PIELĘGNIARSTWO POLSKIE POLISH NURSING
Nr 4 (78) 12/2020
Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
KWARTALNIK / QUARTERLY
Poznan University of Medical Sciences
Faculty of Health Sciences
Indeksowane w / Indexed in:
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego/
Ministry of Science and Higher Education – 5,0 Index Copernicus Value (ICV) – 71,74
Skrót tytułu czasopisma/Abbreviated title:
Piel Pol.
Copyright © Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
ISSN 0860-8466 eISSN 2450-0755
Korekta/Proofreading:
Barbara Grabowska-Fudala Grażyna Dromirecka
Korekta tekstów w j. ang./Language editor:
Agata Dolacińska-Śróda
Skład komputerowy/Desktop publishing:
Beata Łakomiak
Projekt okładki/Cover project:
Bartłomiej Wąsiel
Sprzedaż/Distribution and subscription:
Punkt Sprzedaży Wydawnictw Naukowych UMP 60-812 Poznań, ul. Bukowska 70
tel. (phone)/fax: +48 61 854 74 14
e-mail: sprzedazwydawnictw@ump.edu.pl Redakcja deklaruje, że wersja papierowa
„Pielęgniarstwa Polskiego” jest wersją pierwotną (referencyjną) Editorial Staff declares that printed version
of ‘Polish Nursing’ is the original version (reference)
Zasady etyczne
„Pielęgniarstwo Polskie” stosuje zasady etyczne i procedury zalecane przez COPE (Committee on Publication Ethics), zawarte w Code of Conduct and Best Practice Guidelines for Journal Editors, Peer Reviewers, Authors dostępne na stronie internetowej COPE: https://publicationethics.org/resources/guidelines
Ethical guidelines
‘Polish Nursing’ applies the ethical principles and procedures recommended by COPE (Committee on Conduct Ethics), contained in the Code of Conduct and Best Practice Guidelines for Journal Editors, Peer Reviewers and Au- thors available on the COPE website: https://publicationethics.org/resources/guidelines
60-812 Poznań, ul. Bukowska 70 www.wydawnictwo.ump.edu.pl
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE
POLISH NURSING
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE POLISH NURSING
Redaktor Naczelny
prof. dr hab. Krystyna Jaracz Zastępcy Redaktora Naczelnego dr hab. Krystyna Górna, prof. UM dr hab. Danuta Dyk
prof. dr hab. Małgorzata Kotwicka RADA NAUKOWA
prof. Vincenzo Antonelli LUISS Guido Carli di Roma (Włochy)
dr hab. Grażyna Bączyk Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska)
prof. Merita Berisha University of Prishtina (Kosowo)
mgr Regina Bisikiewicz European Association of Service Providers for Persons with Disabilities (EASPD)
prof. Antonio Cicchella University of Bologna (Włochy)
prof. Susumu Eguchi Graduate School of Biomedical Sciences, Nagasaki University
(Japonia)
dr hab. Aleksandra Gaworska-Krzemińska Gdański Uniwersytet Medyczny (Polska)
dr Barbara Grabowska-Fudala Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) dr hab. Elżbieta Grochans Pomorski Uniwersytet Medyczny (Polska)
dr Aleksandra Gutysz-Wojnicka Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (Polska) prof. Lotte Kaba-Schönstein Hochschule Esslingen (Niemcy)
doc. Helena Kadučáková Katolícka Univerzita v Ružomberku (Słowacja)
mag. Karin Klas Studiengangsleitung Gesundheits- und Krankenpfl ege, IMC FH Krems (Austria) prof. Christina Koehlen Evangelische Hochschule Berlin (Niemcy)
dr hab. Maria Kózka Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum (Polska)
dr Halyna Krytska Państwowy Uniwersytet Medyczny im. I. Ya. Horbaczewskiego w Tarnopolu (Ukraina)
dr hab. Anna Ksykiewicz-Dorota Uniwersytet Medyczny w Lublinie (Polska) dr hab. Joanna Lewko Uniwersytet Medyczny w Białymstoku (Polska) prof. Mária Machalová Prešovská Univerzita (Słowacja)
dr hab. Ludmiła Marcinowicz Uniwersytet Medyczny w Białymstoku (Polska)
prof. dr hab. Ewa Mojs Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska)
dr Jana Nemcová Comenius University in Bratislava (Słowacja)
prof. dr hab. Grażyna Nowak-Starz Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach (Polska)
dr hab. Beata Pięta prof. UM Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) prof. Hildebrand Ptak Evangelische Hochschule Berlin (Niemcy)
prof. dr hab. Joanna Rosińczuk Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu (Polska)
Silvia Scelsi Vice president of Aniarti, Director of nursing and health professions department, Children's Hospital “G. Gaslini” Genoa (Włochy)
prof. dr hab. Maria T. Szewczyk Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu (Polska) prof. dr hab. Arkadii Shulhai Państwowy Uniwersytet Medyczny im. I. Ya. Horbaczewskiego
w Tarnopolu (Ukraina)
dr hab. Robert Ślusarz Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu (Polska)
dr hab. Dorota Talarska Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) dr hab. Monika Urbaniak prof. UM Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska)
dr Frans Vergeer Fontys Hogescholen (Holandia)
dr hab. Ewa Wilczek-Rużyczka Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza-Modrzewskiego (Polska) dr Katarína Žiaková Comenius University in Bratislava (Słowacja)
ADRES REDAKCJI Pielęgniarstwo Polskie
Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Smoluchowskiego 11, 60-179 Poznań tel.: 61 861 22 67, fax: 61 861 22 66 e-mail: pielegniarstwopolskie@ump.edu.pl www.pielegniarstwo.ump.edu.pl
KOLEGIUM REDAKCYJNE
Sekretarz Naukowy
dr n. med. Barbara Grabowska-Fudala Sekretarz Redakcji
dr n. med. Barbara Grabowska-Fudala
mgr Katarzyna Gołębiewska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) dr Katarzyna Plagens-Rotman Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) dr Joanna Stanisławska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) dr Renata Wójcik Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska)
Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu (Polska) Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) NZOZ Nadmorskie Centrum Rehabilitacji (Polska)
University of Bologna (Włochy)
Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu (Polska) Warszawski Uniwersytet Medyczny (Polska)
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach (Polska) Warszawski Uniwersytet Medyczny (Polska)
Uniwersytet Medyczny w Lublinie (Polska) Katolícka Univerzita v Ružomberku (Słowacja)
Nursing Clinical Instructor at York County School of Technology (USA) Warszawski Uniwersytet Medyczny (Polska)
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach (Polska)
Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Prešovská Univerzita (Słowacja)
VIA University College Denmark (Dania) Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu (Polska) Comenius University in Bratislava (Słowacja)
Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) University Medical Center Rotterdam (Holandia)
The University of Arizona College of Nursing (USA) Warszawski Uniwersytet Medyczny (Polska)
Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu (Polska) Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu (Polska) Comenius University in Bratislava (Słowacja)
Faculty at Health Sciences and Nursing, Phoenix University (USA)
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE POLISH NURSING
REDAKTORZY TEMATYCZNI
LISTA RECENZENTÓW dr Agnieszka Bańkowska dr hab. Grażyna Bączyk dr Benedykt Bober prof. Antonio Cicchella dr Justyna Cwajda-Białasik dr Józefa Czarnecka dr Grażyna Czerwiak dr hab. Joanna Gotlib dr Grażyna Iwanowicz-Palus doc. Helena Kadučáková Douglas Kemerer dr Ewa Kobos dr Halina Król dr Urszula Kwapisz dr Włodzimierz Łojewski prof. Mária Machalová prof. Anders Møller Jensen prof. dr hab. Henryk Mruk dr Jana Nemcová
dr inż. Iwona Nowakowska dr Jan Nowomiejski dr Piotr Pagórski
prof. dr hab. Mariola Pawlaczyk dr hab. Beata Pięta prof. UM dr Wojciech Grzegorz Polak Ottilie Rung
dr Zofi a Sienkiewicz dr Beata Skokowska dr Ewa Szynkiewicz dr hab. Dorota Talarska
dr hab. Monika Urbaniak prof. UM dr Aleksandra Zielińska
dr Katarína Žiaková
prof. Klaudia J. Ćwiękała-Lewis
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE POLISH NURSING
Editor-in-Chief Krystyna Jaracz
Vice Editor-in-Chief Krystyna Górna Danuta Dyk
Małgorzata Kotwicka
EDITORIAL ADVISORY BOARD
Vincenzo Antonelli LUISS Guido Carli di Roma (Italy)
Grażyna Bączyk Poznan University of Medical Sciences (Poland)
Merita Berisha University of Prishtina (Kosowo)
Regina Bisikiewicz European Association of Service Providers for Persons with
Disabilities (EASPD) Antonio Cicchella University of Bologna (Italy)
Susumu Eguchi Graduate School of Biomedical Sciences, Nagasaki University (Japan)
Aleksandra Gaworska-Krzemińska Medical University of Gdańsk (Poland)
Barbara Grabowska-Fudala Poznan University of Medical Sciences (Poland) Elżbieta Grochans Pomeranian Medical University in Szczecin (Poland) Aleksandra Gutysz-Wojnicka University of Warmia and Mazury in Olsztyn (Poland) Lotte Kaba-Schönstein Hochschule Esslingen (Germany)
Helena Kadučáková Katolícka Univerzita v Ružomberku (Slovakia)
Karin Klas Studiengangsleitung Gesundheits- und Krankenpflege, IMC FH Krems (Austria) Christina Koehlen Evangelische Hochschule Berlin (Germany)
Maria Kózka Jagiellonian University Collegium Medicum (Poland) Halyna Krytska Ternopil State Medical University (Ukraine)
Anna Ksykiewicz-Dorota Medical University of Lublin (Poland)
Joanna Lewko Medical University of Bialystok (Poland)
Mária Machalová Prešovská Univerzita (Slovakia) Ludmiła Marcinowicz Medical University of Bialystok (Poland) Ewa Mojs Poznan University of Medical Sciences (Poland) Jana Nemcová Comenius University in Bratislava (Slovakia) Grażyna Nowak-Starz Jan Kochanowski University in Kielce (Poland)
Beata Pięta Poznan University of Medical Sciences (Poland)
Hildebrand Ptak Evangelische Hochschule Berlin (Germany)
Joanna Rosińczuk Wroclaw Medical University (Poland)
Silvia Scelsi Vice president of Aniarti, Director of nursing and health professions department, Children's Hospital “G. Gaslini” Genoa (Italy)
Maria T. Szewczyk Nicolaus Copernicus University Ludwik Rydygier Collegium Medicum (Poland)
Arkadii Shulhai Ternopil State Medical University (Ukraine)
Robert Ślusarz Nicolaus Copernicus University Ludwik Rydygier Collegium Medicum (Poland)
Dorota Talarska Poznan University of Medical Sciences (Poland) Monika Urbaniak Poznan University of Medical Sciences (Poland)
Frans Vergeer Fontys Hogescholen (Holland)
Ewa Wilczek-Rużyczka Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University (Poland) Katarína Žiaková Comenius University in Bratislava (Slovakia)
EDITORIAL BOARD
EDITOR’S ADDRESS Polish Nursing
The Faculty of Health Sciences Poznan University of Medical Sciences
11 Smoluchowskiego Str., 60-179 Poznań, Poland phone: +48 61 861 22 67, fax: +48 61 861 22 66 e-mail: pielegniarstwopolskie@ump.edu.pl www.pielegniarstwo.ump.edu.pl
Scientifi c Secretary Barbara Grabowska-Fudala Editorial Secretary
Barbara Grabowska-Fudala
THE LIST OF THE REVIEWERS Agnieszka Bańkowska
Grażyna Bączyk Benedykt Bober Antonio Cicchella Justyna Cwajda-Białasik Józefa Czarnecka Grażyna Czerwiak Joanna Gotlib
Grażyna Iwanowicz-Palus Helena Kadučáková Douglas Kemerer Ewa Kobos Halina Król Urszula Kwapisz Włodzimierz Łojewski Mária Machalová Anders Møller Jensen Henryk Mruk
Jana Nemcová Iwona Nowakowska Jan Nowomiejski Piotr Pagórski Mariola Pawlaczyk Beata Pięta
Wojciech Grzegorz Polak Ottilie Rung
Zofi a Sienkiewicz Beata Skokowska Ewa Szynkiewicz Dorota Talarska Monika Urbaniak Aleksandra Zielińska Katarína Žiaková
Klaudia J. Ćwiękała-Lewis THEMATIC EDITORS
Katarzyna Gołębiewska Poznan University of Medical Sciences (Poland) Katarzyna Plagens-Rotman Poznan University of Medical Sciences (Poland) Joanna Stanisławska Poznan University of Medical Sciences (Poland) Renata Wójcik Poznan University of Medical Sciences (Poland)
Nicolaus Copernicus University Collegium Medicum (Poland) Poznan University of Medical Sciences (Poland)
Seaside Rehabilitation Centre (Poland) University of Bologna (Italy)
Collegium Medicum in Bydgoszcz Nicolaus Copernicus University in Toruń Medical University of Warsaw (Poland)
Jan Kochanowski University in Kielce (Poland) Medical University of Warsaw (Poland) Medical University of Lublin (Poland)
Katolícka Univerzita v Ružomberku (Slovakia)
Nursing Clinical Instructor at York County School of Technology (USA) Medical University of Warsaw (Poland)
Jan Kochanowski University in Kielce (Poland) Poznan University of Medical Sciences (Poland) Poznan University of Medical Sciences (Poland) Prešovská Univerzita (Slovakia)
VIA University College Denmark (Denmark) Poznan University of Economics (Poland) Comenius University in Bratislava (Slovakia) Poznan University of Medical Sciences (Poland) Poznan University of Medical Sciences (Poland) Poznan University of Medical Sciences (Poland) Poznan University of Medical Sciences (Poland) Poznan University of Medical Sciences (Poland) University Medical Center Rotterdam (Holland) The University of Arizona College of Nursing (USA) Medical University of Warsaw (Poland)
Poznan University of Medical Sciences (Poland)
Nicolaus Copernicus University Collegium Medicum (Poland) Poznan University of Medical Sciences (Poland)
Poznan University of Medical Sciences (Poland) Poznan University of Medical Sciences (Poland) Comenius University in Bratislava (Slovakia)
Faculty at Health Sciences and Nursing, Phoenix University (USA)
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE
POLISH NURSING
SPIS TREŚCI
Od redaktora . . . 201 ARTYKUŁ WPROWADZAJĄCY
Kinga Kołodziej, Katarzyna Jarek, Małgorzata Murzyn, Jakub Kuźniar
Uwarunkowania zachowań samobójczych dzieci i młodzieży . . . 203 PRACE ORYGINALNE
Anna Gawęda, Jolanta Kamińska, Genowefa Wawoczna, Ewa Tobor, Dorota Ogonowska
Ból pooperacyjny w opinii pacjenta . . . 209
Aleksandra Bitenc-Jasiejko, Katarzyna Kordus, Katarzyna Beata Głodowska
Zastosowanie pedobarografi i przez kadry pielęgniarskie oraz specjalistów leczenia ran – możliwości
i ograniczenia . . . 217
Anna Żeruń, Tomasz Piątek
Wiedza studentów na temat mastektomii i wybranych metod rekonstrukcji piersi u pacjentek po mastektomii . . . . 225
PRACA POGLĄDOWA
Agnieszka Araszkiewicz, Katarzyna Plagens-Rotman
Opieka okołoporodowa we współczesnym położnictwie . . . 231
PRACA KAZUISTYCZNA
Paulina Landowska, Hanna Grabowska
Proces pielęgnowania pacjenta z przewlekłym zapaleniem trzustki w ujęciu Międzynarodowej Klasyfi kacji
Praktyki Pielęgniarskiej ICNP® . . . 235
INFORMACJE
Recenzenci „Pielęgniarstwa Polskiego” w roku 2019 . . . 240
Wskazówki dla autorów . . . 241
CONTENTS
Editor’s note . . . 202 INTRODUCTORY ARTICLE
Kinga Kołodziej, Katarzyna Jarek, Małgorzata Murzyn, Jakub Kuźniar
Determinants of suicidal behaviours in children and adolescents . . . 203 ORIGINAL PAPERS
Anna Gawęda, Jolanta Kamińska, Genowefa Wawoczna, Ewa Tobor, Dorota Ogonowska
Postoperative pain in the patient's opinion . . . 209
Aleksandra Bitenc-Jasiejko, Katarzyna Kordus, Katarzyna Beata Głodowska
Use of pedobarography by nursing staff and wound care specialists – possibilities and limitations . . . 217
Anna Żeruń, Tomasz Piątek
Knowledge of students about mastectomy and selected methods of breast reconstruction in patients after
mastectomy . . . 225
REVIEW PAPER
Agnieszka Araszkiewicz, Katarzyna Plagens-Rotman
Perinatal care in the current obstetrics . . . 231
CASE STUDY
Paulina Landowska, Hanna Grabowska
Nursing care of a patient with chronic pancreatitis using ICNP® . . . 235
INFORMATION
Reviewers of ‘Polish Nursing’ in 2019 . . . 240
Guidance for authors . . . 241
201
OD REDAKTORA PIELĘGNIARSTWO POLSKIE NR 4 (78) 2020
Szanowni Czytelnicy,
w imieniu Komitetu Redakcyjnego mamy przyjemność zarekomendować ko- lejny numer „Pielęgniarstwa Polskiego”, który zawiera 3 prace oryginalne, 2 artykuły poglądowe i 1 opis przypadku. Prace te są poświęcone różnym praktycznym i teoretycznym aspektom pielęgniarstwa.
W szczególności chcielibyśmy zwrócić Państwa uwagę na kilka artyku- łów. Pierwszy z nich to praca Aleksandry Bitenc-Jasiejko i wsp. na temat pe- dobarografi i, metody diagnostycznej umożliwiającej pomiar nacisku między powierzchnią podeszwy stopy a powierzchnią podparcia podczas wszystkich faz chodu. Metoda ta ma szerokie zastosowanie, m.in. we wczesnym wy- krywaniu i leczeniu zmian degeneracyjnych w obrębie stopy, szczegól- nie u pacjentów z cukrzycą, chorobami układu krążenia i neuropatiami.
Kolejny artykuł to praca dotycząca zachowań samobójczych wśród dzieci i młodzieży, będących poważnym, narastającym problemem zdrowia publicz- nego w Polsce. Ponadto chcielibyśmy zachęcić Państwa do zapoznania się z opisem przypadku zatytułowanym „Proces pielęgnowania pacjenta z prze- wlekłym zapaleniem trzustki w ujęciu międzynarodowej klasyfi kacji praktyki pielęgniarskiej ICNP®”, pokazującym zastosowanie klasyfi kacji ICNP w re- aliach klinicznych.
Mamy nadzieję, że wszystkie prace wzbudzą zainteresowanie wśród per- sonelu medycznego, badaczy, studentów kierunków medycznych i przedsta- wicieli innych, pokrewnych dziedzin.
Życzymy Państwu przyjemnej lektury, co jak sądzimy, może choć na chwi- lę pomóc oderwać się od trudnych problemów związanych z pandemią koro- nawirusa.
Jednocześnie pragniemy serdecznie podziękować wszystkim Autorom i Recenzentom za ich pracę i bezcenny wkład w rozwój naszego czasopisma.
Jak zawsze gorąco zachęcamy do zgłaszania prac oryginalnych, poglą- dowych i opisów przypadku w celu ich publikacji w Pielęgniarstwie Polskim.
Manuskrypty można przesyłać drogą elektroniczną poprzez panel redakcyj- ny, dostępny na ofi cjalnej stronie internetowej czasopisma: http://www.piele- gniarstwo.ump.edu.pl/.
Jako że zbliżają się Święta, składamy Państwu serdeczne życzenia spokojnych świąt Bożego Narodzenia oraz dużo zdrowia w nadchodzącym Nowym 2021 Roku.
Prof. dr hab. Krystyna Jaracz Redaktor Naczelna Dr Barbara Grabowska-Fudala Sekretarz Naukowy
OD REDAKTORA
Dear Readers,
on behalf of the Editorial Board, we are pleased to recommend you the next issue of the ‘Polish Nursing’. It contains three original papers, two reviews and 1 case study. The articles are devoted to various practical and theoretical aspects of nursing.
In particular, we would like to draw your attention to a few papers. The fi rst, authored by Aleksandra Bitenc-Jasiejko et al., deals with pedobarography, which is a diagnostic method that enables measurement of pressure between the foot and the fl oor through all stages of the gait. It may be employed in a wide range of applications, including early detection of changes in foot structure resulting from degradation of tissues, especially in patients with diabetes, circulatory disorders, and neuropathies. The next paper, by Kinga Kołodziej et al., is devoted to suicidal behaviours in children and adolescents, which is a serious and growing problem of public health in Poland. Furthermo- re, we encourage you to read the case study titled ‘Nursing care of a patient with chronic pancreatitis using ICNP®’, authored by Paulina Landowska and Hanna Grabowska, showing an application of the International Classifi cation of Nursing Practice ICNP® in ‘a real’ clinical environment.
We hope that all papers will fi nd their readership among health professio- nals, researchers, students of medical universities, as well as representatives of other related fi elds.
We wish you a pleasant reading, which we believe, maybe some kind of relief during this challenging time of the coronavirus pandemic.
At the same time, we would like to thank all the Authors and Reviewers for their valuable work and contributions to the development of our journal. As always, we kindly encourage you to submit original articles, reviews and case reports for publication in the ‘Polish Nursing’.
Manuscripts can be submitted online, through the editorial system availa- ble at the offi cial journal website at http://www.pielegniarstwo.ump.edu.pl/.
As Christmas time is coming, we wish you a peaceful Christmas and good health in the New Year 2021.
Professor Krystyna Jaracz Editor in Chief
Barbara Grabowska-Fudala, PhD Scientifi c Secretary
EDITOR’S NOTE
ARTYKUŁ WPROWADZAJĄCY 203
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE NR 4 (78) 2020
Copyright © Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
UWARUNKOWANIA ZACHOWAŃ SAMOBÓJCZYCH DZIECI I MŁODZIEŻY
DETERMINANTS OF SUICIDAL BEHAVIOURS IN CHILDREN AND ADOLESCENTS
Kinga Kołodziej
1, a, Katarzyna Jarek
1, b, Małgorzata Murzyn
2, c, Jakub Kuźniar
3, d1 Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum w Krakowie
2 Szpital Kliniczny im. dr. Józefa Babińskiego SP ZOZ w Krakowie
3 Wydział Lekarski, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
a https://orcid.org/0000-0001-6780-8686
b https://orcid.org/0000-0001-8027-4906
c https://orcid.org/0000-0001-7978-4829
d https://orcid.org/0000-0002-8793-3334
DOI: https://doi.org/10.20883/pielpol.2020.22
ABSTRACT
Suicide attempts in children and adolescents constitute an im- portant problem in society today. Suicidal behaviour does not depend on one direct cause, but on many complex factors at in- dividual, family, social, life situation and self-defence levels. While suicide attempts in children are relatively rare, statistics among young people tend to increase throughout adolescence. In 2018, the group of persons undertaking suicidal behaviors at the age of 7–18 in Poland reached 6.9%, including 1.9% resulting in death.
Accurate identifi cation of suicide determinants among people at developmental age is a key factor determining the conduct of targeted and effective preventive measures, as well as the im- provement of early diagnosis and implementation of appropriate therapeutic measures.
KEYWORDS: child suicide, juvenile suicide, depression.
STRESZCZENIE
Podejmowanie prób samobójczych u dzieci i młodzieży stanowi obecnie istotny problem w społeczeństwie. Zachowania suicy- dalne nie są uzależnione od jednego bezpośredniego powodu, lecz od wielu złożonych czynników na poziomie indywidualnym, rodzinnym, społecznym, a także sytuacji życiowej oraz własnych mechanizmów obronnych. Podczas gdy podejmowanie prób samobójczych u dzieci jest stosunkowo rzadkie, to statystyki wśród młodzieży, przez cały okres dojrzewania, mają tendencję wzrostową. W Polsce w 2018 roku grupa osób podejmujących zachowania suicydalne w wieku 7–18 lat to 6,9%, w tym 1,9%
zakończonych zgonem. Trafna identyfi kacja uwarunkowań sa- mobójstw wśród osób w wieku rozwojowym to kluczowy czynnik decydujący o prowadzeniu ukierunkowanych i skutecznych dzia- łań profi laktycznych, a także ulepszeniu wczesnej diagnostyki i wdrożeniu odpowiednich działań terapeutycznych.
SŁOWA KLUCZOWE: samobójstwa dzieci, samobójstwa młodo- cianych, depresja.
Wprowadzenie
Prowadzone na przestrzeni ostatnich lat badania nad samobójstwami pozwoliły na sformułowanie wniosku, iż zachowania suicydalne obejmują szeroką gamę za- chowań o charakterze autodestrukcyjnym, które są wy- nikiem interakcji pomiędzy czynnikami biologicznymi, psychologicznymi, socjologicznymi i środowiskowymi [1]. Pomimo tego, że śmierć dotyka jednostek, to ma ona także wymiar społeczny, a samobójstwa są wskaź- nikiem integracji oraz dezintegracji społeczeństwa [2].
Celem pracy była analiza uwarunkowań towarzy- szących podejmowaniu prób samobójczych wśród
dzieci i młodzieży. Przedmiotem rozważań były podsta- wowe defi nicje oraz statystyki dotyczące samobójstw, a także najczęstsze motywy podejmowania zachowań suicydalnych przez wyżej wymienioną grupę wiekową.
W artykule przedstawiono również najważniejsze za- gadnienia dotyczące profi laktyki zjawiska.
Zagadnienia dotyczące samobójstw
Klasyczna defi nicja samobójstwa została przedstawio- na przez Émile'a Durkheima i została określona jako
„każdy przypadek śmierci będący wynikiem bezpośred- niego lub pośredniego, negatywnego lub pozytywnego
działania, wykonanego przez samą ofi arę, która wie, jaki będzie rezultat tego działania”. Defi nicja Durkheima cechuje się znaczną pojemnością znaczeniową, co sprawia, że jest obarczona wadami – nie uwzględnia przyczyn zamachów suicydalnych, a także zachowań autodestrukcyjnych, które nie muszą być związane z celowym zamiarem śmierci [3, 4].
Samobójstwa, czyli zamachy samobójcze, dzielą się na podstawowe grupy: samobójstwa dokonane, koń- czące się odebraniem sobie życia oraz niedokonane (usiłowane), niekończące się śmiercią, z uwagi na wy- stąpienie okoliczności umożliwiających odratowanie lub przeprowadzenie zamachu w sposób, który zapewnia odratowanie. Do samobójstw usiłowanych zaliczane są także tzw. próby samobójcze, których liczba jest więk- sza od samobójstw dokonanych. Znacznie częściej po- dejmują je ludzie w młodszym wieku, w większości ko- biety. Podkreśla się, że próby samobójcze są zazwyczaj przejawem wołania o pomoc innych osób [5, 6].
Zenomena Płużek wyróżniła trzy typy samobójstw, uzależniając je od intencji towarzyszących człowiekowi przy ich podejmowaniu. Pierwszym z wyodrębnionych typów jest „samobójstwo prawdziwe”, które jest prze- jawem agresji skierowanej na własną osobę bądź zo- rientowanej „na zewnątrz”. Osoba czuje się mało war- tościowa, winna za swoje porażki, za cel ma odebranie sobie życia. Drugi typ to „samobójstwo rzekome”, gdzie sprawcy nie wyrażają jednoznacznie chęci odebrania sobie życia, lecz śmierć jest dla nich ucieczką od trud- ności, których nie mogą lub nie chcą pokonać. Rzadko towarzyszące są myśli na temat sensu życia, dominuje koncentracja na własnych trudnościach, które usilnie chce się pokonać. „Samobójstwo rzekome” często jest wynikiem depresji, poczucia winy bądź rezygnacji, wią- że się z obniżeniem mechanizmów obronnych. Z „sa- mobójstwem demonstratywnym” mamy do czynienia, gdy sprawca prezentuje obojętną postawę wobec życia i śmierci, a zamach suicydalny ma służyć zwróceniu na siebie uwagi lub jest przejawem szantażu. Człowiek, poprzez tego typu akt samobójczy, wyraża także swo- ją wrogość do innych, których wini za własne porażki.
„Samobójstwo demonstratywne” ma związek z bez- radnością, brakiem umiejętności nawiązania kontaktu z osobami w bliskim otoczeniu [7, 8].
Epidemiologia zachowań samobójczych wśród dzieci i młodzieży
Zgodnie z raportem opublikowanym przez polską Po- licję w 2018 r. w całym kraju popełnionych zostało 11 167 zamachów samobójczych, z czego 8364 doty- czyło mężczyzn, a 2803 kobiet. 5182 zamachy zakoń- czyły się zgonem, z czego śmierć poniosło 4471 męż- czyzn i 711 kobiet. Podczas gdy podejmowanie prób
samobójczych u dzieci jest stosunkowo rzadkie, to sta- tystyki wśród młodzieży, przez cały okres dojrzewania, mają tendencję wzrostową. W 2018 r. w grupie wiekowej od 0 do 6 lat nie została podjęta żadna próba samo- bójcza, natomiast w przedziale wiekowym 7 do 12 lat podjętych zostało ich 26. W tym samym roku 746 osób w przedziale wiekowym 13 do 18 lat dokonało zamachu samobójczego. Zamachy zakończone zgonem najczę- ściej spowodowane były powieszeniem się, skokiem z wysokości oraz rzuceniem się pod pojazd w ruchu.
Najczęstszym potwierdzonym powodem popełnienia samobójstwa była choroba lub zaburzenie psychiczne oraz nieporozumienia bądź przemoc w rodzinie [9].
Uwarunkowania zachowań samobójczych wśród dzieci i młodzieży
1. Do społecznych czynników ryzyka zalicza się:
Czynniki związane z rodziną
Erwin Ringel wyróżnił trzy grupy czynników, które pod- noszą ryzyko zamachu samobójczego: konfl ikty pomię- dzy rodzicami, zbyt mało przekazywanej miłości oraz miłość cechująca się zaborczością [10]. Zgodnie ze sta- nowiskiem Jerzego Dierżanowskiego najdotkliwszą sy- tuacją traumatyczną dla dziecka jest rozwód rodziców.
Według autora atmosfera nieustannych kłótni prowadzi do utraty zaufania, zmniejszenia poczucia bezpieczeń- stwa oraz osłabienia więzi emocjonalnej między rodzi- cami i dzieckiem. Dziecko sytuacje tego typu odbiera w kategoriach subiektywnych, co powoduje, że czuje się niekochane, małowartościowe, odrzucone, w szcze- gólności kiedy musi opowiedzieć się po jednej ze stron konfl iktu [11]. Młodociani wychowywani przez jednego rodzica mogą być zarówno obarczeni nadmiernymi wymaganiami bądź doświadczać opieki rodzicielskiej w niewielkim stopniu. Rodzice mogą wykazywać dwie odmienne postawy wychowawcze: nadmiernie wy- magającą lub nadmiernie opiekuńczą. Opiekunowie, którzy nie radzą sobie z wypełnieniem codziennych czynności, stawiają dzieciom wymagania, które prze- kraczają ich możliwości psychofi zyczne. Rezultatem takiego działania jest obwinianie potomka za niespeł- nienie oczekiwań, co powoduje niechęć do rodzica czy brak wiary we własne siły. Rodzice, którzy mają tenden- cję do wykazywania postawy nadmiernie opiekuńczej, chcąc wynagrodzić dziecku sytuację rodzinną, cechują się uległością oraz akceptacją niewłaściwych zacho- wań. Taka postawa skutkuje ograniczeniem autonomii dziecka oraz jego kontaktów społecznych, prowadząc do niezaradności życiowej, co może być przyczyną odbierania przez potomka otoczenia jako zagrażające- go [12]. Najczęściej występujące relacje w rodzinach, w których doszło do wystąpienia zamachów samo-
205
Uwarunkowania zachowań samobójczych dzieci i młodzieży bójczych, to: nadmiernie zaangażowana, kontrolująca,
krytyczna matka, przy niezaangażowanym ojcu [13].
Wyniki badań Makary-Studzińskiej wskazują, że uczu- cie emocjonalnego odtrącenia przez rodziców ma naj- większy wpływ na podejmowanie prób samobójczych przez młodzież. Równie istotne czynniki związane z rodziną, predysponujące do wykonania zamachu na swoje życie, to konfl ikty z rodzicami, śmierć jednego lub obojga z nich, a także choroba alkoholowa dotycząca zarówno matki, jak i ojca [14].
Czynniki związane ze środowiskiem szkolnym Sytuacjami sprzyjającymi kształtowaniu się myśli sa- mobójczych mogą być częste konfl ikty z nauczycie- lami, rówieśnikami, częste zmiany szkół, trudności w przyswajaniu wiedzy lub brak osiągnięć w nauce.
Powodują one negatywne nastawienie do szkoły oraz jej środowiska. Wysokie wymagania nauczycieli, bez odpowiedniego wsparcia, bezosobowe relacje z na- uczycielami, przemoc, brak zajęć rozwijających zain- teresowania uczniów zwiększają ryzyko podjęcia pró- by [15]. Dominującym czynnikiem, ściśle związanym z porażkami szkolnymi uczniów, które mają wpływ na podejmowanie zamachu samobójczego, jest odrzuce- nie przez rówieśników [14].
2. Do psychologicznych czynników ryzyka należą:
Wydarzenia traumatyczne
Ryzyko podjęcia zamachu samobójczego rośnie wraz z liczbą niekorzystnych doświadczeń w dzieciństwie.
Zaliczają się do nich: przemoc wobec matki, rozwód bądź separacja rodziców, choroby psychiczne w rodzi- nie, pobyt w więzieniu członka rodziny, doświadczenie przemocy fi zycznej, a także śmierć rodzica. U osób, któ- re doświadczyły nadużycia emocjonalnego, fi zycznego czy seksualnego, ryzyko popełnienia samobójstwa jest o 2–5 razy większe niż u innych [16]. Wśród rodzin, w których jeden z jej członków popełnił samobójstwo, obciążenie wystąpienia zamachu samobójczego jest większe [17].
Dzieci, które doświadczyły molestowania seksual- nego, mają trudności w kontaktach z ludźmi, są wobec nich nieufne, czują lęk wobec partnerów seksualnych w późniejszym wieku [18]. Skutki molestowania mani- festują się odmiennie w różnych grupach wiekowych.
Wśród dzieci przedszkolnych (od 0 do 6. roku życia) naj- częstsze to: niepokój, PSTD, nieodpowiednie zachowa- nia seksualne. U dzieci szkolnych (od 7. do 12. roku życia) najczęściej stwierdzono: lęk, agresję, koszmary, proble- my szkolne i zachowania regresywne. U nastolatków (od 13. do 18. roku życia) dominowały: depresja, wycofanie, samouszkodzenia, tendencje samobójcze [19].
Traumatyczne wydarzenia wpływają negatywnie na dalsze życie młodych osób, w szczególności gdy nie mogą one liczyć na wsparcie bliskich [13]. Szcze- gólnie traumatyczne wydarzenie, powodujące uczucie zagrożenia, strach i bezradność, może prowadzić do wystąpienia zespołu stresu pourazowego (Posttrauma- tic Stress Disorder, PTSD), który manifestuje się lękiem, nawracającym przeżywaniem urazu, niepokojem, obni- żonym nastrojem, odrętwieniem, a także agresją [16].
Umiejętności życiowe
Zgodnie ze stanowiskiem Światowej Organizacji Zdro- wia umiejętności życiowe to zdolności do pozytywne- go zachowania oraz przystosowania, które pozwalają jednostce radzić sobie z wyzwaniami. Składają się na nie między innymi: zdolność podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów, krytyczne i kreatywne myślenie, skuteczne komunikowanie się oraz radzenie sobie ze stresem i emocjami. Niewykształcenie umie- jętności życiowych u dzieci i młodzieży szkolnej może prowadzić do trudności jednostki w samodzielnym roz- wiązywaniu problemów, co przekłada się na wzrost licz- by podejmowanych prób samobójczych [17, 20].
Cechy osobowości
Ryzyko popełnienia zamachu samobójczego jest znacznie większe u osób, które przejawiają określone cechy osobowościowe i charakterologiczne. Zaliczają się do nich między innymi: labilność emocjonalna czy nadmierna autoanaliza. Podkreślanie przez młodzież skrajnych opinii i sądów może przyczynić się do od- rzucenia i poczucia bycia niezrozumiałym. Z wysokim ryzykiem samobójczym związana jest również nadmier- na wrogość i agresja oraz impulsywność zachowania, a także drażliwość [13, 21].
3. Czynniki ryzyka samobójstw stanowią również choroby psychiczne i uzależnienia:
Choroby i zaburzenia psychiczne
U ponad 90% nieletnich ofi ar samobójstw stwierdzo- no chociaż jedno schorzenie psychiczne, najczęściej z grupy zaburzeń afektywnych, psychotycznych, oso- bowościowych i lękowych [22]. Zgodnie ze stanowi- skiem Światowej Organizacji Zdrowia depresja jest naj- częstszym zaburzeniem psychicznym, które stwierdza się przy okolicznościach zamachu samobójczego [16].
Plany samobójcze dzieci dotkniętych depresją rzadziej prowadzą do śmierci niż w grupie młodzieży. W starszej grupie wiekowej częściej dochodzi do negatywnej oce- ny siebie, otaczającego świata czy przyszłości. Wśród adolescentów ryzyko podjęcia zamachu samobójczego jest wysokie, w szczególności u dziewcząt [23, 24].
Zaburzenia odżywiania stanowią duży problem za- równo medyczny, jak i społeczny [25]. Zamachy samo- bójcze u osób dotkniętych anoreksją nie należą do rzad- kości. Około 17% osób zmagających się z tą chorobą próbowało popełnić samobójstwo [26]. W zaburzeniach odżywiania o charakterze „objadania się”, takich jak buli- mia, próby samobójcze stanowiły odsetek 27% [27].
Analiza literatury wskazuje, że na zwiększenie ry- zyka zamachu samobójczego u młodzieży z objawami ze spektrum zaburzeń afektywnych składa się: nasile- nie epizodu chorobowego (w szczególności depresji), występowanie nastroju mieszanego, obciążony wywiad rodzinny (w kierunku zaburzeń afektywnych oraz po- dejmowanych prób samobójczych), a także impulsyw- ność, zachowania autoagresywne oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych. Wczesna profi laktyka i prawidłowa identyfi kacja czynników ryzyka u dzieci i młodzieży z ryzykiem choroby aktywnej dwubieguno- wej może znacząco wpłynąć na trafną diagnostykę i in- terwencje terapeutyczne [28].
Uzależnienia
Powszechnym zjawiskiem życia społecznego staje się problematyka uzależnień. Alkohol jest najczęściej używaną przez młodzież substancją psychoaktywną.
W Polsce, jak i w innych krajach europejskich, odnoto- wuje się zmiany w zakresie spożywania alkoholu [29].
Obniża się wiek inicjacji alkoholowej, zwiększa się ilość spożywanego alkoholu przez dziewczęta, przyjmowane trunki są mocniejsze i często łączone z substancjami psychoaktywnymi. Państwowa Agencja Rozwiązywa- nia Problemów Alkoholowych zalicza samobójstwa jako negatywne konsekwencje spożywania alkoholu przez młodocianych [30]. Ryzyko popełnienia samobójstwa przez młodocianych spożywających alkohol jest 3–9 razy większe niż u innych [31].
Specyfi ka używania substancji psychoaktywnych, w szczególności narkotyków, wykazuje w ostatnich la- tach dużą dynamikę. Różnorodność środków, jak i metod ich przyjmowania może działać zachęcająco na osobę zażywającą [32]. Najczęstszymi substancjami przyjmo- wanymi przez polską młodzież są: marihuana, leki uspo- kajające i nasenne, dopalacze, a także różne substancje wziewne [29].
Wspólnym mianownikiem dla nadużywania sub- stancji psychoaktywnych są konsekwencje zdrowotne i rozwojowe, do których należą: utrudnione funkcjono- wanie w rolach społecznych, konfl ikty z prawem, okre- sowa izolacja i wykluczenie społeczne, zakłócenie roz- woju osobistego, co sprzyja powstawaniu problemów psychicznych, które prowadzą do zaburzeń nastroju, depresji, a także myśli i prób samobójczych [29].
Sposoby zapobiegania i profi laktyka samobójstw
Zapobieganie samobójstwom powinno obejmować sze- roką profi laktykę zaburzeń i zachowań ryzykownych.
Skuteczność działań jest zależna od wielu czynników, lecz w największej mierze od zakresu odbiorców, któ- rych to wsparcie obejmuje [13]. Profi laktyka samobójstw obejmuje pięć poziomów działań zapobiegawczych:
Poziom I – najogólniejszy – działania obejmują całe społeczeństwo. Mają na celu umacnianie postaw akcep- tujących życie oraz nabywanie postaw antysuicydalnych, a także rozwój umiejętności rozwiązywania problemów.
Poziom II – dotyczą oddziaływania w populacji, która potencjalnie może być zagrożona wystąpieniem postaw presuicydalnych. Grupa zostaje wyselekcjonowana na podstawie społecznego diagnozowania.
Poziom III – oddziaływanie na określoną jednostkę instytucjonalnie i pozainstytucjonalnie.
Poziom IV – oddziaływanie w sytuacji suicydalnej, która służy przywróceniu jednostce, która dokonała za- machu samobójczego, motywacji do dalszego życia.
Poziom V – oddziaływanie postsuicydalne obejmu- jące osobę, która próbowała popełnić samobójstwo oraz jej rodzinę [33].
Czynniki, które chronią przed podjęciem zamachu samobójczego można podzielić na: 1) Czynniki rodzinne oraz ważne wydarzenia życiowe; 2) Czynniki poznaw- cze i osobowościowe (umiejętności społeczne, wiara w siebie, korzystanie z pomocy w sytuacjach trudnych, otwartość na nowe doświadczenia); 3) Czynniki spo- łeczno-kulturowe (zaangażowanie w życie społeczne, uczestnictwo w życiu religijnym, dobre kontakty z ró- wieśnikami, nauczycielami); 4) Czynniki związane ze zdrowiem psychicznym (wysoki poziom psychicznej od- porności, dobre radzenie sobie ze stresem) [34].
Skuteczność działań zależy od etapu, na jakim zo- stało wykryte zagrożenie. Profi laktyka presuicydalna i oddziaływania postsuicydalne powinny być prowadzo- ne na wielu płaszczyznach i obejmować rolę rodziny, szkoły, systemu ochrony zdrowia, służb mundurowych, a także administracji rządowej i samorządowej [35].
W prewencji samobójstw u dzieci i młodzieży zna- czącą rolę odgrywa szkoła, która w dużej mierze jest miejscem kształtującym jednostkę. W niej profi laktyka zachowań suicydalnych powinna obejmować trzy po- ziomy: 1) Promocję zdrowia i profi laktykę uniwersalną – obejmuje wszystkich uczniów, rodziców oraz nauczy- cieli. Zakłada szkolenia pracowników szkoły w zakre- sie potrzeb rozwojowych dzieci, kreowanie wspierają- cego środowiska w szkole, podnoszenie samooceny uczniów, a także wskazanie im osób, do których mogą się zwrócić po poradę i pomoc. Profi laktyka podstawo-
207
Uwarunkowania zachowań samobójczych dzieci i młodzieży wa nie koncentruje się na samobójstwach. Kreowanie
pozytywnego klimatu i uczenie umiejętności psycho- logicznych zapobiega różnym zachowaniom ryzykow- nym. 2) Profi laktykę selektywną – adresowana jest do grup zwiększonego ryzyka (uczniowie z problemami zdrowotnymi, ekonomicznymi, rodzinnymi, trudnościami w nauce, źle adaptujący się). Koncentruje się na zbie- raniu informacji o potrzebach i trudnościach uczniów, pomocy w nauce, udzielaniu wsparcia i motywacji.
3) Profi laktykę wskazującą – dla uczniów z grup wyso- kiego ryzyka (po zamachu samobójczym, zażywających substancje psychoaktywne). Zakłada stałą obserwację przez przeszkolonych pracowników, udzielanie wsparcia przez nauczycieli, opiekę szkolnego specjalisty, kierowa- nie ucznia do specjalistów w lokalnym środowisku [36].
Rodzina jako środowisko, w którym od najmłod- szych lat kreują się istotne umiejętności, ma kluczowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju i w zapobieganiu nieadekwatnym postawom. Zachowania ryzykowne, których przejawy widać w okresie dojrzewania, mają swój początek już w bardzo młodym wieku. Reakcja na wczesnym etapie rozwoju dziecka daje duże szanse na zahamowanie trudności. Rodzice nie powinni być obo- jętni na zmianę zachowań dziecka, lecz poświęcać mu dużą ilość czasu na rozmowy i wspólne rozwiązywanie problemów. W celu wykrycia jednostki pragnącej tar- gnąć się na swoje życie rola rodziców może być zna- cząca, ponieważ, będąc świadomymi obserwatorami, mogą oni w odpowiednim czasie udać się po pomoc specjalisty [35, 37].
Pomoc postsuicydalna, czyli ta nakierowana na za- pobieganie nawrotom prób samobójczych u jednostek w przeszłości je podejmujących, powinna być skupio- na na osobie, która próbowała odebrać sobie życie, a także na jej rodzinie. Światowa Organizacja Zdrowia corocznie wydaje poradnik, który opisuje kwestie roz- powszechniania informacji dotyczących samobójstw, w celu zmniejszenia liczby popełnionych zamachów określanych mianem „efektu Wertera”. Zjawisko to de- fi niowane jest jako wzrost odsetka samobójstw doko- nywanych przez młodych ludzi wskutek nagłośnienia przypadków innych samobójstw. Do form pomocy post- suicydalnej należy także tworzenie samopomocowych grup wsparcia, które mogą być przydatne w powrocie do codziennego życia. System opieki postsuicydalnej obejmuje działania lekarzy, psychologów, pracowników socjalnych, duchownych, a także wielu innych służb. Po- moc postsuicydalna powinna gwarantować łatwy dostęp to terapii oraz wsparcia psychologicznego [13, 35, 36].
Podsumowanie
Na problem samobójstw u dzieci i młodzieży należy pa- trzeć wielowymiarowo, łącząc wiedzę z różnych dzie-
dzin. Konieczne jest jej nieustanne poszerzanie, aby lepiej zrozumieć jakie czynniki prowadzą do podejmo- wania decyzji o zakończeniu życia przez młodocianych.
Zwiększenie świadomości społeczeństwa dotyczącej uwarunkowań samobójstw może wpłynąć na zmniej- szenie ilości zamachów poprzez wczesną identyfi kację problemów jednostki przez najbliższe otoczenie. Pro- fi laktyka zachowań ryzykownych, w tym samobójstw, powinna być zadaniem priorytetowym dla wielu placó- wek, organizacji i służb.
Piśmiennictwo
Kosiba B, Przybyszewska W, Sołtyszewski I. Wybrane aspek- 1.
ty zachowań samobójczych. JoMS. 2017; 1(11): 83–111.
Czabański A, Mariański J. Problematyka samobójstw w uję- 2.
ciu Marii Jarosz. TiM. 2018; 2(24): 225–241.
Durkheim E. Samobójstwo. Sułek A. [wyd.] Logika analizy 3.
socjologicznej, wybór tekstów. Warszawa 1979.
Kuberska-Przekwas K. Samobójstwa dzieci i młodzieży jako 4.
choroba społeczna. Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Nauko- wy. Nauki Społeczne. Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. 2014; 9: 51–69.
Korzeniowski L, Pużyński S. [red.] Encyklopedyczny słow- 5.
nik psychiatrii. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Warszawa 1961.
Makara-Studzińska M. Wybrane zagadnienia z problema- 6.
tyki suicydologii. Annales Universitatis Mariae Curie-Skło- dowka. 2001; 17(26): 219–230.
Płużek Z. Psychologiczny aspekt samobójstw. Wydawnic- 7.
two „Znak”. Kraków 1972.
Raniszewska-Wyrwa A. Problem samobójstw w perspek- 8.
tywie psychiatrycznej i psychologicznej. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Psychologica. 2010; 14: 45–62.
Polska Policja. Zamachy samobójcze od 2017 roku. Sta- 9.
tystyka.
Rigel E. Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie.
10.
Wydawnictwo Glob. Szczecin 1987.
Dzierżanowski J. Psychospołeczna sytuacja dziecka w mał- 11.
żeństwach rozwodzących się. W: D. Krok, P. Landwójtowicz [red.]. Rodzina w nurcie społecznych przemian. Opole 2010.
Gawda K. Rodzina z jednym rodzicem jako środowisko wy- 12.
chowawcze. Teol. Człow. 2018; 3(43): 141–152.
Rzadkowska M. Zachowania samobójcze wśród dzieci 13.
i młodzieży – charakterystyka ryzyka i profi laktyka. Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały. 2016; 1(18): 161–179.
Makara-Studzińska M. Przyczyny prób samobójczych u mło- 14.
dzieży w wieku 14–18 lat. Psychiatria. 2013; 2(10): 76–83.
Greenberg T, Velting D, Shaffer D. Youth suicide risk and 15.
preventions: A review of the past 10 years. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2003; 42(4): 386–405.
Dąbkowska M. Traumatyczne doświadczenia w dzieciń- 16.
stwie jako czynniki ryzyka zaburzeń psychicznych wieku rozwojowego i dorosłości. Psychiatr. Psychol. Klin. 2006;
6(4): 203–210.
Kielan A, Olejniczak D. Czynniki ryzyka oraz konsekwen- 17.
cje zachowań samobójczych z uwzględnieniem problema- tyki samobójstw dzieci i młodzieży. Dziecko Krzywdzone.
Teoria, badania, praktyka. 2018; 17(3): 9–26.
Włodarczyk J. Wykorzystywanie seksualne w dzieciństwie 18.
a konsekwencje w życiu dorosłym. Raport z badań. Funda- cja Dajemy Dzieciom Siłę. Warszawa 2016.
Beisert M, Izdebska A. Wykorzystanie seksualne dzieci.
19.
Dziecko krzywdzone. 2012; 2(39): 48–66.
World Health Organization. Division of Mental Health. Life 20.
skills education for children and adolescents in schools.
Genewa 1997.
Penkowska M. Dziecko po próbie samobójczej wstępna 21.
analiza badań przeprowadzonych w Klinice Psychiatrii Roz- wojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego im. Prof. T. Bili- kiewicza GUM. Zdrowie i Dobrostan. 2014; 3: 109–116.
Namysłowska I. [red.] Psychiatria dzieci i młodzieży. Wy- 22.
dawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2011.
Kalinowska S, Nitsch K, Duda P, Trześniowska-Drukała B, 23.
Samochowiec J. Depresja u dzieci i młodzieży – obraz kli- niczny, etiologia, terapia. Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. 2013; 59(1): 32–36.
Kołodziejek M. Depresja u dzieci i młodzieży: podstawy 24.
teoretyczne, psychoterapia poznawczo-behawioralna. Psy- choterapia. 2008; 145(2): 15–33.
Bator E, Bronkowska M, Ślepecki D, Biernat J. Anoreksja – 25.
przyczyny, przebieg, leczenie. Now Lek. 2011; 80(3): 184–191.
Bulik CM, Thornton L, Poyastro Pinheiro A, Plotnicov K, 26.
Klump KL, Brandt H et al. Suicide Attempts in Anorexia Ner- vosa. Psychosom Med. 2008; 70: 378–383.
Forcano L, Fernandez-Aranda F, Alvarez-Moya E, Bulik C, 27.
Granero R, Gratacos M et al. Suicide attempts in bulimia nervosa: Personality and psychopathological correlates.
European Psychiatry. 2009; 24: 91–97.
Rajewska-Rager A, Lepczyńska N, Sibilski P. Czynniki ry- 28.
zyka samobójstw u dzieci i młodzieży ze spektrum choroby i chorobą afektywną dwubiegunową o wczesnym początku.
Psychiatr. Pol. 2015; 49(3): 477–488.
Ostaszewski K. Używanie substancji psychoaktywnych 29.
jako przejaw zachowań ryzykownych młodzieży szkol- nej. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka. 2017;
16(1): 132–145.
Banach M, Kowalewski I. Alkoholizm wśród młodzieży.
30.
Kompendium wiedzy dla pedagogów i pracowników socjal- nych. Wydanie I. Wydawnictwo Scriptum. Kraków 2014.
Kusiak K, Szewczyk L, Włoszczak-Szubzda A. Czynni- 31.
ki biopsychospołeczne a częstość występowania alkoho- lu wśród młodzieży. Studia i Prace Pedagogiczne. 2017; 4:
99–135.
Motyka M. Dynamika zjawiska narkomanii: nowe populacje 32.
zażywających narkotyki. Probl. Hig. Epidemiol. 2013; 94(3):
435–445.
Hołyst B. Suicydologia. LexisNexis. Warszawa 2012.
33.
Brodniak W. Ramowy Program zapobiegania samobój- 34.
stwom w Polsce na lata 2012–2015. Instytut Psychiatrii i Neurologii. Warszawa 2012.
Bąbik A, Olejniczak D. Uwarunkowania i profi laktyka samo- 35.
bójstw wśród dzieci i młodzieży w Polsce. Dziecko Krzyw- dzone. Teoria, badania, praktyka. 2014; 13(2): 2014.
Szymańska J. Zapobieganie samobójstwom wśród dzie- 36.
ci i młodzieży. Poradnik dla pracowników szkół i placówek oświatowych oraz rodziców. Wydanie III. Warszawa 2012.
Malicka-Gorzelańczyk H. Opinie młodzieży o samobójstwie.
37.
Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkie- go. Bydgoszcz 2002.
Artykuł przyjęty do redakcji: 18.11.2019.
Artykuł przyjęty do publikacji: 01.04.2020.
Źródło fi nansowania: Praca nie jest fi nansowana z żadnego źródła.
Konfl ikt interesów: Autorzy deklarują brak konfl iktu interesów.
Adres do korespondencji:
Kinga Kołodziej ul. Michałowskiego 12 31-126 Kraków tel.: 12 632 48 81
e-mail: kingakolodziej1@gmail.com
Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum
PRACA ORYGINALNA 209
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE NR 4 (78) 2020
Copyright © Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
BÓL POOPERACYJNY W OPINII PACJENTA
POSTOPERATIVE PAIN IN THE PATIENT'S OPINION
Anna Gawęda
1, a, Jolanta Kamińska
2, b, Genowefa Wawoczna
3, c, Ewa Tobor
4, d, Dorota Ogonowska
2, e1 Wydział Opieki Zdrowotnej, Wyższa Szkoła Nauk Stosowanych w Rudzie Śląskiej
2 Instytut Zdrowia, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Nowy Sącz
3 Absolwent, Wydział Opieki Zdrowotnej, Wyższa Szkoła Nauk Stosowanych w Rudzie Śląskiej
4 Wydział Nauk Medycznych, Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa, Opole
a https://orcid.org/0000-0003-3498-8902
b https://orcid.org/0000-0002-1297-3454
c https://orcid.org/0000-0003-1548-6624
d https://orcid.org/0000-0001-5879-8754
e https://orcid.org/0000-0001-7637-324X
DOI: https://doi.org/10.20883/pielpol.2020.23
ABSTRACT
Introduction. Disease and surgical treatment and the accom- panying pain is a particularly diffi cult event. Relief of the pain is a priority issue in post-operative treatment, strengthening the ef- forts of a sick person to fi ght for the health.
Aim. The aim of the study was to fi nd out the degree of pain intensity and its character in the patient.
Material and methods. The study was conducted among 189 people after surgical procedures. In the study, the research mate- rial was obtained by means of a diagnostic survey. The research tool was a questionnaire examining the cognition of level and es- sence of the pain in a patient in a post-operative situation.
Results. The postoperative pain was conditioned by the sick- ness, social factors, localization and extent, complications, duration of affl ictions and previous experiences. Operated sick people defi ned the nature of their pain as piercing, sharp and recurrent. Symptoms associated with postoperative pain, accor- ding to respondents, were mostly nausea and vomiting. Patients responded to pain with the accelerated pulse, nervous reaction, increased tonus and high blood pressure, as well as limited phy- sical activity. In the opinion of the examined sick people, the pain disturbed their sleep and lowered the mood.
Conclusions. The phenomenon of the post-operative pain in the conducted study indicates the need for constant monitoring and implementation of the pain minimization standards after surgical procedures. The conducted study indicates a continuous need for education, information and support for sick people in the po- stoperative situation.
KEYWORDS: postoperative pain, patient, nurse.
STRESZCZENIE
Wstęp. Choroba i związane z nią leczenie operacyjne oraz towarzyszący mu ból to zdarzenie szczególnie trudne. Uśmie- rzenie bólu to kwestia priorytetowa w leczeniu pooperacyjnym, wzmacnianiu wysiłków człowieka chorego do walki o swoje zdrowie.
Cel. Celem pracy było poznanie stopnia natężenia bólu oraz jego charakteru u pacjenta w sytuacji pooperacyjnej.
Materiał i metoda. Badanie przeprowadzono wśród 189 osób po zabiegach operacyjnych. W badaniu materiał badawczy pozyska- no metodą sondażu diagnostycznego. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz anonimowej ankiety badający poznanie poziomu i istoty bólu u pacjenta w sytuacji pooperacyjnej.
Wyniki. Pooperacyjny ból uwarunkowany był chorobą, czynni- kami społecznymi, umiejscowieniem i rozległością, powikłaniami, czasem trwania dolegliwości oraz wcześniejszymi doświadcze- niami. Operowani chorzy określili charakter swego bólu jako kłujący, ostry i nawracający. Objawami towarzyszącymi bólowi pooperacyjnemu według respondentów najczęściej były nudno- ści i wymioty. Na ból pacjenci reagowali przyśpieszonym tętnem, reakcją nerwową, wzmożonym napięciem mięśni i podwyższo- nym ciśnieniem krwi oraz ograniczeniem aktywności ruchowej.
W opinii badanych chorych ból zaburzał ich sen i obniżał nastrój.
Wnioski. Zjawisko bólu pooperacyjnego w przeprowadzonym badaniu wskazuje na konieczność stałego monitorowania i wdrażania standardów minimalizacji bólu po zabiegach opera- cyjnych. Przeprowadzone badanie wskazuje na ciągłą potrzebę edukacji, informowania oraz wsparcia chorych w sytuacji po- operacyjnej.
SŁOWA KLUCZOWE: ból pooperacyjny, pacjent, pielęgniarka.
Wprowadzenie
Według defi nicji Międzynarodowego Stowarzyszenia Badania Bólu (International Association Study of Pain, IASP) ból jest to nieprzyjemne doświadczenie czucio- we i emocjonalne, związane z rzeczywistym lub poten- cjalnym uszkodzeniem tkanek lub opisywane jako takie uszkodzenie [1]. Zjawisko to jest wielowymiarowe i su- biektywne, które każdy człowiek doznaje i opisuje róż- nie [2, 3]. W organizmie człowieka ból spełnia funkcję:
ostrzegawczą, ochronną i przystosowawczą.
Doznania bólowe można podzielić klinicznie na ból ostry i przewlekły. Pierwszy typ bólu związany jest z uszkodzeniem ciała lub chorobą. Pełni funkcję ostrze- gawczą, a czas trwania i siła zależą od obszaru uszko- dzenia lub natężenia choroby. Ostry typ bólu powsta- je w przebiegu nagłego zdarzenia, urazu, zapalenia, w okresie okołooperacyjnym lub w migrenach [4]. Drugi typ bólu określany jest przewlekłym, jeśli dolegliwości utrzymują się dłużej niż trzy miesiące lub nawracają, albo utrzymują się po wygojeniu uszkodzenia tkanek [5].
Chorzy cierpiący przewlekle z powodu bólu, zależnie od czasu trwania i natężenia dolegliwości, skarżą się na pogorszenie jakości życia. Występują u nich zaburzenia fi zjologiczne, psychologiczne i społeczne. U chorych często pojawia się przygnębienie, niepokój, drażliwość i zdenerwowanie. Występować mogą zaburzenia snu i łaknienia, zmniejsza się aktywność ruchowa i obniża próg bólowy. Przewlekły ból uznawany jest za odrębną jednostkę chorobową i wymaga wielokierunkowego le- czenia [3].
Reakcja pacjenta na ból niesie ze sobą aspekt psy- chologiczny, reakcję hormonalną, mięśniową, wegeta- tywną. Niedostatecznie kontrolowany i źle leczony ból może prowadzić do pogorszenia zdrowia [6].
Wielu autorów wskazuje, iż ból pooperacyjny jest
„samoograniczającym się zjawiskiem”, który swą naj- wyższą intensywność osiąga w pierwszych dwóch do- bach po zabiegu i stopniowo zmniejsza się w kolejnych dniach. Operacje dokonywane w nadbrzuszu, okolicy krocza oraz torakotomie wskazywane są jako zabiegi niosące doznanie bólu o najwyższym i bardzo dokucz- liwym stopniu. Miejsce zabiegu, zakres operacji, sto- pień urazu tkanek, wybór i kierunek cięcia to składo- we wpływające również na poziom odczucia bólowego u pacjenta [3, 7, 8]. Nasilenie bólu pooperacyjnego po- wodują również objawy dodatkowe, jak np. wymioty, nudności czy kaszel. Zmiana pozycji ciała, podjęcie ak- tywności oraz wykonywane zabiegi: zmiany opatrunku, usunięcie drenu także wzmagają dolegliwości bólowe [7]. Leczenie bólu okołooperacyjnego jest istotnym ele- mentem uzyskania sukcesu w leczeniu osoby chorej.
Wczesne i skuteczne uśmierzenie bólu przyśpiesza go- jenie się rany pooperacyjnej, zmniejsza ilość powikłań
oraz zapobiega przekształceniu się w ból przetrwały, przewlekły. Działanie przeciwbólowe w okresie poope- racyjnym ułatwia podjęcie przez pacjenta aktywności i rehabilitacji, powoduje szybszy powrót do zdrowia, skraca pobyt w szpitalu, minimalizuje całkowite koszty leczenia oraz przyśpiesza powrót do aktywności za- wodowej. Leczenie bólu po zabiegu operacyjnym ma przynieść ulgę w cierpieniu oraz zahamować „kaskadę procesów patofi zjologicznych”, doprowadzających do utrwalenia bólu i przedłużenia choroby i leczenia, a tak- że do niechcianych powikłań [7].
Cel pracy
Głównym celem było poznanie stopnia natężenia bólu oraz jego charakteru u pacjenta w sytuacji pooperacyj- nej. Cele szczegółowe: ocena natężenia bólu w okresie pooperacyjnym; ocena uwarunkowań bólu poopera- cyjnego; poznanie oczekiwań badanych, co do rodzaju wsparcia ze strony personelu medycznego.
Materiał
Badanie zostało przeprowadzone na oddziałach: chirur- gicznym, ginekologicznym, ortopedycznym, okulistycz- nym i otolaryngologicznym na terenie jednego ze szpitali miejskich Górnego Śląska. Badaniem zostali objęci pa- cjenci po zabiegach operacyjnych; przebadano 189 osób.
Metoda badawcza
W badaniu zastosowano metodę sondażu diagnostycz- nego, narzędziem badawczym był kwestionariusz ano- nimowej, autorskiej ankiety dla pacjentów po zabiegu operacyjnym, zawierający 40 pytań. Wśród pacjentów rozprowadzono 200 kwestionariuszy. Dalszej analizie poddano 189 prawidłowo wypełnionych kwestionariu- szy ankiety.
Analizy statystyczne
Wszystkie obliczenia wykonano za pomocą pakietu sta- tystycznego SPSS Statistics 21,0. Uzyskane dane pod- dano analizie opisowej, grafi cznej oraz statystycznej.
Do analiz statystycznych wykorzystano test chi kwa- drat, test t Studenta oraz test analizy wariancji ANOVA.
Wartość prawdopodobieństwa p < 0,05 uznano za sta- tystycznie istotną.
Wyniki
Charakterystyka grupy badanej
Wśród badanych ponad połowę stanowiły kobiety (n = .., 58%). Wiek badanych osób kształtował się mię- dzy 23 a 83 lata. Najliczniejsza grupa badanych osób posiadała wykształcenie średnie (n = 86; 45,5%). Ponad połowa ogółu ankietowanych pacjentów to osoby czyn-
211
Ból pooperacyjny w opinii pacjenta ne zawodowo. Niezatrudnieni stanowili prawie 28%
(n = 82) ogółu badanych, z którego ponad 16% (n = 31) stanowili emeryci, a ponad 7% (n = 14) renciści. Ponad połowa badanych (n = 110; 58,2%) to mieszkańcy du- żych miast przekraczających liczbę 100 000 mieszkańców.
Natężenie bólu w okresie pooperacyjnym Na doznania bólowe po zabiegu operacyjnym ma wpływ rodzaj wykonanego zabiegu, rodzaj znieczulenia oraz tryb przyjęcia do szpitala. Największą grupą badanej populacji byli chorzy po zabiegu chirurgicznym (n = 53;
28%). Prawie równolicznymi grupami ankietowanych byli pacjenci oddziału laryngologicznego (n = 41; 21,7%) i or- topedycznego (n = 42; 22%). Mniej licznymi grupami były pacjentki po zabiegu ginekologicznym (n = 27; 14,3%) i pacjenci po operacji okulistycznej (n = 26; 14%). Pa- cjenci po zabiegu operacyjnym określali natężenie bólu w skali od 0 do 10. Rozpiętość oceny bólu wynosiła od 2 do 8, średnia natężenia bólu wynosiła 5,8. W znieczule- niu ogólnym operowanych było 36,5% badanych (n = 69), w znieczuleniu podpajęczynówkowym prawie jedna trzecia badanych (n = 61; 32,3%), w miejscowym 26,5%
(n = 50), a w regionalnym 4,7% (n = 9) badanych. Zdecy- dowana większość badanych przyjęta została do szpitala w trybie planowanym (n = 158; 83,6%). Pozostali respon- denci przyjęci byli w trybie pilnym (n = 31; 16,4%). Ponad połowa ankietowanych osób (n = 103; 54,5%) określiła swoje doznania bólowe występujące po operacji jako miej- scowe. Mniejsza grupa badanych (n = 62; 32,8%) wska- zała na ból rozlany. Na rozległość doznań bólowych jako ograniczone wskazało 4,2% (n = 8) badanych, a uogól- nione 8,5% (n = 16). Najliczniejsza grupa badanych osób określiła swój charakter bólu jako kłujący (Tabela 1).
Tabela 1. Charakter bólu w opinii ankietowanych Table 1. The nature of the pain of the respondents
Charakter bólu/
The nature of pain
N = 189 K = 110 % M = 79 % Razem/
Together % Tępy/
A dull 28 14,81 7 3,70 35 18,52
Ostry/
Sharp 57 30,16 51 26,98 108 57,14
Kłujący/
Stabbing pain 68 35,98 66 34,92 134 70,90
Gniotący/
Crushing 26 13,76 2 1,06 28 14,81
Pulsujący/
Throbbing pain 15 7,94 19 10,05 34 17,99
Promieniujący/
Radiating 15 7,94 8 4,23 23 12,17
Inny (jaki?) piekący/
Other (what?) Burning pain 9 4,76 0 0,00 9 4,76
∗ Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mieli możliwość wyboru więcej niż jednej odpowiedzi.
Źródło: opracowanie własne Source: author’s own analysis
W opinii większości respondentów ich ból w okresie pooperacyjnym miał charakter nawracający (n = 146;
77,25) (Tabela 2).
Tabela 2. Zmienność bólu w opinii pacjentów Table 2. The variability of the pain of the patients
Zmienność doznania bólu/
Variability of pain sensation
N = 189
K = 110 % M = 79 % Razem/
Together % Ciągły/
Constant pain 11 5,82 6 3,17 17 8,99
Przerywany/
Intermittent pain 6 3,17 7 3,71 13 6,88
Napadowy/
Paroxysmal pain 1 0,53 0 0 1 0,53
Nawracający/
Recurrent pain 86 45,51 60 31,75 146 77,25
O zmiennym natężeniu/
Pain of varying intensity 6 3,17 6 3,17 12 6,35 Razem/
Total 110 58,20 79 41,80 189 100
Źródło: opracowanie własne Source: author’s own analysis
W opinii ponad połowy (n = 109; 57,67%) badanych pacjentów ból najsilniejszy był w pierwszej dobie po zabiegu. Jedna czwarta pacjentów (n = 49; 25,93%) za najbardziej dokuczliwy uznała ból w drugiej dobie po zabiegu operacyjnym. Dla 15,87% (n = 30) badanych najsilniejszy był ból bezpośrednio po zabiegu w zerowej dobie, natomiast jedna osoba (0,53%) wskazała trze- cią dobę jako dzień najsilniejszego bólu po wykonanej operacji. W większości przypadków (n = 161; 85,2%) bólowi pooperacyjnemu towarzyszyły inne objawy.
Najczęściej były to nudności (n = 108) 57,5% i wymio- ty (n = 73; 38,6%). Skurcze występowały u 11,1% (n = 21) badanych, zaburzenia oddychania u 9% (n = 17), a omdlenia u 3,7% (n = 7) badanych. Jako „inne” bada- ni najczęściej wymieniali tępe bóle w klatce piersiowej, osłabienie, bóle głowy, karku i szyi, problemy z oddy- chaniem, bóle pachwiny (n = 68; 36%). Pytanie o obja- wy towarzyszące było pytaniem wielokrotnego wyboru.
U większości badanych (n = 149; 78,8%) ból powodował znaczne ograniczenie aktywności ruchowej. U 43% (n = 81) badanych ból miał duży wpływ na odpoczynek sen- ny, u ponad połowy (n = 104; 55%) nieznacznie zaburzał sen. Jedynie u 2% (n = 4) ankietowanych ból nie po- wodował zaburzeń snu. U prawie wszystkich badanych ból pooperacyjny spowodował znaczne (n = 38; 20,1%) lub nieznaczne obniżenie nastroju (n = 146; 77,25%).
W sytuacji bólu pooperacyjnego badani w większości reagowali najczęściej przyśpieszeniem tętna (n = 157;
83,07%), reakcją nerwową (n = 117; 61,9%), wzmoże-
