"Ornamenta Ecclesiae Poloniae : skarby sztuki sakralnej wiek X-XVIII : Sacres Art Treasures X-XVIII Century : katalog wystawy zorganizowanej dla uczczenia dwudziestolecia pontyfikatu Ojca Świętego Jana Pawła II, Zamek Królewski, 15 maja-8 sierpnia 1999",

Artykuły recenzyjne i recenzje

Ornamenta Ecclesiae Poloniae. Skarby sztuki sakralnej wiek X-XVIII. Sacred Art Treasures

X-XVIII Century. Katalog wystawy zorganizowanej dla uczczenia dwudziestolecia pontyfikatu

Ojca Świętego Jana Pawia II, Zamek Królewski w Warszawie, 15 maja — 8 sierpnia 1999,

Warszawa 1999, ss. 198.

Po wielu latach doczekaliśmy się wreszcie pierwszej wielkiej wystawy sztuki sakralnej w Polsce. Zorganizowana na Zamku Królewskim w Warszawie, w dniach od 15 V do 8 VIII 1999 r., dla uczczenia dwudziestolecia pontyfikatu Jana Pawła II, wystawa zatytułowana: Ornamenta Ecclesiae Poloniae, objęła 102 zabytki, pochodzące z ponad 50 skarbców kościelnych, muzeów i bibliotek, z 30 miejscowości, pozwalając poznać bogate pomimo wielu strat, zasoby sztuki kościelnej w Polsce. Należy podkreślić przy tym zarówno znakomity wybór wystawianych przedmiotów jak i nowoczesność ekspozycji, wkomponowanej ze smakiem w komnaty zamkowe.

Znacznie skromniejsza od swej kolońskiej poprzedniczki1, lecz o szerszych ramach czasowych (X-XVIII wiek)

wysta-wa wysta-warszawska, ograniczona została w zasadzie do zabytków złotnictwysta-wa i tkanin, nie dając przeglądu iluminacji ksiąg, malarstwa, rzeźby i architektury, które niewątpliwie wchodzą w zakres określony tytułem wystawy. Pokazanym przedmio-tom brak jest także tła historycznego i liturgicznego wyjaśniającego ich genezę i pochodzenie a także tekstów i dokumen-tów dotyczących ich fundacji i produkcji.

Luki te stara się wypełnić, przygotowany pod redakcją Przemysława Mrozowskiego i Artura Badacha, komisarzy wystawy, katalog składający się z dwóch części, z których pierwsza obejmuje opracowania tematyczne, druga zaś szczegóło-wy opis szczegóło-wystawianych zabytków. Całość zamyka artykuł Marii Hennel-Banasikowej poświęcony gobelinom katedry kra-kowskiej oraz szczegółowy a bardzo pożyteczny wykaz cytowanej literatury.

W części pierwszej znajdujemy wprowadzający ogólnie w historię Kościoła w Polsce, artykuł Jerzego Kłoczowskiego Kościół katolicki a kultura artystyczna w dziejach Polski przedrozbiorowej (s. 11-19). Następnie Michał Woźniak w

opracowa-niu Złotnictwo w służbie Kościoła w Polsce (do końca XVIII wieku) (s. 23-39) przedstawił krótki zarys historii złotnictwa sakralnego w Polsce, omawiając najważniejsze zachowane jego zabytki, na ogólnym tle prądów artystycznych poszcze-gólnych epok. Niestety wiele z tych zabytków i to niekiedy najbardziej reprezentacyjnych, jak np. krzyż z diademów, tj. tzw. krzyż Kazimierza Jagiellończyka, haftowany perłami racionał przypisywany królowej Jadwidze, relikwiarze na głowy św. Stanisława i św. Floriana, przechowywane w skarbcu katedry krakowskiej czy relikwiarz hermowy św. Zygmunta z Płoc-ka, z przyczyn zapewne od organizatorów zupełnie niezależnych, nie znalazły się na wystawie. Czytelnik nie znajdując w opracowaniu M. Woźniaka odnośników dla tych zabytków w katalogu wystawy, pozostaje zdezorientowany. Szczęśliwym rozwiązaniem tego dylematu, byłoby więc uzupełnienie artykułu M. Woźniaka krótkimi notkami bibliograficznymi, a nie-kiedy także fotografiami omawianych a nie wystawianych zabytków. Autor nie zajmuje się też zaginionymi lub wywieziony-mi z Polski zabytkawywieziony-mi złotnictwa kościelnego, co niewątpliwie zubaża całość opracowania. Przykładem może tu być wielki krzyż relikwiarzowy z daru Kazimierza Wielkiego dla katedry krakowskiej, przetopiony w roku 18072, którego szczegółowy

opis znajdujemy zarówno w Dziejach Jana Długosza, jak i kolejnych inwentarzach skarbca katedry3.

Jerzy Pietrusiński w opracowaniu zatytułowanym Inventa sunt autem in erario... (s. 43-52) przedstawił zwarty, lecz bardzo interesujący zarys dziejów skarbców przede wszystkim katedralnych, lecz także i klasztornych w Polsce przedro-zbiorowej. W przeciwieństwie do swego poprzednika, wykorzystał on nie tylko same zabytki lecz także teksty źródłowe, dając znakomity przegląd tego co Królestwo Polskie w skarbcach swoich kościołów posiadało i posiada, lecz także i tego co utraciło. Znajdujemy więc przekazany przez Kronikę Czechów Kosmasa, szczegółowy opis złotej konfesji św. Wojciecha z Gniezna, wywiezionej przez księcia Brzetysława do Pragi. Znamy także dzięki inwentarzom z roku 1101 i 1110, zawartość skarbca katedry krakowskiej, niezwykłe w porównaniu do innych bogato wyposażonego: posiadał on 18 kielichów, w tym 4 złote, pozostałe srebrne a także 4 złote a także 4 srebrne krzyże (zaś z przedmiotów niezwiązanych bezpośrednio z litur-gią dwa strusie jaja). Autor w znakomity sposób przedstawił zarówno wzbogacenie się skarbców kościelnych, zwłaszcza od czasów Kazimierza Wielkiego, jak i ich zubożenie, uchwytne nawet za czasów wielkiej świetności Królestwa, tj. za panowa-nia Kazimierza Jagiellończyka.

Przemysław Mrozowski w artykule Ornamenta ecclesiae Poloniae (s. 57-73) uwydatnia wyjątkowość miejsca jakie obiekty te zajmowały w dziejach sztuki złotniczej w Polce. Bardzo jasno i precyzyjnie wykazuje on i analizuje związki tego złotnic-twa z historią społeczną i polityczną Polski, jej państwowością i kulturą. Tak więc liczba i poziom artystyczny wyzłotnic-twarzanych przedmiotów, sekwencja stylów, rozwój produkcji rodzimej odzwierciedlają się w kryzysie państwa w XI wieku, w rozbiciu dzielnicowym, w działalności zakonów żebraczych w wieku XIII, w zjednoczeniu Królestwa i wzroście jego potęgi, zwła-szcza po unii z Litwą, w sukcesach protestantyzmu w XVI wieku (zmniejszenie wytwórczości), w kontrreformacji i rozkwi-cie baroku, w katastrofach i najazdach drugiej połowy XVII wieku a wreszrozkwi-cie w upadku Rzeczypospolitej Obojga Naro-dów, który kładzie kres wytwarzaniu ornamenta ecclesiae.

1 Ornamenta Ecclesiae, Kunst und Künstlerromanik in Köln, Köln 1985.

2 J. Pietrusinski, Królów polskich złoty krzyż dla katedry krakowskiej, w: Artes atque humaniora, Warszawa 1998, s. 15-34.

3 Z drobnych uchybień należy zwrócić uwagę na pewną nieznajomość genealogii Jagiellonów (s. 29). Autor doliczył się tylko pięciu synów Kazimierza

140

Artykuły recenzyjne i recenzje

Katalog obejmujący 87 haseł, pióra kilkunastu autorów, które są ilustrowane kolorowymi fotografiami, reprezentuje nie całkiem wyrównany poziom. Wśród wielu kwestii, które mogłyby być przedmiotem dyskusji, należałoby poruszyć problem rodzimego pochodzenia niektórych opisywanych przez nich zabytków. W literaturze przedmiotu, nie znajdujemy nowszego monograficznego opracowania polskiego złotnictwa średniowiecznego a zwłaszcza produkcji złotniczej (z wyjątkiem ozdób) pierwszych wieków naszego średniowiecza. W sztuce sakralnej, obok wspaniałych dzieł sztuki złotniczej, występują wykonane z drogocennych kruszców wyroby bardzo prymitywne. Brak przy tym jakiegokolwiek nawiązania do wyrobów świeckiej sztuki złotniczej, a przede wszystkim ozdób. Trudne jest też wykazanie przed okresem gotyku jakichkolwiek specyficznych cech warsztatowych.

Możemy zatem przypuszczać, że w polskiej sztuce sakralnej XI-XIII wieku istniały dwa zasadnicze nurty reprezento-wane przez wyroby importoreprezento-wane lub wykonane na miejscu przez przybyszów z zewnątrz i ich uczniów oraz produkcję warsztatów rodzimych. Grupę pierwszą możemy zilustrować przez opisany w katalogu (nr VI) zdobiony emalią relikwiarz Wniebowstąpienia Pańskiego, pochodzący z daru drugiej żony Bolesława Krzywoustego Salomei z Bergu, dla katedry włocławskiej, dzieło warsztatów w Zwiefalten w Szwabii lub wywodzącego się z nich artysty, jak to niezwykle przekonująco wykazał P. Skubiszewski (s. 73). Grupę drugą można zilustrować, przez nie reprezentowaną na wystawie, krzywaśń pastora-łu z katedry poznańskiej (grób nr 126), wykonaną z żelaza lecz inkrustowaną srebrem (trudno ją więc uznać za wyrób przeznaczony wyłącznie do złożenia do grobu) i mającą w swej dekoracji nawiązania do zdobnictwa oręża i oporządzenia rycerskiego tego czasu. Innym przykładem może być eksponowany na wystawie (nr IV), zespół złotych naczyń sakralnych znalezionych w grobie nr 8 w kościele opackim w Tyńcu pod Krakowem. Grób ten odkryty w czasie wykopalisk przed prawie czterdziestu laty, stanowi do dnia dzisiejszego prawdziwą enigmę archeologii polskiej. Złożony w nim wprost do ziemi (tj. bez trumny i sarkofagu) dostojnik kościelny wyposażony został w złoty kielich i patenę z wyobrażeniem Dextra Domini (datowane na około połowę XI wieku) a także pastorał, którego krzywaśn i nodus stanowią montaż elementów z różnego czasu, z których najpóźniejszy wydaje się ażurowy złocony nodus, zdobiony dekoracją wici roślinnej oraz wyobra-żeniami ptaków i zwierząt, mający silne nawiązania stylowe do produkcji tzw. szkoły złotniczej w Fritzlar (Hesja) z XII wie-ku4. Na długotrwałe pozostawanie tego pastorału w użyciu wskazuje obwiązanie jego zapewne już uszkodzonego

kościane-go pióra złotym drutem. Mamy więc tu do czynienia albo z długim używaniem i przetwarzaniem przez benedyktynów z opactwa tynieckiego wyrobów warsztatów obcych albo też z pospiesznym pochowaniem obcego dostojnika kościelnego, którego wspaniałe ornamenta liturgiczne były z nieznanych nam powodów znacznie przestarzałe.

Niewątpliwym importem, są eksponowane na wystawie dzieła emalierstwa limuzyjskiego. Przypuszczenie, iż znalezio-na w zakrystii katedry we Włocławku w grobie przypisywanym biskupowi Maciejowi z Gołańczy (zm. 1368) miedziaznalezio-na cyzelowana, puncowana i częściowo emaliowana krzywaśń pastorału z wyobrażeniem majestatu Jezusa Chrystusa i Matki Boskiej jest polskim naśladownictwem wyrobów warsztatów z Limoges (nr XVI), nie jest uzasadnione. Krzywaśń ta dato-wana jest na trzecią tercję XIII wieku, a właśnie w tym okresie w produkcji limuzyjskiej zaczynają się pojawiać wyroby nie emaliowane lecz tylko złocone — cyzelowane i grawerowane5.

Błędne jest natomiast odniesienie do roku około 1240 krzywaśni pastorału limuzyjnskiego z wyobrażeniem palme-ty-kwiatu, pochodzącej ze zniszczonego grobu (nr 99) w katedrze poznańskiej (nr XII). Krzywaśń ta, będąca jednym z naj-piękniejszych przykładów wczesnej produkcji warsztatów z Limoges, datowana jest około roku 12006. W konsekwencji

błędnego datowania grób ten został przypisany biskupowi Boguchwałowi II (1242-1253). Niewątpliwie bardziej prawdopo-dobne jest, iż biskup ten pochowany został w grobie nr 126 wyposażonym w pierścień pieczętny z napisem: S[igillum] BOGVPHALIEP[iscop]I POZ[naniensis] i omawiany już uprzednio żelazny inkrustowany srebrem pastorał.

Obowiązkiem omawiającego wystawę i katalog jest zarówno podniesienie ich walorów, jak i wykazanie braków i uchy-bień. Należy jednak przede wszystkim wyrazić wdzięczność inicjatorom i organizatorom tej pięknej i niezwykle instruktyw-nej wystawy.

Elżbieta Dąbrowska-Zawadzka (Warszawa-Paryż)

Jarosław Jarzewicz, Alicja Kartowska-Kamzowa, Barbara Trelińska,

Go-tyckie spiżowe płyty nagrobne w Polsce. Studia o formie i treściach ideowych, Poznańskie

Towa-rzystwo Przyjaciół Nauk, „Prace Komisji Historii Sztuki", t. 28, Poznań 1997, ss. 195, il.

Od czasu gdy do kościołów Poznania i Szamotuł wróciły w 1990 r. gotyckie nagrobki ze spiżu, zrabowane przez hitlerowców, odnalezione zaś w magazynach petersburskiego Ermitażu, problematyka brązowych płyt nagrobnych znalazła się na pierwszym planie w badaniach niestrudzonej Alicji Karłowskiej-Kamzowej. Jeszcze w początkach 1991 r.

zorganizo-4 O. von Falke, Aus des Fritzlarer Goldschmidschule des 12 Jhs., „Panteon" 4,1919, s. 551.

5 L'Oeuvre de Limoges. Emaux limousines du Moyen Age. Catalogue d'exposition, Musée du Louvre 1995-1996, s. 394. 6 Ibid., s. 264 n.