02 mar-02 maj-02 lip-02 wrz-02 lis-02 sty-03

Wahania koniunkturalne w cyklu odniesienia Model z przesuniêciami czasowymi

(9)

poprawy koniunktury zwiêksza liczbê ofert pracy i zmniejsza liczbê bezrobotnych przypadaj¹cych na jedn¹ ofertê. Natomiast w czasie pogorszenia siê koniunktury spadaj¹ oferty pracy, ronie za liczba bezrobotnych przypadaj¹cych na te oferty. Iloæ ofert pracy jest zatem procykliczna, a liczba bezrobotnych przypadaj¹cych na jedno miejsce pracy antycykliczna.

Jednoczenie nastêpuj¹ doæ istotne przesuniêcia czasowe miêdzy wahaniami koniunkturalnymi w ca³ej gospodarce a wahaniami analizowanych wskaników. Liczba miejsc pracy wskazuje na kilkumiesiêczne wyprzedza- nie cyklu odniesienia, mo¿na zatem przypuszczaæ, ¿e przedsiêbiorstwa od- czuwaj¹c pierwsze symptomy zmian sytuacji koniunkturalnej, koryguj¹ swoje oferty pracy. Natomiast, realizacja ofert pracy w zakresie zatrudnia- nia i zwalniania pracowników, wp³ywaj¹ca na zmiany w liczbie bezrobotnych, nastêpuje z kilkumiesiêcznym opónieniem. St¹d uzasadnione jest obserwowane opónienie czasowe miêdzy zmianami koniunkturalnymi w cyklu odniesienia w liczbie bezrobotnych przypadaj¹cych na jedn¹ ofertê pracy.

Bibliografia

Biuletyn Statystyczny, G³ówny Urz¹d Statystyczny

Blanchard O., Portuga P. (2001), What Hides Behind an Unemployment Rate: Com- paring Portuguese and U.S. Labour Market, The American Economic Review, March.

Bleakley H., Ferris A.E. (1999), New Data on Worker Flow During Business Cyc- les, New England Economic Review, July/August.

Davis S.J., Haltiwanger J. (1999), On the Driving Forces Behind Cyclical Move- ments in Employment and Job Reallocation, The American Economic Review, De- cember.

Diebold F.X., Rudebusch G.D. (2001), Five Questions about Business Cycles, Eco- nomic Review (Federal Reserve Bank of San Francisco).

Domañski S.R. (2000), Endogenizacja formu³y wzrostu M. Kaleckiego, Ekonomi- sta, nr 3.

Long J. B. Jr., Plosser Ch. I. (1983), Real Business Cycles, Journal of Political Eco- nomy, February.

(10)

Lubiñski M. (2002), Analiza koniunktury i badanie rynków, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa.

Ralf K. (2000), Business Cycles. Market Structure and Market Interaction, Physi- ca-Verlag, Heidelberg.

Tokarski T. (2001), Wzrost gospodarczy a zatrudnienie w wybranych krajach OECD, Gospodarka Narodowa, nr 78.

Dynamika oferty miejsc pracy w Polsce