ORCID: 0000-0003-4876-5945
S łowo wstępne
Ci ągłość nauki jako wartość spajająca wspólnot ę badaczy
List do uczestników Kongresu Afrykanistów Polskich 2018 Do pyta ń, które sobie stawiamy bezustannie, należy to, czy nauka jest kumulatywna. Przecie ż każdy badacz ma ambicję, aby odkryć coś nowego. Niejednokrotnie wi ęc odcinamy się od naszych poprzedników, czasami po prostu o nich zapominamy, lekcewa żymy ich dokonania, t łumacząc się zalewem nowych publikacji.
Dotyczy to te ż afrykanistyki. I to nie tylko zapominania przez afrykanistów prac z XIX i XX wieku, ale tak że pomijania prac afry- kanistycznych przez badaczy innych kontynentów, którzy zak ładają, że stare badania nad tak zwanymi spo łeczeństwami pierwotnymi nie mogą by ć dla nich źródłem inspiracji, gdyż dotyczą innych kultur i innego czasu. Lekcewa żą w ten sposób fundamentalną dla antropologii zasadę porównawcz ą.
Moje w łasne spotkanie z Afryką, a ściślej mówiąc z literaturą na temat Afryki, by ło spowodowane przekonaniem mojego profesora, Wi- tolda Dynowskiego, że nie należy rozdzielać etnografii polskiej i europejskiej od etnogra fii innych kontynentów, w tym Afryki, Volks-
*
Prof. dr hab. Zo fia Sokolewicz, emerytowana profesor zwyczajna Uniwersytetu
Warszawskiego. D ługoletnia kierownik Katedry Etnografii, a później Etnologii
i Antropologii Kulturowej.
kunde od Voelkerkunde, że badacz kultury ludowej winien spotkać się z jak ąś Innością, po to by lepiej zrozumieć swoistość własnej kultury.
I tak, po badaniach na Kurpiach znalaz łam się na międzywydziałowym, afrykanistycznym seminarium profesora Stefana Strelcyna, etiopisty.
By ło to doświadczenie, które przygotowało mnie do lepszego zrozu- mienia potrzeby studiów interdyscyplinarnych, które teraz dominuj ą w naszych badaniach. Podejmowane dzi ś w Instytucie Etnologii i Antro- pologii Kulturowej UW badania nad migracjami, kontekstami praw cz łowieka, materializacją państwa, dzieciństwem, integracją europejską s ą ze swej istoty inter- i transdyscyplinarne.
W pewnym sensie zawsze tak by ło, ale o wielu badaniach zapominamy.
Pozwol ę sobie przypomnieć dziś dwie dziedziny badań i dwóch uczonych, w zasadzie zapomnianych. Pierwsz ą dziedziną jest antropologia poli- tyczna, a badaczem Georges Balandier, drug ą – badania nad dzieciństwem i grupa badaczy skupiona wokó ł Johna W. M. Whitinga.
Georges Balandier prowadzi ł prace terenowe w Afryce od 1946 roku.
By ł socjologiem, ulubionym uczniem wielkiego autorytetu w tamtych czasach, Georges ’a Gurvitcha. Chciał zastosować pojęcia wypracowane przez socjologów w USA i Europie do badania struktur politycznych Afryki. Owocem tych przemy śleń jest zarówno Anthropologie politique (1967), jak i szereg wcze śniejszych rozpraw – Balandier był płodnym pisarzem – i wreszcie dwie książki, najważniejsze z mojego punktu widzenia, to jest Sens et Puissance (1971), opisuj ąca dynamikę stosunków spo łecznych, i Anthropo-logiques (1974).
Afryka, w przeciwie ństwie do Ameryki, nie miała swojego Franza Boasa, ojca ca łej amerykanistyki. Badania prowadziły grupy naukowców zwi ązanych zazwyczaj z ośrodkami nauki państw kolonialnych: Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec … Studia nad strukturami politycznymi Afryki prowadzi ła zarówno uczennica Malinowskiego, Lucy Mair z London School of Economics, jak i Balandier, socjolog, pó źniejszy profesor Sor- bony. Ale pierwsza praca opisuj ąca istniejące struktury polityczne Afryki zosta ła wydana już w roku 1940 przez Edwarda E. Evans-Pritcharda i Meyera Fortesa.
Balandier rozpocz ął badania w środkowej Afryce zaraz po zakoń-
czeniu II wojny światowej. Musiał więc, z natury rzeczy, nawiązywać do
antropologów i ich bada ń nad pokrewieństwem, choć interesowały go przede wszystkim struktury polityczne o charakterze quasi-pa ństwo- wym, obejmuj ące grupy ponadrodowe.
Antropologia w tamtych czasach rozumiana by ła jako nauka o czło- wieku, ujmowanym jako jeden gatunek. Pytania o pierwociny sk łaniały do skupienia uwagi na spo łeczeństwach przednowoczesnych, zwanych wtedy pierwotnymi, archaicznymi, prostymi. Z biegiem czasu zacz ęto je okre ślać mianem złożonych, rozwijających się, przednowoczesnych, przedpi śmiennych, nie mających historii. Wszystkie te nazwy kolejno wyst ępowały w naszych programach studiów etnograficznych. I począt- kowo podkre ślano, niemalże obsesyjnie, różnicę między badającą je antropologi ą i skupioną na społeczeństwach nowoczesnych socjologią.
Wspomniana Lucy Mair by ła antropologiem, Balandier socjologiem i dłu- go musia ł walczyć o uznanie ze strony antropologów, choć spełniał przecie ż podstawowy warunek pracy terenowej.
O znaczeniu poznawczym jego prac mówi ł na konferencji w Instytucie Etnologii i Antropologii UW profesor Jacek Pawlik. Ja odwo łam się tylko do jednego szczegó łu. Otóż, z natury rzeczy, Balandier musiał odnosić się do struktur pokrewie ństwa. Często, zwłaszcza w Antropo-logiques, powo ływał się na klasyczne już dziś badania antropologów. Były dla niego inspiruj ące. Posunął się jednak o parę kroków dalej. Podkreślał, że wyj ście kobiety ze swojej grupy rodowej spowodowane małżeństwem i zmian ą miejsca zamieszkania jest istotnym powodem utrwalania dominacji m ężczyzny i obniżenia pozycji kobiety, co tylko pozornie wyrównuj ą różnego rodzaju przypisane kobietom obrzędy. To rozumo- wanie znajdziemy pó źniej u Pierre’a Bourdieu w La Domination Masculine.
Znajdziemy je tak że u Józefa Obrębskiego w jego badaniach na wsi macedo ńskiej w 1932 roku, a publikowane w pośmiertnie wydanym arty- kule 1 . Jak że wiele w nauce jest takich odkryć dokonywanych niezależnie, nieraz w du żym odstępie czasu!
1
J. Obr ębski, Obrzędowa i społeczna struktura wsi macedońskiej, „Etnografia
Polska ” 1972, t. 16, z. 1, s. 201–221.
Postawmy sobie jeszcze jedno pytanie: czy tak profesjonalne badania antropologów i samego Balandiera prowadzone po II wojnie światowej przygotowa ły nas na to, co się teraz dzieje w Afryce?
W 1964 roku uczestniczy łam w seminarium Balandiera zatytułowa- nym: Mythes, ideologies et doctrines politiques, aspects traditionels et modernes.
Rok 1964 to apogeum dekady niepodleg łości Afryki. Nic dziwnego, że seminarium po święcono gorącym problemom zmieniających się ustrojów politycznych by łych kolonii i ich drodze do niepodległości.
Czy w czasach, gdy Afryka zach łystywała się wolnością, można było przeczuwa ć to, co stanie się niedługo potem, od wyniszczających wojen po ludobójstwo?
Wojny by ły wpisane w kulturę plemion afrykańskich od wieków. Lord Lugard, gubernator Nigerii, pisa ł w swoich pamiętnikach, że jego celem jest zaprowadzenie Pax Britannica 2 . W ładze kolonialne pacyfikowały wojny plemienne. Czy zosta ły jednak one wykorzenione z kultury ludów afryka ńskich? Kolonializm nie wyplenił plemienności.
Balandier skupi ł się na seminarium na analizie mitów, ideologii i doktryn politycznych. Jednym z g łównych źródeł analizy mitów były prace Jacques ’a Maqueta 3 , obejmuj ące przede wszystkim mity uzasad- niaj ące dominację Tutsi nad Hutu, mity będące fundamentem królestwa Rwandy. Ideologie reprezentowa ły dwie prace: Jomo Kenyatty Facing Mount Kenya (1938), prezentuj ąca koncepcję „bon sauvage w stroju bon Kikuyu ”, oraz Cheikh Anta Diopa: L’Unité Culturelle de l’Afrique Noire (1961), znacznie pó źniejsza, przeciwstawiająca Europie Afrykę kreatyw- n ą, wyprzedzającą Europę jako kolebka człowieka, jako scena, na której pojawi ły się złożone struktury polityczne (królestwo Ghany było jego zdaniem pot ężne na długo przed wystąpieniem w Europie Karola Wiel- kiego), i przypisuj ąca rasie negroidalnej cywilizację egipską. Był to obraz Afryki meta fizycznej, nie plemiennej, ale duchowo zjednoczonej. Obraz, którego sama Afryka jako ca łość nigdy nie zaakceptowała politycznie,
2
F. Lugard, The Diaries of Lord Lugard, t. 4, Nigeria 1894 –5 and 1898, Evanston 1963.
3
J.J. Maquet, Le système des relations sociales dans le Ruanda ancien, Tervuren
1954; tego ż, The Kingdom of Ruanda, w: African Worlds. Studies in the Cosmological
Ideas and Social Values of African Peoples, red. D. Forde, London 1954, s. 164 –189.
a który sta ł się przedmiotem gruntownej krytyki ze strony historyków.
By ła to próba objęcia wspólnym mianownikiem afrykańskiej różnorod- no ści. Nie ulega wątpliwości, że Cheikh Anta Diop widział w ple- mienno ści słabość, a może nawet i niebezpieczeństwo. Ale zagrożeniem by ła dla niego przede wszystkim Europa, a ściślej jej doktryny polityczne, a nie widzia ł niebezpieczeństw wewnętrznych w samej Afryce.
Nie widzieli ich te ż antropologowie. Szczegółowa, wręcz drobiazgowa praca Jacques ’a Maqueta przedstawia doktrynę polityczną z pozycji Tutsi – szczupłych, wysokich pasterskich przybyszy z Rogu Afryki, którzy zdominowali kr ępych, rolniczych Hutu. Nie wiemy, jakie były mity Hutu. Czy pogodzili si ę z dominacją Tutsi? Przecież było jakieś źródło nienawiści, która w czasie okrutnej wojny skłaniała Hutu do obcinania nóg Tutsi, aby nie mogli si ę wywyższać.
Europejska doktryna demokracji reprezentatywnej i zwi ązany z nią system partii zosta ł dostosowany do interesów plemiennych. Na seminarium cz ęstym słowem był tribalisme. Był obecny w Afryce od samego pocz ątku dekolonizacji, gdy w Ghanie konkurentem Kwame Nkrumaha by ł Chief Kofi Abrefia Busia z plemienia Aszanti, potem szereg lat na wygnaniu. Podobnie jak Nkrumah, który by ł uczestnikiem seminarium Malinowskiego, Busia studiowa ł na brytyjskich uniwersyte- tach, a doktorat uzyska ł jako pierwszy Afrykanin w Nuffield College w Oksfordzie. Ale nawet b ędąc przez kilka lat premierem rządu Ghany, by ł przede wszystkim Aszanti.
Balandier w 1964 roku by ł ostrożnym optymistą. Czy naprawdę z ba- da ń prowadzonych nad funkcjonowaniem instytucji kultury w jednym okresie czasu nie ma sygna łów nadchodzącej zmiany, konfliktu, zapo- wiedzi przysz łości? To dostrzegamy, dopiero badając proces, stawanie się w czasie.
Podejmuj ąc badania nad kulturą, zazwyczaj zdajemy sobie sprawę ze
skomplikowania materii, poszukujemy „klucza”, który otworzy nam
wej ście głębiej, w to, co ukryte. Zastanówmy się, jak te klucze są
dobierane. Dla wielu badaczy takim kluczem jest dzieci ństwo. Frapowało
ono Jeana Piageta w jego pracach nad poznaniem, Erika Eriksona
badaj ącego tożsamość, znacznie wcześniej Margaret Mead poszukującą
mechanizmów przekazywania wzoru kulturowego, szko łę etnopsycholo- gii ameryka ńskiej i w tym Johna W. M. Whitinga, którego prace chcia łabym teraz przypomnieć.
John W. M. Whiting i jego żona i współpracowniczka, Beatrice, zwi ązani byli z uniwersytetami Yale, Cornell i Harvarda. Byli w pewnym sensie spadkobiercami grupy uczonych ameryka ńskich, których długą list ę otwierają nazwiska Ruth Benedict, Margaret Mead, Edwarda Sapira, Ralpha Lintona. Ich wszystkich interesowa ł sposób przekazywania wzoru kulturowego nast ępnym pokoleniom oraz wpływ określonego typu kultury na rozwój osobowo ści jednostki. Pytanie, które stawiał sobie Whiting, nie dotyczy ło jedynie różnic kulturowych, ale przede wszystkim tego, co wynika z porównywania kultur, czy ujawni ą się elementy uniwersalne. St ąd zresztą bliski związek badań Whitingów z Etnogra ficznym Atlasem Świata (Human Relations Area Files) George’a Petera Murdocka. Rozpocz ęte w 1953 roku prace Whitingów, obejmu- j ące porównanie sześciu kultur (Kenia, Indie, Japonia, Filipiny, Meksyk, Nowa Anglia) i sposobów wychowywania w nich dzieci, prowadzone by ły wed ług tego samego schematu. Silny nacisk został w nich położony, zgodnie z zasadami behawioryzmu, na spraw ę kar i nagród, a także na autorytet cz łonków rodziny, zwłaszcza mężczyzn, oraz osób spoza rodziny, reprezentuj ących szersze struktury polityczne 4 . Lektura tych bada ń nasuwa myśl, że pytania stawiane przez badaczy stanowią jedno- cze śnie problemy w ich własnym społeczeństwie, innymi słowy, pytamy o to, co nas boli.
Wp ływ antropologa jako osoby stawiającej pytania ujawniono i podkre ślono stosunkowo niedawno. Jednak i w tych dawnych pracach odkrywamy nasze w łasne bolączki, problemy, a nawet obsesje. Takim przyk ładem dla mnie są tu badania Pierre’a Bourdieu. Gdyby ten prosty, twardy bearne ński chłop, którego francuski zatrącał gwarą, nie miał tak wielkich trudno ści w wejściu do intelektualnego środowiska Paryża, to mo że by nie powstała La Distinction? Różnica, właśnie różnica, z którą w dzisiejszych czasach mamy tyle k łopotu. Jak ją zaakceptować, jak daleko mo żemy się posunąć w jej przyjęciu, by nie stracić własnej
4
