STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE SESJA XX - 1998 | Szwajcaria, Rapperswil
STRONA | 1
T ADEUSZ R ADZIK
GOŚCINNIE –UMCSLUBLIN
S TAN BADAŃ NAD EMIGRACJĄ PO II WOJNIE
ŚWIATOWEJ : OŚRODKI NAUKOWE W P OLSCE ORAZ TEMATY BADAWCZE
Minęło już ćwierć wieku od chwili powstania w Polsce zorganizowanych jednostek badawczych podejmujących naukowe badania nad dziejami emigracji z ziem polskich oraz społecznościami polonijnymi w krajach osiedlenia. Okres ten upoważnia zatem do spojrzenia w przeszłość na dorobek naukowy i organizacyjny w tej dziedzinie. Nie było chyba przypadkiem, iż trzy znaczące placówki naukowe utworzone zostały w 1972 r. Był to okres pewnego otwarcia się Polski na Zachód. Dla historyków czy socjologów oznaczało to możliwość prowadzenia badań i publikacji wyników. Emigracja, zwłaszcza najnowsza, przestawała być traktowana jako temat tabu, ograniczony zakazami cenzorskimi.
Na tle powstających opracowań naukowych nieliczne już prace publicystyczno-propagandowe ukazujące się pod patronatem instytucji rządowych odbijały się niekorzystnie1. Nie oznaczą to, iż powstały warunki do nieskrępowanych badań nad współczesną emigracją polityczną. Co najmniej do połowy lat osiemdziesiątych funkcjonowały zapisy cenzorskie na temat np. rządu polskiego w Londynie, Stowarzyszenia Polskich Kombatantów, a nawet Związku Harcerstwa Polskiego. Dotyczyło to także ośrodka paryskiej „Kultury” oraz długiej listy osób znaczących w środowiskach emigracji. Jeszcze w 1985 r. cenzura wykreślała nazwisko Oskara Haleckiego.
W 1972 r. powstały zatem trzy liczące się placówki badawcze: w Krakowie, Lublinie i Poznaniu. W Krakowie we wrześniu 1972 r. Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego zdecydował o utworzeniu międzywydziałowego Zakładu Badań Problemów Polonii, którego zadaniem było prowadzenie badań naukowych nad zbiorowościami polonijnymi w świecie, jak też organizowanie szkoły letniej kultury i języka polskiego dla młodzieży polonijnej. Kolejne zmiany organizacyjne powodowały przekształcenie Zakładu w Polonijny Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny UJ, Instytut Badań Polonijnych (od 1976 r.), a obecnie Instytut Polonijny. Badania naukowe prowadzone były i są w pracowniach: socjologicznej i etnograficznej, historycznej, literatury i języka polskiego, a w swoim czasie także prawnej oraz słownika biograficznego. Ukształtowało się grono badaczy liczących się w kraju. Do samodzielnych już wówczas pracowników naukowych: Hieronima Kubiaka, Andrzeja Pilcha, Gwidona Rysiaka, a nieco później Andrzeja Brożka, wkrótce dołączyli inni, którzy kolejne stopnie i tytuły naukowe otrzymywali już za prace o tematyce polonijnej2. Nie sposób wymienić wszystkich, ale nie tylko do polskiego obiegu naukowego weszły prace: Adama Walaszka, Władysława Miodunki, Anny Reczyńskiej, Haliny Florkowskiej-Frančić,
1 Mam na myśli m.in. prace wydawane przez Instytut Badania Współczesnych Problemów Kapitalizmu, np. M. Cecudy, Polska emigracja polityczna w latach 1975-1982, Warszawa 1982, czy Z. Kacpury i A. Kowalskiego, Prasa Polonii i polskiej emigracji politycznej, Warszawa 1975.
2 A. Paluch, Polonijny Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, „Przegląd Polonijny”, 1975, nr 1, s. 155-159.
STRONA | 2 Mirosława Frančića, Grzegorza Babińskiego, Andrzeja Kapiszewskiego, Ryszarda Kantora i in. Nie ujmując
znaczenia pozostałym ośrodkom naukowym w kraju, zajmującym się problematyką polonijną, należy wyraźnie stwierdzić, iż Instytut Polonijny Uniwersytetu Jagiellońskiego jest w tej dziedzinie placówką zdecydowanie wiodącą, zarówno ze względu na kadrę, jak i dotychczasowy dorobek naukowy.
Tematyka badawcza tego ośrodka przez długi czas koncentrowała się w dużej mierze wokół zagadnień Polonii amerykańskiej, jej dziejów, kultury, przemiany świadomości narodowej, prawa imigracyjnego w tym kraju. Ułatwiały to kontakty z Fundacją Kościuszkowską w Nowym Jorku, m.in. poprzez stypendia, a następnie także z amerykańskimi uczelniami i ośrodkami badawczymi. Z czasem podjęte zostały badania językoznawcze oraz nad literaturą emigracyjną. Związek Instytutu z prowadzonymi szkołami letnimi kultury i języka polskiego sprawił, iż dużą uwagę przywiązywano od początku do przygotowywania podręczników i pomocy naukowych do nauki języka polskiego dla cudzoziemców.
Rezultatem tych badań jest m.in. kilkanaście tomów „Prac Polonijnych” Uniwersytetu Jagiellońskiego, która to seria przekształciła się ostatnio w instytutową (Prace Instytutu Polonijnego), kilkanaście tomów prac opublikowanych w ramach serii Biblioteki Polonijnej wydawanej przez Komitet Badania Polonii Polskiej Akademii Nauk oraz kilkaset artykułów i recenzji ogłoszonych w „Przeglądzie Polonijnym” — kwartalniku wydawanym także przez Komitet Badania Polonii. Dodajmy, iż obydwa wydawnictwa redagowane są w Instytucie Polonijnym przez jego pracowników.
Do sukcesów Instytutu Polonijnego UJ w Krakowie zaliczyć należy koordynowanie przez dziesięć lat badań nad Polonią prowadzonych w różnych ośrodkach naukowych w ramach międzyresortowego programu badawczego „Przemiany zbiorowości polonijnych”. Odnosiło się to także do inspirowania nowych problemów badawczych, które okazały się atrakcyjne także dla uczonych z innych placówek naukowych. Efektem tych prac były m.in. międzynarodowe konferencje. Dyrektorami Instytutu w jego dwudziestopięcioletniej historii byli: Hieronim Kubiak, Władysław Miodunka, Adam Walaszek oraz ponownie Władysław Miodunka.
W listopadzie 1972 r. Senat Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego powołał do życia Instytut Duszpasterstwa i Migracji Polonijnej. Kierownikiem Instytutu został ks. prof. Mieczysław Krąpiec — zarazem rektor KUL. Zakres działalności Instytutu obejmował zagadnienia związane z: 1) gromadzeniem informacji dotyczących skupisk polonijnych ze szczególnym uwzględnieniem duszpasterstwa, sporządzanie kartotek, przygotowywanie bibliografii, gromadzenie księgozbioru; 2) prowadzeniem badań nad duszpasterstwem polskim na emigracji; 3) kulturą Polonii, jej przemianami; 4) sytuacją rodzin polskich; 5) położeniem prawnym Polonii.
Za ważne uznano organizowanie szkół letnich kultury i języka polskiego dla Polonii, całorocznych studiów dla studentów oraz sympozjów naukowych nt. Polonii3. Powołanie Instytutu było w pewnym sensie sformalizowaniem dotychczasowych związków KUL z Polonią. Przez lata uczelnia ta postrzegana była na emigracji jako ostoja wolności słowa i niezależnych badań naukowych w kraju.
Jedną z bardziej widocznych form aktywności naukowej placówki było i jest nadal organizowanie sympozjów naukowych. W 1975 r. zorganizowano sesję nt. działalności duchowieństwa w środowiskach polonijnych. W następnym roku problematyka sympozjum objęła zagadnienia działalności polonijnych placówek duszpasterskich. W 1977 r. tematem obrad był wkład Polaków do kultury świata, w 1978 r.
była to kwestia przywództwa w grupach etnicznych. W 1979 r. rozpatrywano integrację polskiej grupy etnicznej ze społeczeństwami krajów osiedlenia, w 1980 r. obradowano nad rolą kościoła w organizowaniu szkolnictwa polonijnego po II wojnie światowej, w 1981 r. sympozjum poświęcono
3 P. Taras, Instytut Migracji Polonijnej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, „Przegląd Polonijny”, 1975, z. 1, s. 165-166.
STRONA | 3 pontyfikatowi Jana Pawła II i jego znaczeniu dla Polonii i świata, w 1983 r. obradowano nt. organizacji
polonijnych w świecie, w 1985 r. nt. tożsamości etnicznej Polonii, w 1987 r. nt. młodego pokolenia Polonii, a w 1989 r. wpływu Jana Pawła II na emigrację i Polonię. Materiały z obydwu sympozjów poświęconych pontyfikatowi Jana Pawła II ukazały się drukiem w formie osobnych książek4. Pozostałe publikowano na łamach „Studiów Polonijnych” — organu naukowego Instytutu.
W 1989 r. podjęto znacznie szerzej aniżeli dotychczas badania nad obecnością Polaków na Wschodzie, w byłych krajach ZSRR odrabiając wieloletnie zaniedbania polskiej historiografii krajowej, spowodowane względami cenzuralnymi. W 1990 r. zorganizowano międzynarodowe sympozjum nt. Polaków w Kościele katolickim w ZSRR, materiały z którego ukazały się drukiem5. W 1993 r. staraniem Instytutu ukazała się drukiem praca zbiorowa Odrodzenie Kościoła katolickiego w b. ZSRR. Studia historyczno- demograficzne. Redaktorem obydwu tomów był ks. prof. Edward Walewander.
Kolejnym krokiem było zorganizowanie sympozjów poświęconych Polakom w krajach byłego ZSRR*. Wspólnie z lubelskim oddziałem „Wspólnoty Polskiej” oraz Towarzystwem Naukowym „Polska-Wschód”
Instytut zainicjował serię wydawniczą książek pod nazwą „Biblioteka Polonii”, redagowaną przez ks. prof.
Edwarda Walewandra. Dotychczas ukazało się 16 tomów.
Znaczącym wydarzeniem było ukazanie się drukiem Leksykonu geograficzno-historycznego parafii i kościołów polskich w Kanadzie (t.1-2, Lublin 1992-1993), będącego owocem wieloletniej pracy zespołu pracowników Instytutu. Ukazała się także praca Jadwigi Plewko Duszpasterstwo Polonii w procesie jej integracji ze społeczeństwem Kanady 1875-1988. Rozpoczęto przygotowania do badań nad dziejami polskich parafii w Stanach Zjednoczonych Ameryki oraz Szwajcarii. Po prof. Mieczysławie Krąpcu kolejnymi dyrektorami Instytutu byli profesorowie: Czesław Bloch, ks. Stanisław Kowalczyk oraz od 1990 r. ks. Edward Walewander6.
Drugą jednostką badawczą Lublina zajmującą się problematyką polonijną jest Zakład Badań Etnicznych (uprzednio Zakład Badań Polonijnych) Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, wchodzący w skład Wydziału Politologii. Zakład utworzony został w 1976 r. Od początku jego istnienia kieruje nim prof.
Władysław Kucharski. Podjęto tematykę badawczą związaną z funkcjonowaniem oświaty polonijnej w świecie, emigracji polskiej w Wielkiej Brytanii, Polonii w Austrii, Niemczech, Szwecji, Danii, Stanach Zjednoczonych oraz Brazylii. W trakcie przeszło dwudziestoletniej działalności przygotowano w Zakładzie 4 rozprawy habilitacyjne (Władysław Kucharski, Tadeusz Radzik, Henryk Chałupczak, Grzegorz Janusz), 10 doktorskich, kilkadziesiąt pozycji książkowych oraz kilkaset artykułów i recenzji. Przez kilka lat wspólnie z Polonijnym Centrum Kulturalno-Oświatowym UMCS wydawano „Rocznik Polonijny”
(łącznie 6 tomów). Duże znaczenie miało włączenie tematyki polonijnej w formie odrębnego przedmiotu do programu studiów na Wydziale Politologii, co było wówczas (przed kilkunastu laty) ewenementem w skali kraju. Pracownicy zakładu wygłosili przeszło 120 referatów na krajowych i zagranicznych konferencjach naukowych, przygotowali 20 wystaw dokumentujących dzieje Polonii. Przy Zakładzie istnieje Pracownia Dokumentacji Etnicznej, dysponująca bardzo wartościowym zbiorem dokumentów
4 Wybór i pontyfikat Jana Pawła II a Polonia w świecie, Poznań-Warszawa 1978; Papież Jan Paweł II a emigracja i Polonia 1978- 1989, Lublin 1991.
5 Polacy w Kościele katolickim w ZSRR, Lublin 1991.
* Por. tekst ks. Edwarda Walewandera w niniejszym tomie. Przyp. red. nauk.
6 Więcej informacji nt. pracy Instytutu zawiera jubileuszowe opracowanie pod red. ks. E. Walewandra, W służbie Polonii. 20 lat Instytutu Badań nad Polonią i Duszpasterstwem polonijnym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1992.
STRONA | 4 organizacji polonijnych oraz wydawnictw periodycznych, dających dobrą podstawę do badań oraz
przygotowywania przez studentów prac magisterskich o tematyce polonijnej (powstało ich kilkadziesiąt).
Z początkiem lat dziewięćdziesiątych tematyka badawcza została wyraźnie rozszerzona o zagadnienia etniczne, nie tylko w wymiarze polonijnym. Powstały opracowania nt. mniejszości narodowych w Polsce, statusu prawnego i ochrony mniejszości narodowych w świecie itp.7 Stąd też wynika zmiana nazwy Zakładu.
W latach 1975-1990 istniało w ramach UMCS Polonijne Centrum Kulturalno-Oświatowe, placówka, której zadaniem było organizowanie kursów dokształcających dla nauczycieli polskich w świecie, instruktorów zespołów folklorystycznych, przygotowywanie pomocy dydaktycznych itp. Dysponując własnym wydawnictwem, PCKO wydało kilkadziesiąt książek. Początkowo były to broszury (najczęściej pierwsze w Polsce publikacje na ten temat) w sposób popularny ujmujące dzieje Polonii w rozmaitych krajach, w późniejszym okresie wydawano już opracowania naukowe, w tym rozprawy doktorskie i habilitacyjne. Przez cały czas istnienia Centrum kierował nim prof. Władysław Kucharski. W 1990 r.
Centrum połączone zostało z istniejącym przy UMCS Studium Nauczania Języka Polskiego dla Cudzoziemców, tworząc Centrum Języka i Kultury Polskiej dla Polonii i Cudzoziemców UMCS.
Kontynuuje ono z powodzeniem tradycje dotychczasowego PCKO. Zmiany polityczne na Wschodzie umożliwiły pomoc w kształceniu studentów polskich z krajów byłego ZSRR. Działalność ta stała się podstawową formą aktywności Centrum, aczkolwiek nie zaniedbuje się organizowania szkół letnich i konferencji dla nauczycieli szkół polonijnych i instruktorów folkloru oraz przygotowywania podręczników i pomocy naukowych oraz opracowań metodycznych. Od chwili jego powstania Centrum kieruje prof. Jan Mazur.
Należy zaznaczyć, iż w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej funkcjonuje także grono badaczy Polonii pracujących w innych jednostkach organizacyjnych. W Instytucie Historii profesorowie: Wiesław Śladkowski i Małgorzata Willaume prowadzą od lat badania nad Polonią francuską, Albin Koprukowniak opublikował liczne prace nt. dziejów oświaty polonijnej, przez długi czas kierując ogólnopolskim zespołem, który pod jego redakcją przygotował syntezę tych dziejów, Jan Lewandowski prowadzi badania nad Polakami w Szwajcarii i Estonii, Marek Mądzik — nad dziejami Polaków w Gruzji i Rosji, Tadeusz Radzik — specjalizuje się w zagadnieniach emigracji polskiej w USA i Wielkiej Brytanii, Mieczysław Wieliczko zajmuje się Polakami na Węgrzech. Cenionym badaczem dziejów Polonii w Skandynawii jest prof. Edward Olszewski na Wydziale Politologii, a prof. Ryszard Kucha z Wydziału Pedagogiki prowadzi badania nad szkolnictwem etnicznym świecie.
W kwietniu 1973 r. uchwałą Wydziału Nauk Społecznych Polskiej Akademii Nauk powstał w Poznaniu Zakład Badań nad Polonią Zagraniczną PAN, jako kolejna placówka badawcza po Krakowie i Lublinie. Przewidywano, iż prace badawcze koncentrować się będą głównie nad przeszłością i współczesnością Polonii w krajach Europy Zachodniej. Pierwszym kierownikiem Zakładu został socjolog, prof. Zygmunt Dulczewski, zarazem dyrektor Instytutu Zachodniego — siedziby Zakładu. Ta unia personalna trwała jeszcze przez wiele lat, do czasu usamodzielnienia się Zakładu w 1981 r. Kolejnymi kierownikami byli historycy, profesorowie: Lech Trzeciakowski, Antoni Czubiński — zarazem dyrektorzy Instytutu Zachodniego — a następnie językoznawca prof. Barbara Szydłowska-Ceglowa i od kilku lat prawnik prof. Jerzy Wisłocki, jednocześnie dyrektor Biblioteki
7 Np. G. Janusz, Raport o sytuacji osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, Warszawa 1994; H.
Chalupczak, T. Browarek, Mniejszości narodowe w Polsce 19181995, Lublin 1998.
STRONA | 5 PAN w Kórniku. Pracownicy Zakładu (było ich z reguły ok. 20) reprezentowali różne gałęzie nauki. Byli to:
historycy, socjologowie, filolodzy, etnografowie, historycy sztuki, pedagodzy, politolodzy itp. Powodowało to zarazem, iż zakres prowadzonych badań był szeroki8.
W ośrodku krakowskim dominowała w badaniach tematyka amerykańska, a w Poznaniu skoncentrowano się na Europie Zachodniej, aczkolwiek dzięki życzliwości Fundacji Kościuszkowskiej powstały możliwości prowadzenia badań także w Stanach Zjednoczonych. Dominowała w badaniach tematyka związana z dziejami i współczesnością Polonii w Austrii, Belgii, Danii, Francji, Niemczech. W ramach centralnie sterowanego problemu badawczego „Przemiany Polonii po II wojnie światowej”
opracowywano dwa tematy: „Polonia w Europie Zachodniej” (kierownik Andrzej Kwilecki) oraz
„Dynamika więzi Polonii z krajem” (kierownik L. Trzeciakowski). W latach osiemdziesiątych zagadnieniem dominującym w badaniach Zakładu były: „Związki Polonii z krajem i przemiany społeczności polonijnych w Europie Zachodniej”. Stworzono bogate kartoteki dotyczące organizacji i instytucji polonijnych oraz wybitnych działaczy.
Ważnym elementem działalności Zakładu było organizowanie konferencji naukowych, np. „Wkład Wielkopolski w kształtowanie się stosunków macierzy z Polską” (1982 r.), „60-lecie Związku Polaków w Niemczech” (1983 r.).
Dorobek naukowy pracowników prezentowany był w licznych wydawnictwach. W 1981 r. ukazała się praca Polacy w historii i kulturze Europy Zachodniej. Słownik biograficzny, pod red. K. Kwaśniewskiego i L. Trzeciakowskiego. Władysław i Wojciech Chojnaccy przygotowali Bibliografię kalendarzy polonijnych 1838-1982 (1984 r.). Kazimierz Dopierała opublikował m.in.: Adampol-Polonezköy. Z dziejów Polaków w Turcji (1983 r.), Emigracja polska w Turcji (1988 r.), Fundacja Kościuszkowska. Zarys dziejów (1992 r.).
Wiesław Eder opracował Dzieje Polonii belgijskiej 1919-1980 (1983 r.). Jerzy Kozłowski opublikował pracę Rozwój organizacji społeczno-narodowych wychodźstwa polskiego w Niemczech w latach 1870- 1914 (1987 r.), Anna Poniatowska zaś Polacy w Berlinie 1918-1945 (1986 r.). Barbara Szydłowska- Ceglowa, prócz licznych prac o języku Polonii, zredagowała obszerny tom wydawnictwa zbiorowego Polonia w Europie (1992 r.), będący uwieńczeniem wieloletnich badań nie tylko ośrodka poznańskiego.
Do tomu tego możliwe już było włączenie rozdziałów o Polakach w ZSRR, co dotychczas eliminowały kwestie cenzuralne. Nie mniej wartościowe są prace Piotra Kraszewskiego, Stefana Limana czy Jacka Serwańskiego. Ogółem bibliografia polonijna pracowników naukowych Zakładu obejmuje kilkaset pozycji naukowych: monografii, artykułów i recenzji publikowanych w wielu liczących się wydawnictwach naukowych. Przez dziesięć lat ukazywał się raz w roku specjalny tom „Przeglądu Zachodniego” poświęcony zagadnieniom polonijnym.
W 1992 r. Zakład Badań nad Polonią Zagraniczną PAN przekształcony został w Zakład Badań Narodowościowych PAN. Był to wyraz dążności do rozszerzenia tematyki badawczej oraz przekonania, iż niezbędne jest prowadzenie badań porównawczych dla nadania większego znaczenia rozważaniom teoretycznym. Stąd też nowo sformułowany program badań obejmował mniejszości narodowe i etniczne na wszystkich kontynentach (ze szczególnym uwzględnieniem krajów byłego ZSRR), a także mniejszości narodowe w Polsce. Starano się nawiązać do liczącego się dorobku Instytutu Spraw Narodowościowych w Polsce przedwojennej. Wyrazem tego było także rozpoczęcie wydawania periodyku naukowego „Sprawy Narodowościowe” (półrocznika).
Dotychczas ukazało się 10 numerów pisma.
8 A. Konieczny, Zakład Badań nad Polonią Zagraniczną PAN w Poznaniu, „Przegląd Polonijny”, 1971,z. 1, s. 177-179.
STRONA | 6 Nie zaniechano jednak prowadzenia badań nad Polonią. Przedsięwzięciem wiodącym w ostatnich latach
jest „Encyklopedia Polonii”, przygotowywana pod redakcją prof. Kazimierza Dopierały przez zespół badaczy z różnych ośrodków krajowych i zagranicznych, która zapewne stanie się wydarzeniem na rynku wydawniczym.
Niewielka jednostka organizacyjna skupiająca badaczy dziejów Polonii powstała z początkiem lat siedemdziesiątych w Instytucie Historii PAN w Warszawie. Jest to Pracownia Dziejów Polonii.
Kilkuosobowy zespół, skupiający m.in. prof. Krzysztofa Groniowskiego — wybitnego znawcę dziejów Polonii północ-no- i południowoamerykańskiej, prof. Witolda Stankiewicza — specjalistę kultury polonijnej i problematyki książki na emigracji oraz dra Krzysztofa Smolanę — badacza problematyki Polonii południowoamerykańskiej, zaznaczył swą obecność w większości przedsięwzięć naukowych w kraju dotyczących dziejów Polonii.
Interesującą inicjatywą było powołanie w 1994 r. Pracowni Badań nad Książką Polską za Granicą w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Już od 1957 r. działa tam Pracownia Bibliografii Poloników Zagranicznych rejestrująca polonika wydane po 1939 r. w postaci bibliografii retrospektywnej (1939- 1955) oraz bieżącej (ok. 2 tys. tytułów rocznie). Pracownia Badań nad Książką Polską za Granicą, w której skoncentrowały się inicjatywy badawcze wcześniej już podejmowane w Bibliotece Narodowej, jak i nowe, realizuje trzy przedsięwzięcia o charakterze ciągłym. Pierwszym jest seria wydawnicza Zbiory i Prace Polonijne Bibliotek Polskich, zainicjowana w 1982 r., na którą składają się informatory o zasobach bibliotek krajowych, informujących o zbiorach emigracyjnych (polonijnych) oraz realizowanych przez te biblioteki pracach badawczych i dokumentacyjnych. Dotychczas ukazały się informatory dotyczące 6 bibliotek, a w opracowaniu znajduje się 10 następnych9.
Drugim przedsięwzięciem o charakterze ciągłym jest seria wydawnicza pt. Instytucje Kultury Polskiej za Granicą i ich Zbiory. W jej ramach planowane jest wydanie w pierwszej kolejności informatorów dotyczących Instytutów Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku** i Londynie oraz przewodnik po polonikach w Bibliothèque Nationale de France.
Trzecim przedsięwzięciem ciągłym realizowanym przez Pracownię jest gromadzenie bazy danych o polskich instytucjach wydawniczych za granicą (w 1986 r. funkcjonowały za granicą 83 takie oficyny).
Dodajmy, iż także inne jednostki organizacyjne Biblioteki Narodowej, jak Pracownia Dokumentacji Księgozbiorów Historycznych czy Zakład Starych Druków, zajmują się rejestracją poloników.
Badania nad Polonią prowadzone są także w wielu innych ośrodkach naukowych, w których nie doszło wszakże do powstania wyodrębnionych jednostek organizacyjnych. Na przykład na Uniwersytecie Wrocławskim od lat dziejami Polaków w Niemczech zajmuje się prof. Wojciech Wrzesiński, a Polakami na Ukrainie dr hab. Janusz Kupczak. Cenionym badaczem dziejów Polaków w Czechach jest w Opolu prof. Zenon Jasiński, a Polonii amerykańskiej prof. Marian M. Drozdowski. Wybitnym historykiem i socjologiem dziejów Polonii jest na Uniwersytecie Warszawskim prof. Marcin Kula, na Uniwersytecie w Poznaniu prof. Urszula Kaczmarek. Ale trzeba wziąć też pod uwagę, że ta dziedzina badań nie jest wyłącznie domeną historyków, socjologów czy filologów, ale także geografów, historyków sztuki, etnografów itp.
9 A. Kłossowski, Książka polska za granicą i jej instytucje. Przedmiot oraz organizacja prowadzonych w Polsce prac badawczych i dokumentacyjnych [w:] W kręgu zagadnień etnicznych..., j.w., s. 81.
** Praca ta już się ukazała: Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce i jego zbiory, oprac. J. Cisek, Warszawa 1997, BN. Przyp. red.
nauk.
STRONA | 7 Nie można zamknąć tego przeglądu bez wzmianki o Komitecie Badania Polonii PAN, powołanym w
1970 r., zrzeszającym uczonych różnych dyscyplin naukowych, zajmujących się zagadnieniami polonijnymi. Zadaniem Komitetu było i jest koordynowanie badań, inicjowanie nowych przedsięwzięć oraz upowszechnianie dorobku naukowego w tym zakresie. Jego pierwszym przewodniczącym był wybitny geograf, prof. Mieczysław Klimaszewski, ówczesny rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, jego następcą prof. Mariusz Kulczykowski, także z UJ, a obecnie funkcję tę sprawuje prof. Miodunka, zarazem dyrektor Instytutu Polonijnego UJ. W latach 1976-1990 Komitet był inicjatorem centralnie sterowanego programu badań nad Polonią, którego koordynatorem był Instytut Badań Polonijnych UJ.
Liczącym się dorobkiem Komitetu jest wydawana pod jego auspicjami (już 33 t.) seria wydawnicza Biblioteka Polonijna (jej wieloletnim redaktorem był prof. Hieronim Kubiak, a obecnie prof. Miodunka) oraz ukazujący się od 1975 r. kwartalnik „Przegląd Polonijny”, którego redaktorem naczelnym, po prof.
Hieronimie Kubiaku, został prof. Grzegorz Babiński.
Na koniec warto zwrócić uwagę na pewną wyraźną tendencję, jaka zaznaczyła się w badaniach polonijnych w ostatnich latach. Jest to pewien spadek zainteresowania dziejami skupisk polonijnych, w znaczeniu odtwarzania ich historii. Jest to widoczne chociażby przy analizie ilościowej publikacji czy konferencji. Zarazem jednak wzrasta zainteresowanie tematyką etniczną. Widać to nawet po zmianie nazw jednostek organizacyjnych w Poznaniu i Lublinie. Tematyka polonijna staje się jednym z elementów badania szerszych procesów przemian społeczności etnicznych i mniejszości narodowych. Jest to ewolucja prawidłowa i z punktu widzenia nauki nieunikniona.
UWAGA
COPYRIGHTS© STAŁA KONFE RENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LU B POS ZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻS ZEGO T EKSTU MOGĄ ZOSTAĆ U ŻYTE BE ZPŁATNIE PRZE Z OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODA NIA AUTORA, TYT UŁU I ŹRÓDŁA P OCHODZENIA .
AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIE ZGODNE Z P RAWEM U ŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LU B JEGO FRA GMENTÓW ) PRZEZ OSOBY T RZECIE.
ŹRÓDŁO:
ŚLADY POLSK OŚCI – POLONIA I EMI GRAC JA W ŚWIETLE BA DAŃ I ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYC H
MATERIAŁY XX SESJI STAŁEJ K ONFERE NCJI MU ZEÓW, ARCHI WÓW I BI BLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE RAPPERSWIL, 4 - 5 WRZEŚNIA 1998 R.
NACZELNA DYREKC JA ARCHIW ÓW PAŃSTWOWYCH | WARSZAWA 1999
D I G I TA LI Z A C J A I P U B LI K A C J A NI NI EJ S Z E G O M A T ER I A Ł U W YK O NA NA D Z I Ę K I D OF I NA NS OW A NI U Z E Ś R OD K Ó W M I NI S TR A K U L T UR Y I D Z I ED Z I C T W A NA R OD OW EG O P O C H OD Z Ą C Y C H Z F U ND U S Z U P R OM O C J I K U LT UR Y
OR A Z Ś R O D K OM F I NA NS OW YM P R Z Y Z NA N YM P R Z EZ NA R OD OW Y I NS T YT U T P O LS K I E G O D Z I ED Z I C T W A K U L T U R OW EG O Z A G R A NI C Ą - P O L O NI K A
