Widok Problematyka badań nad księgozbiorami mieszczan poznańskich XVIII w.

PROBLEMATYKA BADAŃ NAD KSIĘGOZBIORAMI MIESZCZAN POZNAŃSKICH X V I I I WIEKU

I

Jednym z n a j w a ż n ie j s z y c h p ro b le m ó w b a d a w c z y c h w o b r ę b ie s t u ­ d ió w nad d z i e j a m i p o l s k i e g o " s t a n u t r z e c i e g o " j e s t z a g a d n ie n ie ś w ia d o m o ś c i i s a m o ś w ia d o m o ś c i n a s z e j k l a s y m ie s z c z a ń s k ie j o r a z p r z e o b r a ż e n ia t u z a c h o d z ą c e w t o k u h is t o r y c z n e g o r o z w o ju . Bada­

n ia nad i d e o l o g i ę i m e n t a ln o ś c ią p o l s k i e g o b o u r g e o is b y ł y j u ż p o s tu lo w a n e w o d n i e s i e n i u do dwóch o s t a t n i c h s t u l e c i , a le j e s t r z e c z ą z u p e łn i e o c z y w i s t ą , w rę c z b a n a ln ą n a w e t , że n a le ż y p o d ­ j ę ć j e t a k ż e i ia s t o s u n k u do e p o k w c z e ś n ie js z y c h , n ie o g r a n i ­ c z a ją c s i ę p r z y tym do d o c ie k a ń i p y t a ń p o d e jm o w a n y c h s u b s p e - c i e g e n e z y p o j ę t e j je d n o k ie r u n k o w o , bo p r o g r e s y w n ie . I n t e r e s u ­ j ą c o z w ła s z c z a / w s e n s ie m o ż liw o ś c i p o z n a w c z y c h / p r z e d s t a w ia s i ę t u t a j w ie k X V I I I , k i e d y t o - po l a t a c h r e g r e s u sp ow odow anego w o jn a m i2 - r o z p o c z y n a s i ę w z g lę d n e “1 o d r o d z e n ie m ie s z c z a ń s tw a p o i s k i e g o , r o z p o c z y n a s i ę p r o c e s je g o e k o n o m ic z n e j, s o c j a l n e j i i d e o l o g i c z n e j r e k o n s t r u k c j i . O c z y w iś c ie , o k r e s te n n ie s t a n o w i j u ż d o jm u ją c e j l u k i w naszym o b r a z i e p r z e s z ł o ś c i , na co w s k a z u je d o w o d n ie , a k t u a l n y s t a n b a d a ń nad ś w ia d o m o ś c ią m ie s z c z a ń s k ą .

W y d a je s i ę j e d n a k , ż e b a d a n ia t e b y ł y w i s t o c i e d o ś ć je d n o ­ s t r o n n e . D oko nyw a no bow iem i c h g łó w n ie na s p o s ó b s u m a ry c z n y i z p e r s p e k t y w y g l o b a l n e j , m n ie j w a g i p r z y k ł a d a ją c do p o s z c z e g ó l­

n y c h z a g a d n ie ń i z j a w i s k , t a k i c h c h o c ia ż b y j a k s t y l ż y c i a , mo­

d e l e , w z o r y i n o rm y s p o łe c z n e , i d e a ł y i c e le p o l s k i e g o m ie s z ­

c z a ń s tw a , je g o r e l i g i j n o ś ć i a s p i r a c j e k u lt u r o w e i t p . M n ie j t e ż

u w a g i z w ra c a n o na ś r o d o w is k a p o z a w a r s z a w s k ie , k o n c e n t r u ją c s i ę

je d n o c z e ś n ie na p r z e m ia n a c h z a c h o d z ą c y c h w k o ń c o w y c h l a t a c h e -

p o k i / o d S e jm u W i e l k ie g o po I n s u r e k c j ę / 4 . Z d r u g i e j s t r o n y i s t ­

n i e j e j u ż w i e l e a n a l i z o c h a r a k t e r z e m o n o g ra fic z n y m i p r z y c z y n -

k a r s k im , k t ó r e w n o s z ę p rz e d e w s z y s t k im d o ś ć o b s z e r n y m a t e r i a ł f a k t o g r a f i c z n y . D o t y c z y t o m ię d z y in n y m i w i e l u s t u d ió w p o ś w ię c o n y c h k u l t u r z e k s i ą ż k i . T e k s t y t e - p o m in ą w s z y i c h w a r s tw ę d e k l a r a t y w ­ ną - c z y n ię n a j c z ę ś c i e j z k u l t u r y k s i ą ż k i s f e r ę p o d rz ę d n ą w o­

b ec in n y c h z a k re s ó w i d z i e d z i n ż y c i a s p o łe c z n e g o o r a z p o j ę t ą j a k o p r o s t a i c h f u n k c j o . T a k a i n s t r u m e n t a l i z a c j a k u l t u r y k s i ą ż ­ k i ma ź r ó d ł o , j a k m y ś lę , w " p o z y t y w i s t y c z n e j " w u l g a r y z a c j i M a rk - s o w s k ie j k o n c e p c j i ś w ia d o m o ś c i, Tym czasem c h o d z i o t o , b y w r e s z ­ c i e p r z y z n a ć k u l t u r z e k s i ą ż k i s t a t u s j e d n e j z p o w a ż n ie j s z y c h - m ów iąc s ło w a m i E n g e ls a - " d z i e d z i n i d e o l o g i c z n y c h o d g r y w a ją - c y c h r o l ę w h i s t o r i i " . . W tym t e ż s e n s ie k u l t u r a k s i ą ż k i po ­ w in n a b y ć u jm o w a n a i i n t e r p r e t o w a n a j a k o je d e n z d y n a m ic z n y c h ,

t w ó r c z y c h e le m e n tó w p ro c e s u h i s t o r y c z n e g o , n ie z a ś w y łą c z n ie j a k o je g o m a t e r i a ł s k ła d o w y i - z a ra z e m - n ie ru c h o m e o d b i c i e . O p ra c o w u ją c w ię c n p . k s i ę g o z b i o r y daw ne7 n a l e ż y z re z y g n o w a ć z o p is ó w o p a r t y c h w y łą c z n ie na " c z y s t e j ” e n u m e r a c ji z a w a r t o ś c i . P ró b y t a k i e - j a k k o l w i e k c e n n e ze w z g lę d u na s w ó j d o k u m e n t a c y j­

n y c h a r a k t e r - p ro w a d z ą bow iem do s w o i s t e j r e d u k c j i k u l t u r y k s i ą ż k i , do p r z e k s z t a ł c e n i a j e j w m a rtw ą p o d w a lin ę p ro c e s ó w d z ie j o w y c h , w p o le b ę d ą c e z a le d w ie o d le g ły m , s t a t y c z n y m t łe m d la r o z g r y w a ją c y c h s i ę d ra m a tó w h i s t o r i i " w y d a r z e n io w e j" , g o ­ s p o d a r c z o - s p o łe c z n e j c z y i n t e l e k t u a l n e j .

E n u m e ra c y jn e u j ę c i e d a w n ych k s ię g o z b io r ó w s t a n o w i t e d y c z ę s ­ t o k r o ć d o s k o n a ły p u n k t w y j ś c i a d l a p o t r a k t o w a n i a i c h j a k o i z o ­ m o r f ic z n e g o / ś c i ś l e ! / o d b i c i a a r b i t r a l n i e u s t a lo n y c h b ą d ź p r z e ­ j ę t y c h od in n y c h a u to r ó w m o d e li e p o k i , j a k o m e c h a n ic z n e g o i n a ­ ty c h m ia s to w e g o o d z w i e r c i e d l e n i a b a z y s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n e j , tr e n d ó w id e o w y c h , a r t y s t y c z n y c h , f i l o z o f i c z n y c h i t d . O t r z y m u je ­ my w t e n s p o s ó b w i z j ę k u l t u r y p o d z i e l o n e j , r o z c z ł o n k o w a n e j . k u l ­ t u r y , w k t ó r e j je d n o " c o ś " / " n i ż s z e " , w ę ż s z e z a k r e s o w o / j e s t c a ł k o w i c i e a d e k w a tn e w ob ec in n e g o " c z e g o ś " / " w y ż s z e g o " , o d ­ z n a c z a ją c e g o s i ę b a r d z i e j u n iw e r s a ln y m z a k r e s e m / . W o b r ę b ie t a k p o j ę t e j k u l t u r y o b o w ią z u je n a d e r ś c i s ł a h i e r a r c h i a , a w s z e l k i w e w n ę tr z n y r u c h d o k o n u je s i ę t u t a j je d n o k ie r u n k o w o , z " g ó r y ” w

" d ó ł ” , t a k j a k b y w w ę d ró w c e i d e i o b o w ią z y w a ły w y łą c z n ie z a s a d y N e w to n o w s k ie j m e c h a n ik i. I t a k - na p r z y k ł a d - d o w ia d u je m y s i ę , że b i b l i o t e k a S t a n is ła w a A u g u s ta n o s i ł a " w y r a ź n e z n a m io n a d o b y

Q

O ś w ie c e n ia " , a z a ś k s i ę g o z b i ó r M ie c h o w it y b y ł u n i w e r s a l i s t y c z -

n y " n a w z ó r ś r e d n i o w i e c z n y " , bow iem z a w i e r a ł . . . " k s i ą ż k i ze

w s z y s t k i c h n ie m a l k r a jó w E u ro p y i m u z u łm a ń s k ie g o W s c h o d u " . U ję ­

c i a te g o .ty p u s ę n a s ta w io n e t e d y na t y p o w o ś ć , p r z e c i ę t n o ś ć , na i d e a l n ę w p r o s t p r z y s t a w a ln o ś ć m ię d z y - p o w ie d z m y - m odelem e p o ­ k i a g ro m a d z o n y m i w j e j t r a k c i e k s i ę g o z b i o r a m i . V v s z y s tk ie w ię c a k t y p r z e m ia n y z a c h o d z ą c e w s t r u k t u r z e g l o b a l n e j z n a j d u j ę - da ­ l e j ~ s w o je p r z e d ł u ż e n i e , s w ó j o d p o w ie d n ik w " m i k r o s t r u k t u r a c h "

b i b l i o t e c z n y c h , t o z a ś , co p r z e c z y o w e j a d e k w a t n o ś c i, o d s u w a ­ ne j e s t na m a r g in e s i k l a s y f ik o w a n e n e g a t y w n ie , j a k o n p . o b ja w

" k o n s e r w a t y z m u " . N ie ma t u p r a w ie m ie js c a d la g u s tó w i n d y w i ­ d u a ln y c h , j e ś l i o d b ie g a ję one z b y t n i o od s z a b lo n u " e p o k i " , j e ś l i n i e p o d d a ję s i ę u p ro s z c z o n y m i s to s o w a n y m m e c h a n ic z n ie k a t e g o r io m " p o s t ę p o w o ś c i" . D o t y c z y t o s z c z e g ó ln ie k s i ę g o z b i o ­ ró w p o w s t a ję c y c h p o z a o b rę b e m e l i t i n t e l e k t u a l n y c h i p o l i ­ t y c z n y c h , w t z w . p r z e c ię t n y c h ś r o d o w is k a c h m ie s z c z a ń s k ic h c z y s z l a c h e c k i c h . Tym czasem c h o d z i o u k a z a n ie k u l t u r y k s i ę ż k i w j e j f u n k c j a c h t r a n s f o r m a c y j n y c h p rz e d e w s z y s t k im , o u z a l e ż n i e n i e j e j o c e n y w danym m ie js c u i c z a s ie od s t o p n i a u d z i a ł u w p r o ­ c e s a c h p rz e m ia n ś w ia d o m o ś c io w y c h / i n ie t y l k o / , z je d n o c z e s n y m w s z a k o d r z u c e n ie m je d n o s t r o n n e g o p r o g r e s y w iz m u . A k s j o l o g i a k u l ­ t u r y n ie może w s p ie r a ć s i ę p r z e c ie ż na w a r t o ś c io w a n iu d o k o n y ­ wanym w y łę c z n ie z p u n k tu w id z e r f ia u z n a n e g o , p r z e z n as z a o s t a ­ t e c z n y / i tym samym n a j b a r d z i e j w ł a ś c i w y / r e z u l t a t p r z e m ia n y . P o tr z e b n e sę w ię c pewne k a t e g o r i e " im m a n e n tn e " , k o n s t r u k c j e w i o - d ę c e do o s a d z e n ia k u l t u r y k s i ę ż k i w g l o b a l n e j / m n i e j lu b b a r ­ d z i e j / s t r u k t u r z e e p o k i, i s t r u k t u r a c h l o k a l n y c h . N ie o z n a c z a t o , r z e c z j a s n a , r e z y g n a c j i z u ję ć d y n a m ic z n y c h , c h o ć p r o w a d z i do p ew nych o g r a n ic z e ń f i n a l i s t y c z n e g o p r o g r e s y w iz m u , p r o g r e s y ­ w iz m u o p a r t e g o z a ra z e m na n ie p o d w a ż a ln e j f o r m u le " a d e k w a t n o ś ­ c i " . Z t e g o p u n k tu w id z e n ia w y d a je - s i ę w ię c k o n ie c z n e z w ró ­ c e n ie w ię k s z e j u w a g i na z j a w i s k a n i e k o h e r e n c j i , " p r z e s u n i ę ć "

i s t n i e j ę c y c h p o m ię d z y r o z m a it y m i s t r u k t u r a m i , k t ó r e mogę tw o ­ r z y ć u p o rz ą d k o w a n e h i e r a r c h i c z n i e s z e r e g i l u b o b ja w ia ć s i ę s p o r a d y c z n ie i k t ó r e mogę b y ć b ad an e n ie t y l k o pod w z g lę d e m l o g ic z n y m , a le r ó w n ie ż i s t a t y s t y c z n i e . W y d a je s i ę t e ż n i e ­ z b ę d n e in n e n i ż d o t y c h c z a s o d c z y t a n ie p ro c e s ó w r e g r e s u i f e ­ nomenu d y s k o n t y n u a c j i , o d c z y t a n ie o p a r t e na o d r z u c e n iu wspom­

n ia n e j - l i n e a r n e j i t e l e o l o g i c z n e j - k o n c e p c j i r o z w o ju . S t a -

ł ę , o sno w n ę w ł a ś c i w o ś c i ą p rz e p r o w a d z a n y c h a n a l i z p c w in n o s t a ć

s i ę t a k ż e d i a l e k t y c z n e p o t r a k t o w a n ie d a w n e j k u l t u r y k s i ą ż k o ­

w e j , t z n . u j ę c i e j e j j a k o s a m o d z ie ln e j " d z i e d z i n y i d e o l o g i c z ­

n e j " , u c z e s t n i c z ę c e j c z y n n ie w p r o c e s ie d o k o n u ją c y c h s i ę p r z e -

o b r a ż e ń , o r a z - z a ra z e m - j a k o i c h p r z e d m io t u ^ O c z y w iś c ie , w s z y ­ s t k i e p o w y ż s z e p o s t u l a t y są d o s y ć o g ó l n e , ż e b y n ie p o w ie ­ d z ie ć - o g ó ln ik o w e . I n i c d z iw n e g o , bow iem w y m ia r k o n k r e t n y i w ię k s z ą p r e c y z y jn o ś ć n a d a ć im mogę d o p ie r o b a d a n ia p r z e p r o ­ wadzane na o k re ś lo n y m

s i ę do n i e w i e l k i c h na r e a l i z a c j i n ie k t ó r y c h

m a t e r i a l e e m p ir y c z n y m , o g r a n i c z a j ę c e r a z i e w y c in k ó w i k w e s t i i . T a k ą p ró b ę w y m ie n io n y c h p o s t u l a t ó w s t a n o w i w j a ­ k im ś z a k r e s i e , z d a n ie m a u t o r a , n i n i e j s z y t e k s t . Ma on o c z y w iś ­ c i e c h a r a k t e r w s tę p n y i w d u ż e j m ie r z e je s z c z e s z k ic o w y , t z n . z m ie r z a j ą c y do z a s y g n a liz o w a n ia o b s z a ró w p e n e t r a c j i , n ie z a ś do i c h p e łn e g o o p i s u , o p a r t y n a t o m ia s t z o s t a ł na m a t e r i a l e f a k t o g r a f i c z n y m d o ty c z ą c y m k s ię g o z b io r ó w o s ie m n a s t o w ie c z n y c h m ie s z c z a n p o z n a ń s k ic h .

I I

W s p o m n ia n y w y ż e j m a t e r i a ł f a k t o g r a f i c z n y z g ro m a d z o n y z o s t a ł p rz e d e w s z y s t k im w p u b l i k a c j i J . B u r s z t y i C z . Ł u c z a k a z a w ie ­ r a j ą c e j in w e n t a r z e m a ją tk o w e m ie s z c z a n p o z n a ń s k ic h z l a t 1 7 0 0 -1 7 9 3 w p is a n e do k s ią g m i e j s k i c h i g r o d z k i c h . J e s te ś m y w ię c w t e j s z c z ę ś l i w e j s y t u a c j i , że d y s p o n u je m y d ru k o w a n y m i w m ia r ę p e łn y m r e j e s t r e m z a w a r t o ś c i k s ię g o z b io r ó w o s ie m n a s t o ­ w ie c z n y c h m ie s z k a ń c ó w P o z n a n ia . D z i ę k i z a ś o p u b lik o w a n iu po ­ d o b n y c h m a t e r ia ł ó w w c z e ś n ie js z y c h - o b e jm u ją c y c h w ie k X V I i

11 z

p ie r w s z ą t e r c j ę X V I I - m o ż liw e j e s t r ó w n ie ż d o k o n y w a n ie ba ­ d a ń k o m p a r a t y s t y c z n y c h , k t ó r e p o z w o lą o r z e c o k i e r u n k u / k i e ­ r u n k a c h / i r o d z a ju p rz e m ia n z a c h o d z ą c y c h w o b r ę b ie k s i ę g o z b i o - rów p o z n a ń s k ic h m ie s z c z a n w c ią g u k i l k u s t u l e c i 12

O p ra c o w a n e p r z e z 0 . B u r s z t ę i C z .Ł u c z a k a in w e n ta r z o w e s p i s y

k s ią ż e k t r z e b a je d n a k o p a t r z y ć s z e r e g ie m z a s t r z e ż e ń . Z a s t r z e ­

ż e n ia t e o d n o s z ą s i ę p rz e d e w s z y s t k im do r o z p o z n a ń b i b l i o g r a ­

f i c z n y c h , k t ó r e n ie z a w s z e są t r a f n e / w y n ik a t o w z n a c z n y m s t o p ­

n iu ze s k r ó t o w e g o , c z ę s t o b a r d z o o g ó ln ik o w e g o i mocno n ie p e łn e g o

z a p is u in w e n t a r z o w e g o / . I t a k - na p r z y k ł a d - d z i e ł o z a r e j e s t r o ­

wane w k s i ę g o z b i o r z e ś l u s a r z a J a k u b a D o r o b is z a / z a p i s p o c h o ­

d z i z 1 7 1 0 r . / j a k o " P r in c e p s C h r i s t i a n u s " z o s t a ł o r o z p o z n a n e

- p r z y p u s z c z a l n i e na z a s a d z ie p r z y p a d k o w e j a s o c j a c j i - j a k o ł a -

c i ń s k i p r z e k ła d " K s i ę c i a ” N i c c o l o M a c c h ia v e lle g o -IZ . Tym czasem

z a ró w n o k o n t e k s t z a p is u / w s k ł a d k s i ę g o z b i o r u w c h o d z i ł y p o za

tym - z je d n y m w y ją t k ie m - w y łą c z n ie d z i e ł a t r e ś c i r e l i g i j n e j / 15 ,

cow ań s y n t e t y c z n y c h p o z io m u c z y t e l n i c t w a

j a k i samo je g o s f o r m u ło w a n ie n a k a z u ję t u u p a tr y w a ć r a c z e j k s i ą ż k i z z a k r e s u m o r a l i s t y k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . P r z y to c z o n e r o z p o z n a n ie b i b l i o g r a f i c z n e a u to r ó w o p r a c o w a n ia j e s t w ię c m a ło p ra w d o p o d o b n e , n ie s ą d z ę b o w ie m , a b y d z i e ł o p o z o s t a ją c e w t a k ja w n e j s p r z e c z n o ś c i z w ym ogam i e t y k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j j a k

" K s ią ż ę " m o g ło z o s t a ć o p is a n e j a k o " P r in c e p s C h r i s t i a n u s " . P r z y k ła d t e n j e s t o t y l e w a ż n y , że p r z e d o s t a ł on s i ę do o p r a - j a k o je d e n z n i e z b i t y c h dowodów w y s o k ie g o m ie s z c z a n p o z n a ń s k ic h , j a k o ś w ia d e c tw o i c h z a in t e r e s o w a ń i n t e l e k t u a l n y c h 4’ . N i e k i e d y n a t o m ia s t b łę d n e r o z p o z n a n ia b i b l i o g r a f i c z n e z m u s z a ją a u to r ó w e d y c j i do sw o­

i s t e j e k w i l i b r y s t y k i i n t e r p r e t a c y j n e j . T a k j e s t w ł a ś n ie w p r z y p a d k u p r a c y z a p is a n e j w in w e n t a r z u p o ś m ie r tn y m Dana E y b e r le z 1 7 2 2 r . j a k o " i u s R e g n i P o lo n ia e " . A u t o r z y o p r a c o w a n ia uwa­

ż a j ą , że c h o d z i t u t a j o d z i e ł o D a n ie la K a r o la F u c h s a " I u s Reg­

n i P o lo n ia e i n d u c a tu m C u r la n d ia e a c S e m g a l l i a e . . . " w ydane w 174 2 r . ! 1 A . P o n ie w a ż je d n a k i n w e n t a r z s p is a n y z o s t a ł na l a t d w a d z ie ś c ia p r z e d o g ło s z e n ie m r o z p r a w y F u c h s a , w p u b l i k a c j i 0 . B u r s z t y i C z . Ł u c z a k a z a m ie s z c z o n o n a s t ę p u ją c ą u w a g ę :

d w ie m o ż l i w o ś c i : 1 / że c h o d z i w tym k o n k r e tn y m p r z y p a d k u o ną p u b l i k a c j ę ; 2 / b y ło w c z e ś n ie js z e w y d a n ie p r a c y F u c h s a , z n a n e E s t r e i c h e r o w i " . Tym czasem s p ra w a j e s t p r o s t a : Dan E y ­ b e r l e p o s i a d a ł w swym k s i ę g o z b i o r z e d z i e ł o M i k o ł a j a Z a l a - s z o w s k ie g o " I u s R e g n i P o l o n i a e " , k t ó r e g o tom p ie r w s z y u k a z a ł s i ę w r o k u 1 6 9 9 , a d r u g i w t r z y l a t a p ó ź n ie j 20 . Za r o z p o z ­ n a n ie m t a k im p rz e m a w ia k i l k a o k o l i c z n o ś c i . Po p ie r w s z e w i ę c , p r a c a Z a la s z o w s k ie g o z o s t a ł a w y d a n a na d łu g o p r z e d s p o r z ą d z e ­ n ie m i n w e n t a r z a ; po d r u g i e , o p u b lik o w a n o j ą w p o z n a ń s k ie j D r u k a r n i A k a d e m ic k ie j / L u b r a n s c ia n u m / , b y ła t e d y ł a t w o d o ­ s t ę p n a na ry n k ju lo k a ln y m ; po t r z e c i e , a u t o r - a r c h id i a k o n

L u b r a ń s k ie g o bę i n ­ n ie

k a t e d r y p o z n a ń s k i e j , p r o f e s o r i - b y ł p r z e z w i e l e l a t z w ią z a n y c z w a r t e , d z i e ł o Z a la s z o w s k ie g o

r e k t o r A k a d e m ii

z m ie js c o w y m ś r o d o w is k ie m ^ " " ; po c i e s z y ł o s i ę s p o r ą p o p u la r n o ś ­

21

c i ą w k r ę g a c h m ie s z c z a ń s k ic h i s p o ty k a m y j e w s z e r e g u k s i ę - pp

g o z b io r ó w ; po p i ą t e , ma ono c h a r a k t e r s y n t e t y c z n y , o d n o s i

s i ę do o b s z a r u c a ł e j R z e c z p o s p o l i t e j , p o d c z a s g d y p r a c a F u c h ­

sa p o ś w ię c o n a b y ła lo k a ln y m t y l k o / k u r l a n d z k i m i s a m b ij s k i m /

z a s to s o w a n io m i a s p e k to m p ra w a p o l s k i e g o , co n ie in t e r e s o w a ł o

p r z e c ie ż E y b e r le g o , w y w o d z ą c e g o s i ę z r o d z in y od dawna o s i a d -

ł e j w P o z n a n iu . P o d o b n y c h s y t u a c j i , p o d o b n y c h b łę d n y c h r o z -

p o z n a ń j e s t z r e s z t ą w om awianym w y d a w n ic t w ie s p o r o 24

In n ą sp ra w ę j e s t pewne z u b o ż e n ie ~ w s to s u n k u do o b e jm u ją c e ­ go w c z e ś n ie js z e c z a s y w y d a w n ic tw a S . N a w ro c k ie g o i 3 . W is ło c k ie - go - k o m e n ta rz a do p rz e d ru k o w y w a n y c h in w e n t a r z y . K o m e n ta rz do o s ie m n a s to w ie c z n y c h in w e n t a r z y n ie w s k a z u je j u ż z a te m , w j a k i c h o k o lic z n o ś c ia c h z o s t a ł y one s p o rz ą d z o n e , a n i t e ż n ie o k r e ś la d o k ła d n ie j m ie js c a z a m ie s z k a n ia w ł a ś c i c i e l a r e j e s t r o ­ wanego m a ją tk u / c o s to s o w a n o w e d y c j i s p is ó w m a ją tk o w y c h z X V I i X V II w ie k u / . I s t o t n a j e s t z w ła s z c z a d ru g a l u k a . N ie p o z w a la ona bowiem na u s t a l e n i e - bez d o d a tk o w y c h p o s z u k i­

wań a r c h iw a ln y c h - w j a k i c h r e jo n a c h P o z n a n ia i je g o o k o l i c z a m ie s z k iw a li w ł a ś c i c i e l e k s ię g o z b io r ó w i o k r e ś le n ie / n a t e j p o d s t a w ie / i c h s t a t u s u s o c ja ln e g o ^ m ie js c a , k t ó r e z a jm o w a li w ó w c z e s n e j - f o r m a l i s t y c z n e j p r z e c ie ż i d o s y ć s z ty w n e j - h i e ­ r a r c h i i s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n e j. J e s t t o ważne tym b a r d z i e j , że Poznań X V I I I w ie k u n ie t w o r z y ł s p o i s t e j s t r u k t u r y u r b a n i­

s t y c z n e j , że b y ł on lu ź n y m k o n g lo m e ra te m j u r y d y k , m ia s te c z e k , p rz e d m ie ś ć i w s i o o d m ie n n e j s y t u a c j i p ra w n e j , g o s p o d a rc z e j i k u lt u r o w e j r ó ż n i c u j ą c e j z n a c z n ie p o s z c z e g ó ln e s f e r y i z a ­ k r e s y zachow ań s p o łe c z n y c h . W te n s p o s ó b t a sama k s ią ż k a z n a ­ c z y ła co ś in n e g o w m ie s z k a n iu z n a jd u ją c y m s i ę na t e r e n i e j u - r y d y k i R y b a k i, a c o ś z u p e łn ie in n e g o w p a t r y c ju s z o w s k ie j k a m ie ­ n i c y w R yn ku ; w je d n ym w ypadku m ogła o z n a c z a ć w y s o k i, w i n ­ nym n i s k i poziom a s p i r a c j i i n t e l e k t u a l n y c h . N ie można te d y - p o s łu g u ją c s i ę w ydaw nictw em 3 . B u r s z ty i C z. Ł u c z a k a - s t w i e r ­ d z i ć , j a k i b y ł u k ła d p r z e s t r z e n n y k u l t u r y c z y t e l n i c z e j w o s ie m n a s to w ie c z n y m P o z n a n iu i ja k im on p o d le g a ł p rz e m ia n o m . Z b a d a n ie te g o u k ła d u s t a n o w iło b y z n a c z n y p o s tę p w s t u d ia c h nad s o c j o l o g i ę k u l t u r y m ia s t s t a r o p o l s k i c h i p o z w o liło b y w p ro w a d z ić pewne k o r e k t y do j e j - o p a r te g o d o ty c h c z a s na i n ­ n y c h , b a r d z ie j z e w n ę trz n y c h / a r c h i t e k t o n i c z n y c h , i n s t y t u c j o ­ n a ln y c h i t d . / o z n a k a c h - o b r a z u , za ró w n o "p o z io m e g o " / p r z e - s t r z e n n o - u r b a n is t y c z n e g o / , j a k i "p io n o w e g o " /w a r s tw o w o - s p o - łe c z n e g o / .

Do s p ra w y in w e n t a r z y pow rócę je s z c z e k i l k a k r o t n i e p o n i ż e j ,

p r z y o m a w ia n iu r o z m a ity c h z a g a d n ie ń s z c z e g ó ło w y c h . Tymczasem

c h c ia łb y m p o w ie d z ie ć t y l k o , że n ie mogę być óne je d y n y m /c h o ć

są z p e w n o ś c ią podstaw o w ym / ź ró d łe m b a d a ń , mimo i ż ja k o j e -

dynę tr a k to w a n o j e w d o ty c h c z a s o w e j l i t e r a t u r z e p rz e d m io tu 27

N a le ż a ło b y o d w o ła ć s i ę w t e j m ie rz e do u z u p e łn ia ją c y c h badań

a r c h iw a ln y c h / n p . w z a k r e s ie b i o g r a f i s t y k i w ł a ś c i c i e l i k s ię g o -

po

z b i o r ó w / o r a z do t a k i c h m e to d p o m o c n ic z y c h h i s t o r i i k s i ą ż k i , j a k b a d a n ia p r o w e n ie n c y jn e , a n a l i z a n o t m a r g in a ln y c h w z a ­ c h o w a n y c h e g z e m p la r z a c h c z y t z w . t e c h n i k i ś la d o w e . R o z s z e r z y ­ ł o b y t o z a s ó b i n f o r m a c j i o k s i ę g o z b i o r a c h i i c h w ł a ś c i c i e ­ l a c h n ie t y l k o p o p r z e z p o z n a n ie i n d y w id u a ln e g o , z r ó ż n ic o w a n e g o p e r s o n a l n ie s t o s u n k u do k s i ą ż k i , a le r ó w n ie ż p o p r z e z o p i ­ s a n ie i u s t a l e n i e r o z m a it y c h k o n w e n c ji i z a c h o w a ń z b io r o w y c h o b o w ią z u ją c y c h z a ró w n o w c a ły m ś r o d o w is k u , j a k i w. p o s z c z e ­ g ó ln y c h je g o w a r s tw a c h / s p o s o b y l e k t u r y i u z e w n ę t r z n ia n ia c z y ­ t e l n i c z y c h r e a k c j i , t e c h n i k i i fo r m y z n a k o w a n ia k s ią ż e k . o p r a ­ wy i i c h z d o b i e n i a , s t o p i e ń z u ż y c ia k s i ą ż e k , m ie js c e k s i ą ż k i w

p r z y j ę t y c h s y s te m a c h w a r t o ś c i i t p . / . I n t e r e s u j ą c a z w ła s z c z a b y ła b y t u t a j a n a l i z a " d r o g i ż y c i o w e j" p o je d y n c z y c h egzem ­ p l a r z y k s i ą ż e k , k t ó r a p o z w o l i ł a b y na r e k o n s t r u k c j ę i o p is me­

c h a n iz m ó w o b ie g u , je g o s z y b k o ś c i , w y d z i e le n i e s e k w e n c ji c z a s o ­ w ych z a l e ż n i e od in t e n s y w n o ś c i l e k t u r y w d a n y c h o k r e s a c h i t d . W k o n t e k ś c i e b a d a ń n a d b i o g r a f i s t y k ą c z y t e l n i k ó w m ie s z c z a ń ­ s k i c h w a r t o t e ż p o d k r e ś l i ć , że p u b l i k a c j a 0 . B u r s z t y i C z . Ł u ­ c z a k a t w o r z y j a k g d y b y " s y s t e m z a m k n ię t y " : b r a k w n i e j t e d y i n ­ f o r m a c j i b i b l i o g r a f i c z n y c h na te m a t o p ra c o w a ń o d n o s z ą c y c h s i ę do p r z e d s t a w i c i e l i i g r u p za w o d o w ych o s ie m n a s to w ie c z n e g o p o ­ z n a ń s k ie g o m ie s z c z a ń s tw a . A p r z e c ie ż - s z c z e g ó ln ie w z a k r e s ie r u c h u ce c h o w e g o - j e s t t o p iś m ie n n ic t w o n ie z w y k le b o g a t e . B r a ­ k u je t u t a j t a k ż e j e d n o l i t o ś c i p is o w n i n a z w is k , n ie z a w s z e t e ż p o d a n o i m io n a , z a w o d y i f u n k c j e , co - p r z y u w z g lę d n ie n iu in n y c h p o z n a ń s k ic h z a so b ó w a r c h iw a ln y c h - b y ło b y w w i e l u p r z y ­ p a d k a c h m o ż liw e . In n y m - p o d o b n e g o r o d z a ju - b r a k ie m j e s t r e ­ z y g n a c ja z o p a t r y w a n ia in w e n t a r z y m a ją tk o w y c h d a ta m i u r o d z in i zg on ów o s ó b , k t ó r y c h t e s p i s y d o t y c z ą , d a ta m i d o s tę p n y m i w k s ię g a c h m e t r y k a ln y c h i k s ię g a c h z m a r ły c h .

L i t e r a t u r a p r z e d m io t u 29 , a z a te m i s t a n b a d a n nad k s i ę g o ­

z b io r a m i m ie s z c z a n p o z n a ń s k ic h n ie g r z e s z y , j a k w s p o m in a łe m ,

o b f i t o ś c i ą . B a d a n ia t e ś c i ś l e s i ę z r e s z t ą w i ą z a ł y z p u b lik o w a ­

n ie m p r z e z 0 . B u r s z t ę i C z . Ł u c z a k a in w e n t a r z y m ie s z c z a ń s k ic h ,

p r z e jm u ją c z w y d a w n ic tw a te g o w s z e l k i e je g o b łę d y i o g r a n i c z e ­

n i a / m . i n . c h r o n o l o g ic z n e , g d y ż n p . m ów iąc o d r u g i e j p o ło w ie

X V I I I w ie k u o p ie r a n o s i ę w y łą c z n ie na d a n y c h p o c h o d z ą c y c h z

l a t 1 7 0 0 -1 7 5 8 i z a w a r t y c h w to m ie p ie r w s z y m , j a k o ż e tom d r u ­

g i - za l a t a 1 7 5 9 -1 7 9 3 - n ie u k a z a ł s i ę w te d y je s z c z e d r u k ie m / 3 0 .

P is z ą c z a ś - d a l e j - o z a w a r t o ś c i k s ię g o z b io r ó w w y l ic z a n o d o ś ć

t e n d e n c y j n i e a u t o r ó w i w s k a z y w a n o na c ie k a w s z e p o z y c je o r a z na p o d s ta w o w e - c h o ć z a ra z e m d o w o ln ie z h ie r a r c h iz o w a n e - k r ę g i t e ­ m a ty c z n e , N ie w s p o m in a ją c j u ż o in n y c h k w e s t ia c h i n t e r p r e t a c y j ­ n y c h , o g o r d y j s k i c h w ę z ła c h ; z n a n e g o i n ie z n a n e g o , k t ó r e r o z - s u p ły w a n o n ie z w y k le ł a t w o , w a r t o w s k a z a ć , ż e b r a k o w a ło t u t a j r z e c z y n a j p r o s t s z e j - o p a r c i a u o g ó l n i a j ą c y c h o m ó w ie ń .n a z e ­ s t a w ie n i a c h i l o ś c i o w y c h d o t y c z ą c y c h p o s z c z e g ó ln y c h a u t o r ó w , d z i e ł i te m a tó w . S tą d t e ż - s ą d z ą c po d o ty c h c z a s o w e j l i t e r a ­ t u r z e p r z e d m io t u - w ydaw ać b y s i ę m o g ło , że n p . g e o g r a f i a c z y b o t a n i k a s t a n o w i ł y je d n o z w a ż n ie js z y c h p ó l z a in t e r e s o w a ń m ie s z c z a ń s tw a p o z n a ń s k ie g o X V I I I w ie k u , p o d c z a s g d y o b ie t e d z i e d z i n y n a l e ż a ł y do r e l a t y w n i e p o d r z ę d n y c h o b s z a ró w te m a ­ t y c z n y c h / o c z y w i ś c i e , w s e n s ie i l o ś c i o w y m , a le p o d rz ę d n o ś ć t ę p o t w ie r d z a r ó w n ie ż a n a l i z a t r e ś c i i r o d z a ju k s i ą ż e k / .

I I I

Do i s t o t n i e j s z y c h z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z fu n k c jo n o w a n ie m k s i ę ­ g o z b io r ó w m ie s z c z a ń s k ic h w P o z n a n iu X V I I I w ie k u n a le ż y ' i c h

" s p o łe c z n a o b e c n o ś ć " w ś r o d o w is k u l o k a ln y m . R o z w ią z u ją c ów p r o ­

b le m n a l e ż a ł o b y z a ra z e m p o s t a w ić p y t a n i e , na i l e r e p r e z e n t a ­

ty w n e są w obec c a ł e j s p o ł e c z n o ś c i P o z n a n ia in w e n t a r z e w p is a ­

ne do k s ią g m i e j s k i c h i g r o d z k i c h . S p ra w a j e s t m ocno skom ­

p lik o w a n a , bo wymaga r o z s t r z y g n i ę ć w dwu r ó ż n y c h p ła s z c z y z n a c h :

s y n c h r o n i c z n e j / s t r u k t u r a l n e j / i d i a c h r o n i c z n e j / d y n a m ic z n e j ,

c z a s o w e j / , a w d o d a tk u d y s p o n u je m y t y l k o w y c in k o w y m i / i t o

n a j c z ę ś c i e j s z a c u n k o w y m i, p r o b a b i l i s t y c z n y m i / d a n y m i d o t y c z ą ­

c y m i l u d n o ś c i m ia s t a . P r z y czym " w y c in k o w o ś ć " t a o b ja w ia s i

- znow u - w d w o ja k i s p o s ó b , bo i n f o r m a c j e d o t y c z ę p r z e c ie ż r o z ­

m a it y c h o k re s ó w z ż y c i a P o z n a n ia b ą d ź n i e k t ó r y c h t y l k o w a r s tw

i g r u p . Z a s a d n ic z ą s p ra w ą j e s t t u t a j b r a k j a k i e j k o l w i e k s t a ­

b i l i z a c j i d e m o g r a f ic z n e j / t a k ż e w s e n s ie p r o c e s u a ln y m , t j . w

o d n i e s i e n i u do k ie r u n k ó w i t e n d e n c j i p r z e m ia n / i • c o za tym

i d z i e - “ s k o k o w y " c h a r a k t e r p r z e o b r a ż e ń w o b r ę b ie p o p u l a c j i

m i e j s k i e j P o z n a n ia , pow od ow a ny r ó ż n y m i z r e s z t ą c z y n n ik a m i n e ­

g a ty w n y m i / w o j n y , z a r a z y i in n e k l ę s k i e le m e n t a r n e / i p o z y ty w ­

n y m i / r o z w ó j g o s p o d a r c z y d r u g i e j p o ło w y X V I I I w ie k u , t w o r z e n ie

s i ę " p r e k a p i t a l i s t y c z n e j " s t r u k t u r y e k o n o m ic z n e j i s p o ł e c z n e j ,

n a p ły w o s a d n ik ó w ■, w z r o s t s t o p y ż y c io w e j i , z w ią z a n y z ty m , p r z y ­

r o s t d e m o g r a f ic z n y i t d . / .

A le o grom ne t r u d n o ś c i b a d a ń nad " o b e c n o ś c ią s p o łe c z n ą ” k s i ą ż ­ k i o s ie m n a s to w ie c z n y m P o z n a n iu n ie w y n ik a ją j e d y n i e ze s k ą ­ p e j n a s z e j w ie d z y o p o p u l a c j i i s t r u k t u r z e s o c j a l n e j m ia s t a o r a z j e j z m ia n a c h . W ią ż ę s i ę one bow iem t a k ż e i z c h a r a k t e ­ rem sam ych s p is ó w . P r z e w a ż a ją c a i c h w ię k s z o ś ć t o in w e n t a r z e p o ś m ie r t n e s p o r z ą d z o n e w pew nym , n ie r z a d k o d o ś ć z n a c z n y m o d ­ s t ę p i e czasow ym od z g o n u w ł a ś c i c i e l a r e je s t r o w a n e g o m a ją t k u . N i e l i c z n e n a t o m ia s t / t a k n i e l i c z n e , że w ł a ś c i w ie n i e i s t o t n e s t a t y s t y c z n i e / s ą s p i s y in n e g o r o d z a j u : u z u p e ł n i e n i a i n t e r c y z ś lu b n y c h , r e j e s t r y s p o r z ą d z o n e w z w ią z k u ze s p ra w a m i k r y m i n a l ­ n y m i, k o n f i s k a t a m i m ie n ia i t p . I n w e n t a r z y ow ych n ie można z a te m b e z z a s t r z e ż e ń o d n o s ić do c a ł o k s z t a ł t u s t r u k t u r y s p o ł e c z ­ n e j i z a c h o d z ą c y c h w j e j o b r ę b ie p r z e k s z t a ł c e ń , a le j e d y n i e do n i e k t ó r y c h w y c in k ó w ru c h u n a t u r a ln e g o l u d n o ś c i / " w y c i n k ó w " , g d y ż p r z e c i e ż n ie t r a k t u j ą one o m a ją t k u w s z y s t k i c h z m a r ły c h m ie s z c z a n , n ie m ów iąc j u ż o p o s a g a c h i w i a n a c h / . Są w ię c one - w s e n s ie s t a t y s t y c z n y m - ź r ó d łe m p o ś r e d n im z te g o w z g lę d u , że n ie o r z e k a j ą o r e a ln y m ilo ś c io w y m o b r a z i e c a ł e j s p o ł e c z ­ n o ś c i . M ożna n a t o m ia s t p o s łu ż y ć s i ę n im i do d o k o n a n ia pew­

n y c h e k s t r a p o l a c j i p r z y z a ło ż e n i u / k t ó r e je d n a k n ie j e s t s t u p r o c e n t o w o p ra w o m o c n e /, że o k r e ś lo n a c z ę ś ć d a n e j s t r u k t u r y d e m o g r a f ic z n e j / n p . p o p u la c ja z m a r ły c h / ' j e s t w j a k im ś s t o p n i u i z o m o r f i c z n a w z g lę d e m c a ł o ś c i s p o ł e c z n e j , do k t ó r e j s i ę o d ­ n o s i , że w j a k i e j ś m ie r z e o d z w i e r c i e d l a o g ó ln e t e n d e n c je i c e ­ c h y o w e j c a ł o ś c i . Z a n im w s z a k p r z e jd ę do t y c h s z c z ą tk o w y c h d a ­ n y c h / b o t y l k o t a k i e są m o ż liw e do u z y s k a n ia / d o t y c z ą c y c h s t a ­ t y s t y k i s p o łe c z n e j k s i ą ż k i , c h c ia łb y m z a tr z y m a ć s i ę n ie c o na samym p o j ę c i u " m ie s z c z a n in a p o z n a ń s k ie g o " , ro z w a ż y ć te g o po ­ j ę c i a k o n k r e t n ą / b o u j ę t ą l i c z b o w o / t r e ś ć s o c j a l n ą . J e s t t o o t y l e i s t o t n e , że p r z e c ie ż n ie k a ż d y m ie s z k a n ie c o s ie m n a s t o ­ w ie c z n e g o P o z n a n ia b y ł m ie s z c z a n in e m , a in w e n t a r z e d o t y c z ą t y l ­ ko m a ją tk ó w m ie s z c z a ń s k ic h / 'n i e z a l e ż n i e od n o b i l i t a c j i u z y s k i ­ w a n y c h czasem p r z e z i c h w ł a ś c i c i e l i / .

T ak w ię c c z ę ś ć m ie s z k a ń c ó w m ia s t a s t a n o w ił a s z l a c h t a ro d o w o ­

d o w a . W 1 7 8 0 r . b y ło j e j w P o z n a n iu /r a z e m z d u c h o w ie ń s tw e m /

3% 32 . W s k ła d s ta n u m ie s z c z a ń s k ie g o n ie w c h o d z i l i r ó w n ie ż t z w .

l u d z i e l u ź n i / c h o ć p o d l e g a l i o n i p ra w u m ie j s k ie m u / . W raz z i n ­

n y m i g r u p a m i p o ś r e d n im i s t a n o w i l i o n i o k . 10% l u d n o ś c i m i e j ­

s k i e j /s a m y c h l u d z i lu ź n y c h b y ło w 170 0 r . w P o z n a n iu 7 ,2 % ^ 3/ -

Do m ie s z c z a ń s tw a n ie n a le ż y z a l i c z a ć r ó w n ie ż s ł u ż b y / o k . 1 7 9 3 r .

s t a n o w i ł a ona 5% m ie s z k a ń c ó w m ia s t w i e l k o p o l s k i c h / a n i t a k ż e - n a le ż ą c e j do s t a n u m ie s z c z a ń s k ie g o n i e k i e d y f o r m a l n i e - l u d ­ n o ś c i t r u d n i ą c e j s i ę w y łą c z n ie r o ln ic t w e m /1 6 % m ie s z k a ń c ó w m ia s t w i e l k o p o l s k i c h o k . 1 7 9 3 r . / 34- . Do m ie s z c z a ń s tw a p o z n a ń s k ie g o n ie m ożna r ó w n ie ż z a l i c z y ć Ż y d ó w , k t ó r z y p o d łu g ó w c z e s n y c h n orm s p o łe c z n y c h , r e l i g i j n y c h i p ra w n y c h s t a n o w i l i o s o b n y q u a s i - s t a n . W e d łu g s z e r e g u ś w ia d e c tw d o r ó w n y w a li o n i l i c z e b ­ n ie m ie s z c z a ń s tw u c h r z e ś c ij a ń s k i e m u P o z n a n ia l u b n ie z n a c z n ie j e p r z e w y ż s z a l i . S u m u ją c w ię c p o w y ż s z e dan e o trz y m a m y pon ad 30% . S z a c u n e k t e n j e s t 'z g o d n y z in n y m i d a n y m i s z a c u n k o w y m i, u z y s k a n y m i m e to d ę o d m ie n n ą i p o z w a la ją c y m i o k r e ś l i ć l i c z b ę m ie s z c z a n p o z n a ń s k ic h na o k . 30%ó , t j . o k . 300 0 o s ó b w o s t a t ­ n ic h d z i e s i ę c i o l e c i a c h b a d a n e g o p r z e d z i a ł u c z a s o w e g o 3 7 . P r o c e n t t e n z d a je s i ę b y ć je d n a k ż e j e s z c z e n iż s z y i s ię g a ć z a le d w ie 2 0 - -2 5 % l u d n o ś c i m i e j s k i e j . W s u m ie / z a l e ż n i e od o k r e s u / b y ­ ł o b y 3 0 0 -7 0 0 r o d z in m ie s z c z a ń s k ic h , t j . od o k . 1 4 0 0 do o k . 3300 o s ó b , p r z y czym n iż s z e z p r z y t o c z o n y c h t u l i c z b o d n o s z ą s i ę co z r o z u m ia łe - do s ta n ó w r e g r e s u , do o k re s ó w d e p r e s j i e k o ­ n o m ic z n e j i - z a ra z e m - d e m o g r a f i c z n e j . B y ła t o , o c z y w i ś c i e . g r u ­ pa s i l n i e r o z w a r s t w io n a - i g o s p o d a r c z o , i s p o ł e c z n i e - a le o d z n a c z a ją c a s i ę , mimo t o , d u ż ą h o m o lo g ic z n o ś c ią z a c h o w a ń , n p . z a c h o w a ń w obec k s i ą ż k i , co z o b a c z y m y p o n i ż e j . Do n i e j , j a k w s k a z u ję z a p i s y , z m a ły m i w y j ą t k a m i 4 0 o d n o s z ą s i ę w ł a ś n ie in w e n t a r z e m a ją t k o w e . I n w e n t a r z y t y c h w om aw ianym o k r e s ie s p o r z ą d z o n o 2 5 0 . K s i ą ż k i o d n o to w a n o n a t o m ia s t w 111 in w e n t a ­ r z a c h . M ożna b y ło b y w ię c p r z y j ą ć na t e j p o d s t a w ie , że a ż 4 4 ,4 % m ie s z c z a n p o z n a ń s k ic h p o s ia d a ło k s i ę g o z b i o r y l u b p o je d y n c z e d r u ­ k i . . A z a te m , że / z a l e ż n i e od s y t u a c j i d e m o g r a f ic z n e j m i a s t a / od o k . 130 do o k . 310 r o d z in z n a jd o w a ło s i ę w t e g o r o d z a ju m n ie j l u b b a r d z i e j s t a ły m k o n t a k c i e z k s ią ż k ą / o d o k . 6 2 0 do o k , 146 0 o s ó b / . S ta n t a k i w y d a je s i ę ś w ia d c z y ć d o b rz e o p o z io m ie k u l t u r y c z y t e l n i c z e j o s ie m n a s to w ie c z n e g o m ie s z c z a ń s tw a p o z n a ń ­ s k i e g o , a le j e s t o n , n i e s t e t y , z a w y ż o n y i n ie p ra w o m o c n y z p o ­ w odu m e c h a n ic z n e j e k s t r a p o l a c j i . A ż e b y ową e k s t r a p o l a c j ę u p r a ­ w o m o c n ić , n a le ż y w z ią ć pod uwagę k i l k a d o d a tk o w y c h e le m e n tó w . I t a k , po p ie r w s z e , in w e n t a r z e n i e z b y t p r o p o r c j o n a l n i e i l u s t r u ­ j ą z r ó ż n ic o w a n ą / j a k w s p o m in a łe m / s t r u k t u r ę s p o łe c z n ą m ie s z ­ c z a ń s t w a . R e p r e z e n to w a n i są w n ic h bow iem p rz e d e w s z y s t k im b o ­ g a c i k u p c y i p a t r y c j u s z e , ł a w n i c y , z a m o ż n i e js i p r z e d s t a w i c i e l e

“ t r z e c i e g o o r d y n k u " / s t a r s i c e c h o w i, b o g a t s i k u p c y k r a r n n i i t p . /

c z y - j a k m ó w ił J a c e k J e z i e r s k i 41 - " t y l k o z g ło w y ż y j ą c y " ^ a w ię c ó w c z e ś n i " i n t e l i g e n c i " . W m n ie js z y m s t o p n i u u w z g lę d n ia ją s p i s y d r o b n y c h r z e m ie ś ln ik ó w i k r a m a r z y , n ie m ów iąc j u ż o m ie s z ­ c z a n a c h t r u d n i ą c y c h s i ę p r a c ą n a je m n ą , n ie p o s ia d a ją c y c h a n i s k ro m n e g o m a ją t k u , a n i w ła s n e g o m ie s z k a n ia . Po d r u g i e , w w i e l u dom ach p o s ia d a n o k s i ą ż k i j e d y n i e ze w z g lę d u na i c h w y m ie rn ą / w t y n f a c h s r e b r n y c h l u b ł u t a c h / w a r t o ś ć m a t e r i a l n ą . Ś w ia d c z y o tym c h o c ia ż b y f a k t , że c z ę s t o p rz e c h o w y w a n o w y łą c z n ie same o p ra w y l u b o k u c ia k s ią ż e k / o " s z t u c z k a c h s r e b r n y c h " , " k l a z u r - k a c li s r e b r n y c h " do k s ią ż e k mowa j e s t w z n a c z n e j i l o ś c i z a p is ó w / , żo o p r a w io n e k o s z t o v ; n ie k s i ą ż k i w y m ie n ia n o w s p is a c h k r u s z c ó w

« ,

n i e z a ś k s i ą g . Po t r z e c i e , s p o łe c z n a d o s tę p n o ś ć k s i ą ż k i r e d u ­ kow ana b y ła p r z e z w y s o k i / z w ła s z c z a w ś ró d k o b i e t / s t o p i e ń a n a l­

f a b e t y z m u . Z te g o powodu b l i ż s z e są p ra w d y t e dane s z a c u n k o ­ we , k t ó r e o d n o s z ę s i ę do r o d z in m ie s z c z a ń s k ic h n i ż do i n d y w i ­

d u a ln y c h p o s ia d a c z y k s i ą ż e k .

Z p o w y ż s z y c h w z g lę d ó w , ż e b y móc s t w i e r d z i ć , w j a k i c h g r a n i ­ c a c h p r o c e n to w y c h może z a c h o d z ić dane z j a w i s k o , n a le ż y p o s łu ż y ć s i ę w zorem na o b l i c z e n i e e s t y m a t o r a p r z e d z ia ło w e g o / p r z e d z i a ł u u f n o ś c i / d la p r o p o r c j i :

P - ucCó ( w i ) < Pj_ < uoc6 + v-'i) = 1 - c£

g d z i e .

6 ^ i ( 1 ' w i )

w . = 111

250 = 0 ,4 4 4 n = 2 5 0 - lic z e b n o ś ć p r ó b y

n ^ = 111 - i l o ś ć w y n ik ó w p o z y ty w n y c h

4 / = w s p ó łc z y n n ik d la p o z io m u i s t o t n o ś c i oC

= p o z io m i s t o t n o ś c i of= 0 , 0 1 = 1%

U0 01 = 2 , 5 8 /Zz t a b l i c /

p^ - p ra w d o p o d o b ie ń s tw o w c a ł e j p r ó b ie

p = 0 , 4 4 4 - 2 , 5£

0 , 4 4 4 X 0 ,5 5 6 _ _ _ _ _

= 0 , 4 4 4 - 2 , 5 8 2 6 4 - 8 6 4 ____

1 0 0 0 -0 0 0 x 250

r ; 0 , 4 4 4 i 2 , 5 8 X - ~ 0 ,4 4 4 i 0 ,0 8 1 = 4 4 ^ 4 - 8 , 1 %

32

a w ię c m ożna p r z y j ę ć z p e w n o ś c ią 99% , że i l o ś ć w y n ik ó w p o z y ty w ­ n y c h w y n o s ić b ę d z ie w b a d a n e j p o p u l a c j i - p r z y b r a k u d o d a t k o ­ w y c h c z y n n ik ó w - od .36,3% do 5 2 ,5 % . P o n ie w a ż je d n a k w y s t ę p u je t u t a j s z e r e g / c o n a j m n i e j c z t e r y / ' e le m e n tó w o d d z ia ł u j ą c y c h n e ­ g a t y w n ie na p o p u l a c j ę , n a le ż y p r z y p u s z c z a ć , że l i c z b a p o s ia d a ­ c z y k s ię g o z b io r ó w p o ś r ó d m ie s z c z a n p o z n a ń s k ic h b ę d z ie o s c y lo ­ w ać w o k ó ł 3 6 ;3 % . O z n a c z a t o , że l i c z b a w ł a ś c i c i e l i k s ię ż e k w y n o s iła w badanym ś r o d o w is k u od o k , 5 1 0 do o k . 1 2 0 0 o s ó b / o d o k . 110 do o k . 2 5 0 r o d z i n / . B y ła t o w ię c w c a le p o k a ź n a g ru p a c z y t e l n i k ó w / ś r e d n i a d la w ie k u X V I I I w y n o s i ła o k . 180 r o d z in i o k . 8 5 0 o s ó b / .

0 n i s k i e j k u l t u r z e k s i ę ż k i n ie ś w ia d c z ę t a k ż e , moim z d a n ie m , p r z e c i ę t n i e n i e w i e l k i e r o z m ia r y k s ię g o z b io r ó w a n i f a k t , że c z ę s t o k r o ć m ie s z c z a n ie p o s i a d a l i z a le d w ie je d n ę l u b d w ie p o ­ z y c j e . B y ły t o bow iem n a j c z ę ś c i e j d z i e ł a o z n a c z e n iu w r ę c z z a ­ s a d n ic z y m d l a ó w c z e s n e j k u l t u r y r e l i g i j n e j / n p . B i b l i a / ; me­

d y c z n e j / n p . z i e l n i k , fa r m a k o p e a / c z y p r a w n e j / n p . s a k s o n /.T y m samym s z e r e g k s ię g o z b io r ó w n a le ż y r o z p a t r z y ć t y l k o j a k o f o r ­ m a ln e o d e j ś c i e od t e g o fu n d a m e n ta ln e g o k a n o n u , j a k o ż c z a w ie ­ r a j ą one p o z a n im t r o c h ę p o p u la r n y c h d ru k ó w d e w o c y jn y c h , p a - n e g ir y k ó w , i t p . / c o - z d r u g i e j s t r o n y - w c a le ź l e o n ic h n ie ś w i a d c z y / .

O b ra z " s p o ł e c z n e j o b e c n o ś c i" k s i ę ż k i w o s ie m n a s to w ie c z n y m P o z n a n iu b y łb y b a r d z o n i e p e ł n y , g d y b y n ie w s k a z a ć na pewne je s z c z e m o ż liw o ś c i p o z n a w c z e w tym z a k r e s i e . I s t o t n e j e s t w ię c t a k ż e r o z p a t r z e n i e j e j w o d n i e s i e n i u do s t r u k t u r y m a j ą t k o w e j , z a w o d o w e j, n a r o d o w o ś c io w e j, r e l i g i j n e j i t d , m ie s z c z a n . Tu j e d ­ n a k , s y g n a l i z u j ą c te n p r o b le m , n ie p o d e jm u ję z k i l k u w z g lę d ó w s z c z e g ó łb w e j je g o d e s k r y p c j i .

IV

P o ż y te c z n e n a t o m ia s t w y d a je s i ę p o d j ę c i e , c h o ć b y i w o g r a n i ­

czonym z a k r e s i e , a n a l i z y s t a t y s t y c z n e j d o t y c z ą c e j w i e l k o ś c i

k s i ę g o z b i o r ó w . P o z w a la ona bow iem na o p i s a n i e p e w n ych t e n d e n c j i

ro z w o jo w y c h z a c h o d z ą c y c h w d ia c h r o n ic z n y m p r o c e s ie t w o r z e n ia

s i ę k s ię g o z b io r ó w o r a z na d o k o n a n ie i c h k w a n t y t y w n e j t y p o ­

l o g i i . O to j a k k s z t a ł t o w a ł a s i ę p r z e c i ę t n a w i e l k o ś ć k s i ę g o z b i o ­

rów w p o s z c z e g ó ln y c h d z i e s i ę c i o l e c i a c h X V I I I w i e k u :

T a b e la 1

x P ie r w s z y i o s t a t n i o k r e s ze z r o z u m ia ły c h w z g lę d ó w / n i e n a ­ l e ż a ł o c h y b a re z y g n o w a ć z b ę d ą c y c h do d y s p o z y c j i d a n y c h g w o l i f o r m a ln e j p o p r a w n o ś c i/ p r z e k r a c z a j ą n ie c o ram y d z i e s i ę c i o l e c i a . W y d a je s i ę , że t o n i e w i e l k i e r o z s z e r z e n ie p r z e d z ia łó w n ie z n i e ­ k s z t a ł c a p r z e d s t a w io n e g o o b r a z u .

T a b e la p o w y ż s z a z a d z i w ia j ą c o w ię c w i e r n i e i l u s t r u j e z a le ż n o ś ć m ię d z y t z w . h i s t o r i ę w y d a rz e n io w ą i z łą c z o n y m i z n i ą r o z m a i t y ­ m i p r o c e s a m i s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n y m i a procesem . k u m u la c j i k s i ę g o z b i o r ó w . O c z y w iś c ie , ze w z g lę d u na p r z y j ę t y t u t a j f o r - m a l i s t y c z n y p o d z i a ł na d z i e s i ę c i o l e c i a i s t n i e j ą p e w n e , n i e ­ w i e l k i e o d s tę p s t w a od o w e j i z o m o r f i i . N ie m a ją one je d n a k po­

w a ż n ie js z e g o z n a c z e n ia d la c a ł o k s z t a ł t u r e l a c j i . O k re s 1 7 0 0 -

- 1 7 2 0 c h a r a k t e r y z u j e s i ę z a te m n a j n i ż s z ą p r z e c ię t n ą w i e l k o ś c i ą

k s i ę g o z b i o r u . I n i c d z iw n e g o . Na o k r e s t e n p rz y p a d a p r z e c ie ż

t r z e c i a w o jn a p ó łn o c n a / 1 7 0 0 - 1 7 2 1 / , k t ó r a w l a t a c h 1 7 0 3 -1 7 1 9

o g a r n ę ła W i e lk o p o ls k ą . P o z n a n io w i d a ło s i ę we z n a k i p rz e d e

w s z y s t k im o b lę ż e n ie 1 7 0 4 r o k u / k i e d y s p a lo n o w ię k s z o ś ć w s i m i e j ­

s k i c h o r a z p r a w ie c a łe p r z e d m i e ś c i a / i z a ję c i e , m ia s t a p r z e z

R o s ja n w 1711 r . P r z e c h o d z iło ono z r e s z t ą n ie u s t a n n i e z r ą k do

r ą k : z a jm o w a ły j e w ię c na p rz e m ia n w o js k a s z w e d z k ie , s a s k i e ,

k o r o n n e , r o s y j s k i e , o d d z i a ł y p a r t y z a n t ó w L e s z c z y ń s k ie g o i t p . 42

R ó w n o c z e ś n ie , w l a t a c h 1 7 0 8 - 1 7 1 0 , s z a l a ł a z a r a z a , k t ó r a z w ła s z ­

c z a w r o k u 1709 z e b r a ł a o b f i t e ż n iw o / s z a c u j e s i ę , że p o c h ło n ę ­

ł a ona w P o z n a n iu k i l k a t y s i ę c y i s t n i e ń / 4 ' ’ . Z a r a z ie t o w a r z y ­

s z y ł y in n e k l ę s k i e le m e n t a r n e : pom ór k o n i i b y d ł a , g ł ó d , p o ż a ­

r y 4 4 . S t r a t y m a t e r ia l n e w y n i k ł e w n a s t ę p s t w ie t y c h w y d a rz e ń

b y ł y o g ro m n e : w 1 7 1 2 r . p o n a d 2 / 3 domów b y ło u s z k o d z o n y c h lu b z n is z c z o n y c h z u p e ł n i e , a o g ó ln a suma z n is z c z e ń z l a t 1 7 0 0 -J .7 1 7 z o s t a ł a o s z a c o w a n a p r z e z w ła d z e m i e j s k i e na g ig a n t y c z n y k w o tę 2 , 8 4 m in ó w c z e s n y c h z ł p . 45 Z a d z iw ia ją c o s z y b k o n a s t ę p u je j e d ­ n a k ż e p r o c e s r e k o n s t r u k c j i . 17 l a t a c h 1 7 2 0 -1 7 3 3 p r z y r o s t l u d ­ n o ś c i w y n i ó s ł o k . 43% i o s ię g n ę ł s t a n z p o c z ą tk ó w X V I I I w ie k u , a w 172 8 r . j u ż 42% domów b y ło b e z u s z k o d z e ń Oak w y n ik a z t a b e l i 1 , p r o c e s r e k o n s t r u k c j i d o t y c z y ł r ó w n ie ż k s i ę g o z b i o ­ r ó w : w z r o s t w tym z a k r e s ie w y p r z e d z i ł n a w e t z n a c z n ie o g ó ln y r o z w ó j m ia s t a , g d y ż b y ł on c z t e r o k r o t n y w p o r ó w n a n iu z l a t a m i p o p r z e d n im i. N a s tę p n e je d n a k d z i e s i ę c i o l e c i a / 1 7 3 1 - 1 7 6 0 / s t a ­ n o w ię d l a k s ię g o z b io r ó w m ie s z c z a ń s k ic h o k r e s s to p n io w e g o r e ­ g r e s u ; w l a t a c h k o ń c o w y c h te g o p r z e d z i a ł u p r z e c i ę t n y z b i ó r k s ię ż e k j e s t o k . 2 , 5 r a z a m n ie js z y od z b i o r u z l a t 1 7 2 1 -1 7 3 0 i t y l k o n i e w i e l e w y ż s z y od z b i o r u z o k r e s u w o jn y p ó ł n o c n e j . I znow u j e s t t o ś c i ś l e z w ię z a n e z o k o l i c z n o ś c i a m i z e w n ę t r z n y m i:

w o jn ę domowę 1 7 3 3 r o k u , s t r a s z l i w ę p o w o d z ię z 1 7 3 6 r . / c a ł k o ­ w i c i e z n is z c z o n y c h b y ło w te d y w P o z n a n iu 24% dom ów, a w 1 7 1 2 r

" t y l k o " 1 4 % /, o k u p a c ja m i r o s y j s k i m i z l a t c z t e r d z i e s t y c h , w r e s z -

c i e w o jn ę s i e d m i o l e t n i a / 1 7 5 6 - 1 7 6 3 / 47 . O dbudowę m ia s t a r o z p o ­

c z ę t o p o n o w n ie w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h , t z n . b e z p o ś r e d n io po

w y c o f a n iu s i ę z e ń R o s ja n j e s i e n i ę 176 2 r . / k r ó t k i , s k ie r o w a n y

ku magazynom r o s y j s k i m w ypa d w o js k p r u s k ic h w s t y c z n i u 1 7 6 3 r .

n ie z a k ł ó c i ł , j a k s i ę z d a j e , z b y t n i o ż y c i a m i a s t a / . P ro c e s o d ­

budow y i s t a b i l i z a c j i s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n e j o d b i j a s i ę -w tedy

b a r d z o w y r a ź n ie na p o w s ta w a n iu k s i ę g o z b i o r ó w : w d z i e s i ę c i o l e ­

c i u tym p r z e c i ę t n y k s i ę g o z b i ó r m ie s z c z a ń s k i l i c z y a ż pon ad 48

k s i ę ż e k , o s ię g a j ę c tym samym p o z io m n a jw y ż s z y w c ią g u c a łe g o

s t u l e c i a . P o d o b n ie j a k w l a t a c h 1 7 2 1 -1 7 3 0 w z r o s t s t a n u po ­

s i a d a n i a w tym z a k r e s ie j e s t n a g ł y , p o n a d t r z y k r o t n y w p o ró w ­

n a n iu z o k re s e m p o p r z e d z a ją c y m . L a t a k o n f e d e r a c j i b a r s k i e j

n ie z w y k le d la P o z n a n ia b u r z li w e / k i l k a n a ś c i e b o d a j o b lę ż e ń i

o k u p a c j i / - z r e d u k o w a ły z a s o b y k s ią ż k o w o m ie s z c z a ń s tw a do p o ­

z io m u b e z m a ła ró w n e g o p o z io m o w i z o k r e s u v < o jn y p ó ł n o c n e j .

Z d a je s i ę r ó w n ie ż , że l a t a 1 7 6 8 -1 7 7 2 b y ł y d l a c z y t e l n i c z y c h

z a in t e r e s o w a ń m ie s z c z a ń s tw a p o z n a ń s k ie g o w s tr z ą s e m n a j s i l n i e j ­

szym .w c ią g u c a łe g o X V I I I w ie k u , j a k o że p r o c e s r e k o n s t r u k c j i

k s ię g o z b io r ó w r o z p o c z y n a s i ę d o p ie 'r o w l a t a c h 1 7 8 0 -1 7 9 3 i

j e s t on b a r d z i e j p o w o ln y w p o r ó w n a n iu ze z ja w is k a m i a n a l o g i c z ­

n y m i w o k r e s a c h w c z e ś n i e j s z y c h . N ie o d p o w ia d a j u ż z r e s z t ą t a k

ś c i ś l e r o z w o jo w i e k o n o m ic z n e m u i s p o łe c z n e m u m ia s t a , k t ó r y w t e ­ d y w ł a ś n ie o s ią g n ą ł .s w o je o s ie m n a s to w ie c z n e apo ge um . To c h a ­ r a k t e r y s t y c z n e " p r z e s u n i ę c i e " t łu m a c z y ć m ożn a, j a k s ą d z ę , n ie t y l k o ' s w o is ty m "z m ę c z e n ie m " s p o ł e c z n o ś c i , a le ro zp a d e m /m u - s i a ł o t o w k o ń c u n a s t ą p i ć ! / ' pew nego s t y l u ż y c i a , k t ó r e g o z n a ­ czą cym e le m e n to m s k ła d o w y m b y ła k u l t u r a k s i ą ż k i . S um ując^ w a r ­ t o p o d k r e ś l i ć , że p r z e o b r a ż e n ia w p r o c e s ie k u m u la c j i k s ię g o ­ z b io r ó w m a ją , p o d o b n ie j a k r o z w ó j m ia s t a , c h a r a k t e r " s k o k o w y ” . N ie r ó w n o m ie r n o a ć i c h b y ła ta k ż e z p e w n o ś c ią je d n y m z c z y n n i ­ ków p o w o d u ją c y c h pewną d e k o m p o z y c ję k u l t u r y k s i ą ż k i / n a l e ż y t e ż z a u w a ż y ć , że r ó w n o le g le s ł a b n i e p r o d u k c ja m ie js c o w y c h d r u ­ k a r ń ; b y ć może j e s t t o e fe k t e m " p r ó ż n i i d e o l o g i c z n e j " , j a k i e j d o ś w ia d c z y ło m ie s z c z a ń s tw o p r o w i n c j o n a l p e w l a t a c h s t a n is ła w o w ­ s k i c h p r z e ż y w a ją c u p a d e k d o ty c h c z a s o w y c h norm i w z o ró w , a t a k ż e n a r o d z in y norm i w z o ró w n o w y c h , k t ó r y c h n ie u m ia ło je s z ­ c z e " o s w o i ć " / .

Z a g a d n ie n ie w i e l k o ś c i k s ię g o z b io r ó w n a le ż y r o z p a t r z y ć r ó w n ie ż n ie t y l k o w u j ę c i u d ia c n r o n ic z n y m / j a k w y ż e j / , a le i w s t a t y c z ­ nym , " s t r u k t u r a l n y m " . P o z w o li t o bow iem na w y o d r ę b n ie n ie r ó ż ­ n y c h k a t e g o r i i z b io r ó w k s ią ż k o w y c h o r a z i c h p o s ia d a c z y , k a t e ­ g o r i i z a le ż n y c h od r o z m ia r ó w b i b l i o t e k . P o s łu ż y łe m s i ę w tym c e lu m e to d ą g r a f i c z n ą , t z n . s p o r z ą d z iłe m w y k re s / k t ó r e g o t u ­ t a j n ie z a m ie s z c z a m ze w z g lę d ó w t e c h n i c z n y c h / i l u s t r u j ą c y r e ­ l a c j ę p o m ię d z y w i e l k o ś c i ą k s i ę g o z b i o r u a c z ę s t o t l i w o ś c i ą , z j a k ą owa w i e l k o ś ć s i ę p r z e ja w i a / d o t y c z y t o t y l k o t y c h z b i o ­ r ó w , k t ó r y c h w i e l k o ś ć m o g ła b y ć u s t a l o n a na p o d s ta w ie in w e n t a ­ r z y / . W t e n s p o s ó b u d a ło m i s i ę w y d z i e l i ć / c o j e s t z r e s z t ą z a b ie g ie m s z a le n i e p r o s t y m , w r ę c z b a n a ln y m / n a s t ę p u ją c e ' g r u p y / k a t e g o r i e / z b io r ó w o w y r a ź n ie z a z n a c z o n y c h a p o g e a c h - i p u n k ta c h d e p r e s y jn y c h :

g r u p a I - 1 - 3 w o l . g ru p a I I - 4 - 9 w o l . g ru p a I I I - 1 0 - 2 0 w o l . g ru p a I V - 2 1 - 1 0 0 w o l . g ru p a V - 1 0 1 -2 0 0 w o l .

G dyby o m a w ia n y t u z b i ó r s t a n o w i ł s z e r e g c i ą g ł y , w z r a s t a ją c y w p o s t ę p ie a r y t m e t y c z n y m , w ów czas w s p ó łc z y n n ik c z ę s t o t l i w o ś c i

" n " / s t o s u n e k m ie js c a w s z e r e g u je d y n k o w y m w z r a s t a ją c y m w p o s ­

t ę p i e a r y tm e ty c z n y m do i l o ś c i k s ię g o z b io r ó w o z n a n y c h r o z m ia ­

r a c h / b y łb y r z e c z j a s n a , d la w s z y s t k i c h w y m ie n io n y c h g r u p s t a ł y

w g r u p i e X w g r u p i e I I w g r u p i e I I I w g r u p i e IV w g r u p i e V

i w y n o s i łb y 1 , 7 1 . Tym czasem mamy do c z y n i e n i a z s z e r e g ie m n i e ­ c i ą g ł y m , w z r a s t a ją c y m n ie w p o s t ę p ie a r y t m e t y c z n y m , a le s k o k o ­ w o , n i e r e g u l a r n i e . W p o s z c z e g ó ln y c h w ię c g r u p a c h w s p ó łc z y n n ik c z ę s t o t l i w o ś c i w y n o s i f a k t y c z n i e o d p o w ie d n io :

- 1 5 ,3 3 - 3 , 3 3 - 1 ,2 7 - 0 , 2 8 - 0 ,0 '4

S t r u k t u r a w i e l k o ś c i k s ię g o z b io r ó w m ie s z c z a ń s k ic h o s ie m n a s t o ­ w ie c z n e g o P o z n a n ia j e s t z a te m b a r d z o n i e p r o p o r c j o n a l n a , z a c h ­ w ia n a . D o m in u ję w n i e j k s i ę g o z b i o r y n ie z w y k le m a łe / k t ó r y c h w ł a ś c i w i e n ie m ożna n azw ać k s i ę g o z b i o r a m i / i m a łe , l i c z ą c e p o ­ n i ż e j d z i e s i ę c i u w o lu m in ó w . N ie o g r a n i c z a j ą c s i ę do d o ś ć s p e k ­ t a k u l a r n e g o i i d e a l i s t y c z n e g o w s p ó łc z y n n ik a c z ę s t o t l i w o ś c i /m o ż ­ na s to s o w a ć i n n e , b a r d z i e j " r e a l i s t y c z n e ' / t r z e b a p o w ie d z ie ć , że aż 00 na 107 k s ię g o z b io r ó w / o d o g ó ln e j l i c z b y 111 b a d a n y c h k s ię g o z b io r ó w o d l i c z o n o t u t a j 4 o w i e l k o ś c i n i e z n a n e j / t o z b i o r y p la s u j ą c e s i ę p o n iż e j w i e l k o ś c i ś r e d n i e j , k t ó r a - j a k u k a z u je t a b e l a 1 - w y n o s i 2 2 ,8 1 w o lu m in ó w . Tym samym k s i ę g o z b i o r y t e s t a n o w ią aż 7 4 ,6 7 % o g ó ln e j l i c z b y k s ię g o z b io r ó w o z n a n e j w i e l ­ k o ś c i , N a t o m ia s t o b e c n o ś ć k s ię g o z b io r ó w n a jw ię k s z y c h

c y c h pon ad 100 w o lu m in ó w / g r u p a V / p rz y p a d k o w a /m am y i c h z a le d w ie 4 / ,

l i c z ą - j e s t s p o r a d y c z n a , n ie m a l

V

O p is a n a p o w y ż e j s y t u a c j a r z u t u j e n ie z w y k le s i l n i e na e k o n o ­ m ic z n e a s p e k t y k u l t u r y k s i ą ż k i / i z a ra z e m j e s t i c h w y n i k i e m / . M a t e r i a ł y in w e n ta r z o w e d o s t a r c z a j ą r ó w n ie ż b o g a ty c h d a n y c h i w

tym z a k r e s i e , d a n y c h p o z w a la ją c y c h n i e k i e d y na d o k o n a n ie p r e ­

c y z y jn y c h w y l i c z e ń . N a jw a ż n ie js z y m b o d a j z a g a d n ie n ie m j e s t t u ­

t a j v .'a r to ś ć p ie n ię ż n a k s ię g o z b io r ó w r o z p a t r y w a n a w o d n i e s i e n i u

do g l o b a l n e j w a r t o ś c i m a ją t k u ru c h o m e g o i n ie ru c h o m e g o i c h po ­

s i a d a c z y . P r o c e n to w y u d z i a ł k s i ą ż k i w s t r u k t u r z e m a ją t k o w e j p o ­

s z c z e g ó ln y c h m ie s z c z a n / ' n i e s t e t y , n ie m o ż liw e j e s t p o d a n ie d o k ła d ­

n y c h d a n y c h o d n o s z ą c y c h , s i ę do c a ł e j p o p u l a c j i / z o s t a ł u k a z a n y

w t a b e l i 2 .

T a b e la 2

POZ . G lo b a ln a w a r t o ś ć m a ję t k u U d z i a ł k s i ą ż k i w %

D a ta z a p is u

z ł 9 r

1 4 204 12 1 2 ,9 14 I V 1787

2 4 000 - 3 ,6 20 IX 1760

3 S30 15 2 , 9 20 I I I 1711

4 4 6 6 - 1 , 3 21 IX 1787

5 65 340 2 , 5 1 ,2 5 15 IV 1769

6 47 514 - 1 3 I I 1777

7 714 7 1 31 I 1776

8 8 4 3 4 28 0 , 8 3 V I 1782

9 176 19 0 , 7 . 25 X 1780

10 3 143 21 0 , 6 1 I I I 1783

11 12 988 27 C ,4 10 V I I I 1790

12 4 3 615 17 0 , 3 17 V I I 1747

13 32 613 12 0 , 3 20 X 1763

14 ' 5 279 1 , 5 0 , 3 4 V 1790

15 8 005 9 , 5 0 , 2 3 V 1778

16 69 605 1 3 ,5 0 , 1 26 I 1783

17 29 801 26 0 , 1 7 I 1773

18 35 4 2 7 2 2 ,5 0 , 0 6 24 X I 1783

19 44 023 21 0 , 0 4 7 I V 1785

20 6 841 0 , 5 0 , 0 4 20 V I 1789

21 49 600 - 0 , 0 1 23 I I I 178 4

22 11 3S5 2 0 ,0 1 3 V 1704

23 139 784 24 0 ,0 0 9 I IX 1 7 4 4 ,

20 I I 1 7 4 5 , I I X I I 1745

P o w yższa t a b e l a ma j e d y n i e z n a c z e n ie o r i e n t a c y j n e . N ie o r z e ­ ka ona bow iem o c a ł e j z b i o r o w o ś c i , a j e d y n i e o p rz y p a d k o w y m j e j w y c in k u . T ru d n o z a te m t u m ów ić o j a k i c h k o l w i e k t e n d e n c ja c h i r e ­

l a c j a c h , z w ła s z c z a że m o ż liw e do u z y s k a n ia i n f o r m a c j e d o ty c z ą c e

w a r t o ś c i m a ją t k u i u d z i a ł u p ro c e n to w e g o w n im k s i ą ż k i o d n o s z ę

s i ę p rz e d e w s z y s t k im do d r u g i e j p o ło w y . w ie k u X V I I I / z p ie r w ­

s z e j p o ło w y p o c h o d z ę t y l k o c z t e r y z a p i s y / . M ożna s t w i e r d z i ć j e ­

d y n ie , że k s i ę g o z b i o r y s t a n o w i ł y n i e w i e l k a b a r d z o c z ę ś ć m a ję t k u

m ie r z o n e g o w p ie n ią d z u o r a z d o d a ć - j a k o s y m b o lic z n ą c ie k a w o s t ­

kę - że n a jw ię k s z y p r o c e n to w y u d z i a ł k s i ę g o z b i o r u w s t r u k t u r z e

m a ją t k o w e j o d n o to w u je m y u ó w c z e s n e g o " i n t e l i g e n t a " - d o k t o r a S e -

. 48

lig m a n a , n a j m n i e j s z y z a s - u w ł a ś c i c i e l a n a jw ię k s z e g o z m a ją t ­ ków o b j ę t y c h s p is e m , k u p c a H e n ry k a H e l l i n g a 49 / b y ł t o z r e s z t ą je d e n z n a jb o g a t s z y c h l u d z i w P o z n a n iu X V I I I w i e k u / .

S p is y in w e n ta r z o w e mogą p o s łu ż y ć r ó w n ie ż do b a d a n ia b ie ż ą c y c h ce n k s i ą ż k i . O c z y w iś c ie do d a n y c h t e g o t y p u n a le ż y p o d c h o d z ić n ie z w y k le o s t r o ż n i e : o d n o s z ą s i ę one p r z e c ie ż / n a w e t p r z y id e n ­ t y c z n y c h t y t u ł a c h , a t a k ż e w y d a n ia c h / do k s ią ż e k o ró ż n y m s t a n i e z a c h o w a n ia , r o z m a ic ie o p r a w io n y c h i t d . W a rto je d n a k p r z y ­ t o c z y ć k i l k a o r i e n t a c y j n y c h c e n n ik ó w , t y c h z w ła s z c z a , k t ó r e o d ­ n o s z ą s i ę do p o z y c j i n a j c z ę s t s z y c h , n a j b a r d z i e j ty p o w y c h / p o d a j ę w c e n a c h b i e ż ą c y c h / .

T a b e la 3 B i b l i a

P o z . Cena U w a g i D a ta z a p is u

z ł g r

1 6 - n ie m ie c k a 31 V 170 4

2 6 - w ło s k a 1711

3 2 15 p o ls k a 17 V I I 1747

4 40 - X X X 20 X 1 7 6 3

5 30 - ł a c i ń s k a 12 V 177 5

6 12 - p o ls k a j w .

7 12 n ie m ie c k a j w .

8 1 - X X X 20 I I I 178 4

T a b e la 4

"S a k s o n "

P o z . Cena U w ag i D a ta z a p is u

z ł g r

1 15 - w p e r g a m in ie ,

s t a r y

170 7

2 10 w b ia ły m p e r g a ­

m in ie j w ,

3 12 20 X X X 3 I I I 175 3

4 25 - ł a c i ń s k i 20 X 1 7 6 3

5 12 - X X X 15 I V 1769

6 12 - X X X j w .

7 8 - X X X 12 V 177 5

T a b e la 5

" l u s R e g n i P o l o n i a e ” Z a la s z o w s k ie g o

PQ2 Cena U w a g i D a ta z a p is u

z ł g r

1 12 20 t . 2 3 I I I 1753

2 12 - t . 2 15 IV 1769

3 18 - " c a ł y " 12 V 1775

T a b e la 6 K s ią ż k a do n a b o ż e ń s tw a

Po z , Cena U w ag i D a ta z a p is u

z ł g r

1 1 - ł a c i ń s k a 20 X 1763

2 14 - w s r e b r z e 3 I I 177 7

3 1 15 n ie m ie c k a 20 V I 1789

T a b e la 7 G ra m a ty k a

P o z . Cena U w a g i D a ta z a p is u

z ł g r

i 2 - " A l v a r ” 20 X 1763

2 1 - n ie m ie c k a j w .

T a b e la 8

"O n a ś la d o w a n iu C h r y s t u s a ” Tom asza à K e m p is

P o z . Cena Uwag i D a ta z a p is u

z ł g r

1 1 X X X 1711

2 25 X X X 17 V I I 1747

3 2 - X X X 20 X 1763