"<< Быть русским по духу и европейцем по образованию >>. Университеты Российской империи в образповательном пространстве Центральной и Восточной Европы ХVIII-начала ХХ в.", А. Ю. Андреев, Moskwa 2009 : [recenzja]

«Быть русским по духу и европейцем по образованию».

Университеты Российской империи в образовательном

пространстве Центральной и Восточной Европы XVIII

-начала XX в., сост. А. Ю. Андреев, ROSSPEN, Moskwa 2009,

ss. 236.

Uniwersytet europejski kilka

ra-zy przeżywał okresy zastoju i

zała-mań. Jednym z nich był wielki

kry-zys, który dotknął uczelni w XVIII

w. Wyszły z niego zwycięsko

dzię-ki głębodzię-kim reformom,

zapocząt-kowanym mniej więcej w połowie

XVIII w. w Niemczech. Reformy

były wynikiem oddziaływania

wie-lu czynników: rozwoju systemów

edukacyjnych, rozwoju nauki,

za-angażowania się władz

państwo-wych, zainteresowania samych

uczelni, konkretnych potrzeb

spo-łecznych. Udaną reformę

uniwersy-tetów w Polsce przeprowadziła

Ko-misja Edukacji Narodowej w latach

osiemdziesiątych XVIII w. Obydwa

nurty reform łączyły potrzeby i

dą-żenia oddolne - wychodzące od

społeczeństwa, i odgórne -

wywo-dzące się od władz państwowych,

zainteresowanych modernizacją

aparatu administracyjnego

pań-stwa, usprawniania jego funkcji.

Reformy niemieckie i polskie miały

ogromny wpływ na rozwój

uniwer-sytetów w Rosji.

Wiek XVIII jest uważany za czas

narodzin uniwersytetu rosyjskiego.

Dokonany został przeszczep

do-brze rozwiniętej instytucji

zacho-dnioeuropejskiej - o wiekowych

tradycjach i wielkich zasługach dla

kultury i nauki na naszym

konty-nencie - na terytorium zupełnie do

tego nieprzygotowane, bez

nie-zbędnej infrastruktury edukacyjnej

i obcej rosyjskiemu społeczeństwu.

Przeszczep był rezultatem

arbitral-nego aktu woli monarszej,

odgór-nie zadecydowanym, wynikającym

z dążenia do zmodernizowania

państwa i usprawnienia jego

dzia-łania, w społeczeństwie, które

od-czuwało potrzeby tego typu

uczel-ni. Władza skorzystała z

zagranicz-nych wzorów i kadr naukowych,

co nadawało uniwersytetowi w

Ro-sji znamię instytucji obcej

narodo-wo. Przeszczep się jednak przyjął,

a w ciągu XIX w. uniwersytet

w Rosji ukorzenił się, unarodowił

i rozwinął. Pozostał jednak

instytu-cją państwową, sterowaną i

trzy-maną w ryzach przez władze, które

traktowały uniwersytet

instrumen-talnie, nieufnie, jako instytucję

nie-wystarczająco „unarodowioną".

Po-wodowało to stałe i narastające

rozdźwięki pomiędzy władzą i

ad-ministracją państwa a

społeczno-ścią akademicką, studentami i

pro-fesurą uniwersytetów. W tej

sytua-cji dla środowisk uniwersyteckich

w Rosji szczególnie pociągająca

by-ła koncepcja wolności

akademic-kich i zasada autonomii

uniwersy-teckiej, kojarzona z wypracowaną

przez filozofię niemiecką „ideą

uni-wersytetu".

Historiografia rosyjska dosyć

chętnie przyznawała, że rozwój

uniwersytetów w Rosji uzależniony

był od wzorów niemieckich;

wpły-wy polskie były w zasadzie

niedo-strzegane bądź pomijane, chociaż

były podstawą koncepcji

uniwersy-tetów i ich miejsca w systemie

edu-kacyjnym Rosji w początkach XIX

w., co już kilkadziesiąt lat temu

udowodnił Stefan Truchim

1

. Na

przełomie XVIII i XIX w. w

Niem-czech wypracowana została

kon-cepcja uniwersytetu oparta na

przesłankach filozoficznych,

dosto-sowana do nowej sytuacji w

kultu-rze, nauce i edukacji, oraz do

po-trzeb rozwijającego się

społeczeń-stwa kapitalistycznego. Jej zasady

przyjął za podstawę i starał się

wcielić w życie Wilhelm von

Hum-boldt organizując Uniwersytet

Ber-liński (1810 г.). Powstał typ uczelni

zwany „humboldtowskim",

„liberal-nym" lub po prostu „klasycz„liberal-nym",

a jego koncepcję określa się jako

„ideę uniwersytetu".

„Idea" zawiera w sobie

elemen-ty wiekowej tradycji i zachowuje

(niezależnie od malowniczych

ry-tuałów, emblematów, procedur,

nomenklatury) wytworzoną w

cią-gu wieków zasadę, że uniwersytet

jest wszechnicą nauk i

środowi-skiem naukowym, a także

miej-scem kształcenia specjalistów do

określonych typów działalności

profesjonalnej. Jest też instytucją

kształcącą młodzież naukową,

przyszłych uczonych. To co nowe

w „idei" polegało na wymaganiu,

aby podnieść poziom kompetencji

naukowych i specjalizacji

nauko-wej profesorów, na wymogu

nie-rozerwalności pracy badawczej

z dydaktyczną i łączenia

kształce-nia i kształcekształce-nia się studentów

z wdrażaniem ich do badań

nauko-wych. Celem badań i kształcenia,

zadaniem uniwersytetu, miało być

odkrywanie prawd naukowych,

nieustanne poszerzanie wiedzy bez

względu na jej użyteczność i

bez-pośrednie zastosowanie.

Możli-wość realizowania tych wymagań

i zadań przez uczelnie miała

gwa-rantować zasada tzw. wolności

akademickich, to jest wolności

ba-dań naukowych i kształcenia,

auto-nomii oraz absolutnej niezależności

uniwersytetu od państwa, kościoła,

nacisków politycznych,

ekono-micznych, ideologicznych.

Kontro-1 S. Truchim, Współpraca polsko-rosyjska nad organizacją szkolnictwa rosyjskiego w początkach XIX wieku, Łódź. I960. Por. K. Bartnicka, Jedna z koncepcji organizacji

szkol-nictwa wieku oświecenia w Europie Wschodniej. Okręgi szkolne uniwersyteckie w Polsce i w Rosji: 1781-1803-1835, „Kwartalnik Pedagogiczny" 1982, nr 2-3.

la i ocena jakości badań i

kształce-nia należeć powinna wyłącznie do

środowisk akademickich. Rola

pań-stwa, ważna skądinąd dla dobrego

bytu uniwersytetu, została

sprowa-dzona do zapewnienia mu

odpo-wiedniego finansowania i

tworze-nia ram prawnych dla jego

działal-ności.

Klasyczny uniwersytet

(„hum-boldtowski", „liberalny")

początko-wo był małą, elitarną i kosztowną

instytucją naukową i kształcącą.

Szybki rozwój nauki wpływał na

konieczność rozrastania się

uni-wersytetów: wzrost liczby katedr

i instytutów komplikował i

utru-dniał wewnętrzną „komunikację"

i związek uniwersyteckich gałęzi

nauki. Postęp ekonomiczny i

roz-wój techniki powodowały wzrost

zapotrzebowania na coraz

liczniej-sze kadry ludzi ze specjalistycznym

wyższym wykształceniem oraz

mnożenie się wyższych uczelni

o typie raczej profesjonalnym niż

tradycyjnie „uniwersyteckim". Do

szkół wyższych zaczęły się cisnąć

rzesze młodzieży często bardzo

ubogiej, dla której studia były

szan-są na awans społeczny, studiującej

„dla chleba", a nie dla „idei". Coraz

trudniejsze stawało się też - nawet

formalnie - zachowywanie

indyfe-rencji politycznej oraz

niezależno-ści od władz państwowych i

cen-trów decyzyjnych. Uniwersytety

oparte na zasadach „liberalnych"

nie były przygotowane ani

organi-zacyjnie, ani strukturalnie do

spro-stania nowej sytuacji. Po prostu

„idea" i jej realizacja nie bardzo

przystawały do zmieniającej się

rzeczywistości społecznej i

nauko-wej, a wynikające stąd zagrożenia

dla uniwersytetu „liberalnego"

za-częły się ujawniać już po połowie

XIX w. Po II wojnie światowej

szkolnictwo wyższe staje się

szkol-nictwem masowym, ale ze

wzglę-dów prestiżowych szkoły wyższe

dążą do uzyskiwania rangi

uniwer-syteckiej. Sprzyja to rozmywaniu

się koncepcji uniwersytetu

liberal-nego i porzucania „idei

uniwersyte-tu" na rzecz uniwersytetu

„maso-wego". Tym niemniej

zmitologizo-wana „idea uniwersytetu" została

przez świat akademicki uznana za

ideę uniwersytetu w ogóle! Władze

państw były i są mniej nią

zaintere-sowane. Potrzebne im są przede

wszystkim dobrze wyszkolone

rze-sze specjalistów i łatwe do

wdroże-nia w przemyśle lub gospodarce

efekty badań. Siłę opiniotwórczą

środowisk profesorskich oraz

ro-snące rzesze młodzieży studenckiej

usiłują wykorzystywać dla celów

politycznych, stąd presja polityczna

i ideologiczna na uczelnie ze

stro-ny państwa i upolitycznianie się

za-równo profesury jak i studentów.

„Ludzie uniwersytetu" rozumieją

potrzeby czasu. Są skłonni brać

pod uwagę względy społeczne

i ekonomiczne. Dosyć wcześnie

za-częli zdawać sobie sprawę z

zagro-żeń i poszukują dróg

unowocze-śnienia „idei uniwersytetu", ale

w taki sposób, który pozwoliłby

zachować nienaruszone jej główne

zasady, a przede wszystkim

auto-nomię uczelni i wolności

akade-mickie. Środowiska akademickie

już w okresie międzywojennym

za-częły łączyć wysiłki i organizować

się w skali międzynarodowej

w obronie „idei". Dlatego po II

wojnie światowej, w sytuacji coraz

szybszego wzrostu ilości coraz

bar-dziej ludnych uczelni na poziomie

uniwersyteckim, którym coraz

bar-dziej narzucano konieczność badań

stosowanych i kształcenia

zawodo-wego młodych ludzi - podjęte

zo-stały badania nad samą instytucją

uniwersytetu, jego zadaniami

nau-kowymi i edukacyjnymi, nad

kwe-stiami organizacyjnymi.

Zbioro-wym wysiłkiem badaczy

europej-skich, z inicjatywy Standing

Confe-rence of Rectors of the European

Universities z siedzibą w Genewie,

podjęte zostały badania nad

histo-rią uniwersytetu w Europie jako

in-stytucją: jego organizacją,

funkcja-mi naukowyfunkcja-mi i kulturalnyfunkcja-mi, rolą

i znaczeniem społecznym,

tworze-niem odmian, przepływem idei,

wzorów i doświadczeń,

ewoluowa-niem form, dokonywaewoluowa-niem reform.

Rezultatem jest A History of the

Uni-versity in Europe,

synteza

obejmu-jąca dzieje uniwersytetu od

przeło-mu XI/XII w. do 1945 r.

2

W tej

syn-tezie unika się określenia koncepcji

i misji uniwersytetu jako jego

„idei". Mówi się za to o modelach.

Synteza jest w istocie pochwałą

znaczenia, doświadczeń, dorobku

i sensu uniwersytetu - argumentem

na rzecz utrzymania tej instytucji

chociaż w zmodernizowanej

for-mie, dostosowanej do zmienionej

rzeczywistości. Międzynarodowe,

połączone wysiłki w obronie

za-grożonego uniwersytetu wyrażają

się też przez organizowanie

spekta-kularnych uroczystości, przez

for-malne deklaracje i gesty.

Z okazji uroczystości

jubileuszo-wych 800-lecia Uniwersytetu w

Bo-lonii, 18 września 1988 г., rektorzy

388 uczelni europejskich podpisali

Wielką Kartę Uniwersytetów

(Ma-gna Charta Universitatiim)

, i stale

podpisują się pod nią nowe

uczel-nie. Dokument przypomina

głów-ne założenia „idei uniwersytetu",

czyli instytucji, która ma być

cen-trum kultury, wiedzy i techniki

i deklaruje ich zachowywanie. Jest

skierowany do wszystkich państw

i narodów. Jego założenia miały

być podstawą nowego,

paneuro-pejskiego typu uczelni. Jednak

rze-czywistość nie bardzo sprzyja temu

przedsięwzięciu.

W Wielkiej Karcie Uniwersytetów

„idea humboldtowska" uległa

mo-dernizacji. Misję uniwersytetu

roz-szerzono, uzupełniono ją zadaniem

wykraczania poza granice

politycz-2 A History of the University in F.urope, vol. I—I II, gen. ed. W. Ruegg, Cambridge Univer-sity Press, 1992- 2004. Zapowiedziany jest tom czwarty obejmujący drugą połowę XX w.

ne i geograficzne. Ma służyć

pozna-waniu się różnych kultur,

ułatwia-niu wzajemnych kontaktów i

wpły-wów. Uniwersytety dzisiejsze mają

być instytucjami tolerancyjnymi

i otwartymi, podejmującymi

wspól-ne inicjatywy badawcze,

ułatwiają-cymi przepływ badaczy i

studen-tów, informacji o odkryciach i

do-kumentacji prowadzonych badań,

uznającymi wzajemnie swoje

dy-plomy, stopnie naukowe, etc.

Pro-blem, jak należy rozumieć

„wolno-ści akademickie", autonomię

uni-wersytetów, ale także ich

odpowie-dzialność i społeczną misję, został

podkreślony i rozwinięty w

Dekla-racji erfurckiej

z połowy lat

dzie-więćdziesiątych ubiegłego wieku

3

.

„Idea uniwersytetu" od

począt-ku urzekła środowiska

profesor-skie. Cechy charakterystyczne

uni-wersytetu typu humbołdtowskiego:

wysoki poziom naukowy i

kształ-cący, niezależność intelektualna,

prestiż społeczny zawodu

profeso-ra uniwersytetu i studiów

uniwer-syteckich, rola w kształceniu elit

kultury i nauki, były

rozpowszech-niane, analizowane, rozwijane

i kultywowane przez

opiniotwór-cze środowiska akademickie.

Świetny rozwój Uniwersytetu

Ber-lińskiego w XIX w. spowodował,

że koncepcja, która formalnie była

jego podstawą, w ciągu stulecia

stała się mitem właściwie na całym

świecie. Mitem, do którego stale

odwołują się ludzie uniwersytetu,

poczynając od wieku XIX po czasy

obecnego kryzysu, który na

przeło-mie wieków XX i XXI przybrał na

sile.

Faktem jest, że w praktyce „idea

uniwersytetu" w czystej postaci,

nigdy i nigdzie nie została w pełni

wcielona w życie. Zasięg jej

oddzia-ływania na uczelnie europejskie,

a także amerykańskie, rozszerzał

się nierównomiernie i w różnym

tempie. W wielu państwach Europy

Środkowej i Wschodniej w XIX w.

wcale nie była realizowana. Późno

i w sposób wybiórczy była

wpro-wadzana na uczelniach

austriac-kich, angielskich i francuskich. Po

I wojnie światowej reżimy

totalitar-ne zniszczyły ją w Niemczech, we

i Polityczni decydenci w 1999 г., także w Bolonii, podpisali deklarację o potrzebie utworzenia w ciągu 10 lat europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego jako klucza do

pro-mowania mobilności obywateli, nowych możliwości pracy, oraz ogólnego rozwoju konty-nentu. Tu wyraźnie wyeksponowano utylitarne, polityczne i ekonomiczne zadania szkol-nictwa wyższego, a akcent położono nie na rozwijanie nauki, a na kształcenie „użyteczne". Uniwersytety, jako określony tradycyjnie typ instytucji badawczej i kształcącej -wbrew oficjalnym deklaracjom, są topione w powodzi szkół wyższych o bardzo utylitar-nie traktowanych programach. Poddawane są presji i politycznej, i ekonomicznej. Od pro-fesorów wymaga się, aby przede wszystkim byli nauczycielami, ich funkcje edukacyjne są stawiane wyżej niż badania naukowe. Z kolei w badaniach decydenci preferują nauki sto-sowane, a nie podstawowe, co ma decydujące znaczenie dla metod finansowania uniwer-sytetów i szkolnictwa wyższego.

Włoszech, w ZSRR, a po II wojnie

-była raczej mitem niż

rzeczywisto-ścią w państwach „obozu

socjali-stycznego".

Jest atrakcyjna dla badaczy,

którzy przeważnie reprezentują

świat akademicki. Jest dla nich

punktem odniesienia w badaniach

nad dziejami szkolnictwa wyższego

w poszczególnych krajach i w

aspek-cie porównawczym. Dotyczy to

tak-że profesorów rosyjskich

uniwersy-tetów, którzy w czasach

przedre-wolucyjnych usiłowali wywalczyć

„ideę uniwersytetu" dla uczelni na

terytorium Imperium. Rosnący

po-ziom naukowy, samoświadomość

i aktywność środowisk

profesor-skich w Rosji od lat

sześćdziesią-tych XIX w., które nasilały się

w miarę upływających

dziesięciole-ci, znajdowały wyraz w walce z

car-ską biurokracją o autonomię

uni-wersytetów i swobody naukowe

dla profesorów i studentów.

Obe-cnie „idea" i dążenie do jej

zaadap-towania w uczelniach

przedrewolu-cyjnej Rosji stanowi problem

ba-dawczy. Stanowi ważny punkt

od-niesienia w badaniach

historycz-nych nad związkami uniwersytetów

w Rosji z uczelniami Europy

Zacho-dniej, przede wszystkim

niemiecki-mi.

Na tak zarysowanym tle należy

rozpatrywać i oceniać badania nad

dziejami rosyjskich uniwersytetów

w XIX i XX w., rozwijane

intensyw-nie przez uczonych amerykańskich,

francuskich i niemieckich w

ostat-nich dziesięcioleciach XX w., a od

przełomu XX i XXI w. - także w

sa-mej Rosji. Szczególnym

zaintereso-waniem cieszy się okres historii

uniwersytetów

przedrewolucyj-nych. Uniwersytetami w okresie

przedrewolucyjnym zajęli się

auto-rzy rozważań opublikowanych

w książce zbiorowej „Byt' russkim

po duchu i evropejcem. po

obrazova-niju ". Universitety Rossijskoj impeńi

V obrazovatelnom prostranstve

Centralnoj i Vostocznoj Evropy XVIII

-naczala XX w.,

wydanej przez

Niemiecki Instytut Historyczny

(Germanskij istoriczeskij instytut),

w Moskwie w 2009 r. (seria Rossija

i Europa vek za vekom. XVIII-XX).

Książka jest pokłosiem

międzynaro-dowej konferencji zorganizowanej

w 2007 r. w St. Petersburgu przez

Niemiecki Instytut Historyczny we

współpracy z Rosyjskim

Państwo-wym Archiwum Historycznym.

Głównym problemem konferencji

była kwestia „transferu i adaptacji

europejskich idei i praktyk w

Impe-rium Rosyjskim" przez uniwersytety

w Rosji. Przedstawiono tu także

fragment badań realizowanych

w ramach projektu „Deutsche und

russische Universitäten im Ersten

Weltkrieg. Vergleichende Studien

zum Verhältnis von Gesellschaft,

Wissenschaft und Politik",

subsy-diowanego przez Volkswagen

Sti-ftung w Hanowerze.

Tytuł tomu jest trawestacją

uwa-gi Seruwa-giusza S. Uwarowa zawartej

w jego raporcie z wizytacji

Uniwer-,Rozprawy z Dziejów Oświaty" 2010, t. XLVII

sytetu Moskiewskiego w 1832 r.

Uwarow napisał, że zauważył

u studentów chęć, aby „byt'

Rus-skim po duchu preżdie nieżeli

sta-rat'sja byt' Evropejcem po

obrazo-waniu" (s. 5). Redaktor naukowy

tomu, Andriej Andriejew, profesor

historii Rosji XIX-XX w. na

Wydzia-le Historycznym w Uniwersytecie

Moskiewskim, zauważa, że w

hi-storiografii rosyjskiej był od

przeło-mu XIX i XX w. zakorzeniony

po-gląd, powtarzany przez

historiogra-fię radziecką, o autonomicznym

rozwoju uniwersytetów w Rosji

ja-ko rezultacie procesów

wewnętrz-nych, zachodzących w państwie

i społeczeństwie, przeplatania się

okresów postępu i reakcji, w

izola-cji od kontekstu europejskiego.

Autorzy tomu są

przedstawicie-lami różnych środowisk

nauko-wych, w których prowadzone są

badania nad dziejami

uniwersyte-tów: historyków rosyjskich (z

Mo-skwy, Petersburga i Kazania),

ukra-ińskich (z Charkowa), z Rosyjskiej

Akademii Nauk, z uniwersytetów

niemieckich (w Moguncji,

Getyn-dze, Halle-Wittenberdze) i ze

Środ-kowo-Europejskiego Uniwersytetu

w Budapeszcie. W zasadzie

zga-dzają się z poglądem wyrażonym

w syntezie A History of the

Europe-an University,

że pomimo różnic

wynikających z okoliczności

miej-scowych, dzieje uniwersytetu

w Europie to historia transferu

z miasta do miasta i z kraju do

kra-ju jednolitej idei uniwersytetu.

Roz-wój uniwersytetów należy więc

traktować jako jednolity proces

ogólnoeuropejski, włączając w to

także dzieje uniwersytetów w Rosji.

Uważają także, że w History of the

University

za mało uwagi

poświę-cono rozprzestrzenianiu się idei

uniwersytetu w Rosji i w ogóle

w Europie Wschodniej, która

zosta-ła potraktowana jako terytorium

peryferyjne.

Nowsze badania nad dziejami

uniwersytetów i szkolnictwa w

Ro-sji podjęte przez historyków

zacho-dnich w ostatnich dziesięcioleciach

XX w., „okrągłe" jubileusze

(200-le-cia uczelni w Charkowie i Kazaniu,

250-lecia Uniwersytetu w Moskwie)

uniwersytetów rosyjskich w

pierw-szych latach XXI w., przyczyniły się

do wzrostu zainteresowania ich

hi-storią i powstania wielu nowych

prac współczesnych historyków

ro-syjskich. Zmiany ustrojowe w Rosji

wpłynęły - i pozwoliły - na

zrewi-dowanie wielu dotychczas

obowią-zujących poglądów na historię

i sposób jej uprawiania, w tym na

stosunek do historiografii

zacho-dniej i nowszej metodologii.

Znacz-ne rozszerzenie wiedzy o historii

uniwersytetów w Europie

Środko-wo-Wschodniej i w Rosji pozwala

na weryfikację koncepcji

teoretycz-nych na temat rozwoju

uniwersyte-tu europejskiego

zaprezentowa-nych w syntezie pod redakcją

Wal-tera Ruegg'a. Temu miała służyć

konferencja, której pokłosiem jest

recenzowany tom. Pisze o tym

re-daktor naukowy tomu A.

Andrie-jew (s. 6).

Autorzy tomu nawiązują bez

uprzedzeń do rosyjskiej

historio-grafii przełomu XIX i XX w. i

sięga-ją do literatury zachodniej. Badasięga-ją,

czy i na ile uniwersytet w Rosji był

instytucją rodzimą, wyrastającą

z miejscowych stosunków

społecz-nych i ekonomiczspołecz-nych? Czy można

go potraktować jako zjawisko

nie-zależne od wpływów i wzorów

za-chodnioeuropejskich? Na czym

po-lega jego swoistość? Skupili się

przede wszystkim na badaniu

wpływów niemieckich, co w jakiś

sposób jest uwarunkowane

poglą-dami dawniejszej i nowszej

histo-riografii rosyjskiej, a także

zafascy-nowaniem „ideą uniwersytetu".

Tom jest bogaty treściowo.

Skła-da się z 17 tekstów o zróżnicowanej

tematyce, o różnym poziomie

uo-gólnień i rozwiązań

metodologicz-nych. Merytoryczne

ustosunkowa-nie się do wszystkich przekracza

ra-my niniejszej recenzji. Aby

wprowa-dzić czytelnika w problematykę

wy-powiedzi, wydaje się celowe

doko-nanie przeglądu tytułów. W tytułach

autorzy starają się wyeksponować

związek publikowanych tekstów

z główną myślą przyświecającą

książce na temat swoistości i

nieza-leżności uniwersytetu rosyjskiego

jako typu oraz inspiracjom i

wzo-rom zagranicznym. Przegląd daje

obraz różnorodności kierunków,

w których prowadzone są badania

nad wpływem czy też

przenosze-niem koncepcji uniwersytetu

zacho-dniego na teren Rosji, zarówno na

poziomie idei, jak i w konkretnych

rozwiązaniach praktycznych, w

od-niesieniu do uczelni jako instytucji,

jak też w orientacji rossijskogo

uni-versiteta.

Niemal każdy z tekstów

dotyczy kilku problemów i można

by omawiać je z punktu widzenia

stosowanej metodologii, stosunku

do literatury dawniejszej, a nawet

-ulegania stereotypom

dotychczaso-wej historiografii.

Książkę otwiera A. Andriejew

przekrojowym szkicem Idea

uniwer-siteta vRossii (XVIII- naczało XX v.).

Autor przedstawia swoje poglądy na

sprawy powstawania

uniwersyte-tów w XVIII-wiecznej Rosji, na

usta-wy 1804 i 1835 г., pisze o zasługach

Uwarowa dla podniesienia poziomu

uniwersytetów i ich unarodowienia,

o latach skrajnej

antyuniwersytec-kiej reakcji pod koniec życia

Miko-łaja I, a następnie o rosnącym

presti-żu profesorów i powtarzających się

zabiegach przeszczepienia do

uczel-ni w Rosji humboldtowskiej

kon-cepcji uniwersytetu. Autor zauważa,

że wyobrażenia o uniwersytecie

z Europy Zachodniej docierały do

Rosji już w XVIII w. z

południowe-go zachodu poprzez ziemie polskie,

a akademie w Kijowie i w Moskwie

można by już w początku XVIII w.

uznać za „prawosławne

uniwersyte-ty", ale główny nurt rozwoju wiąże

z wzorem uniwersytetu

niemieckie-go, protestanckieniemieckie-go, powiązanego

z oświeceniową koncepcją

utylitary-.Rozprawy z Dziejów Oświaty" 2010, t. XLVII

zmu wiedzy reprezentowaną w

Ro-sji m.in. przez Michaiła

Łomonoso-wa.

Wprowadzenie instytucji

uniwer-sytetu do Rosji nazywa „projektem

oświatowym" popieranym przez

państwo dla państwowych potrzeb.

Uważa, że tę utylitarną koncepcję

uniwersytetu kontynuują ustawy

Aleksandra I z początku XIX w. dla

uniwersytetów w Moskwie,

Kaza-niu, Charkowie i Petersburgu.

Nato-miast przepisy dla Uniwersytetu

w Dorpacie szły w kierunku idei

przyświecających uniwersytetowi

„klasycznemu" (zapewniającemu

autonomię korporacji profesorskiej,

samorządności ekonomicznej

uczel-ni, odrębnej uczelnianej

jurysdyk-cji). Nie docenia roli Wilna i

Pola-ków w tworzeniu nowoczesnego

systemu uniwersyteckiego w

po-czątkach XIX w. Uniwersytecki

kry-zys lat dwudziestych wiąże z

bra-kiem rodzimych kadr profesorskich,

a nie z nurtem reakcji intelektualnej

w otoczeniu Aleksandra I. Bardzo

ceni działalność Sergiusza Uwarowa

w podnoszeniu poziomu

naukowe-go i nadaniu systemowi kształcenia

kierunku narodowego. Ustawę

uni-wersytecką z 1835 r. uważa za

do-bry „krok ku uniwersytetowi

rosyj-skiemu", ponieważ w tym okresie

nastąpiła reorientacja uniwersytetu

w Rosji, przestawienie jego

kierun-ku rozwoju z wzoru „getyńskiego"

na „berliński" (s. 21). Nie bierze pod

uwagę niebezpieczeństw dla

syste-mu kształcenia wynikających z

uwa-rowowskiej doktryny „narodowości,

samodzierżawia i prawosławia" jako

podstawy edukacji. Stwierdza, że

ustawy 1804 r. przyczyniły się do

upadku uniwersytetów przez

za-chowywanie w przepisach

„średnio-wiecznych przeżytków" [!], a

dopie-ro Uwadopie-row zapewnił podstawy do

recepcji w Rosji uniwersytetu

„kla-sycznego". Dalsza część artykułu

Andriejewa, dotycząca dyskusji

„okołouniwersyteckich" w drugiej

połowie XIX i w początkach XX w.,

budzi mniej wątpliwości. Ogromne

skróty myślowe charakterystyczne

dla tego artykułu utrudniają

polemi-kę z autorem, a bardzo wiele z jego

konstatacji zresztą ciekawych

-wymagałoby dodatkowych uściśleń

i komentarzy. Wydaje się, że autor

zbyt abstrahuje w swoich

rozważa-niach od konkretnej sytuacji

spo-łecznej i politycznej w Rosji, która

nadawała bardzo określony sens

polityce edukacyjnej, także

uniwer-syteckiej, państwa.

Pozostałe teksty w

recenzowa-nym tomie można pogrupować

chronologicznie i tematycznie: trzy

artykuły omawiają zaczątki

wy-ższych uczelni w Rosji'

1

; kilka

po-święcono poszczególnym

uczel-4 JI. Ю. Посохова, Трасформация образовательной традиции в Восточной Европе

XV1I-XVII1 ее; Г. И. Смагина, Академик Г. Ф. Миллер и его „Проект Регламента Академического университета" (1748); Я. Кусбер, ,Далекие центры науки"? Немецкий взгляд на российские университеты XIX - начала XX в.

niom, którym w latach 1803-1804

nadane zostały ustawy

5

; kilka -

za-gadnieniom związanym z

korpora-cjami profesorskimi

6

. Są też artykuły

zajmujące się wybitnymi

osobowo-ściami profesorów

wprowadzają-cych nowe metody pracy ze

studen-tami, przenoszeniem na teren Rosji

unowocześnionych metod

kształce-nia, rozszerzania programów i

zasię-gu kształcenia (w tym instytucjom

kształcenia kobiet i studenckim

wy-jazdom zagranicznym)

7

. Jest

cieka-we studium porównawcze uczelni

na pograniczach narodowych

(Stras-burg i Dorpat-Jurjew) podczas

pierwszej wojny światowej oraz

arty-kuł omawiający zagadnienia i

meto-dy badawcze kształcenia elit

8

.

Jeśli chodzi o okresy

historycz-ne, szczególniejszą uwagę autorów

tomu przyciągają: 1. druga połowa

XVIII w. i przełom XVIII i XIX w.,

kiedy z woli carskiej wszczepiana

została w grunt rosyjski instytucja

uniwersytetu według wzorów

za-chodnich; 2. czasy od lat

sześćdzie-siątych do przełomu XIX i XX w.

i problemy zmagań świata

profe-sorskiego, p o d przewodnictwem

uniwersytetów w Moskwie i

Peters-burgu, z władzą carską o wolności

akademickie i autonomię uczelni.

W całym tomie zauważa się brak

precyzji lub może uzgodnienia, co

jest istotą badań: czy autorzy

zaj-mują się uniwersytetem rosyjskim

jako typem instytucji, czy

rozwo-5 E. А. Вишленкова, „Между Западом и Востоком ": культурно-пространственные ориентации российского университета; С. И. Посохов, Образы Харьковского университета XIX - начала XX в. в воспоминаниях, публицистике и историографии; А. Е. Иванов, Виленский университет Российско-имперского периода (1803-1831): взгляд с Востока. 6 Т. В. Костина, Сословная идентичность профессоров Казанского университета в первой половине XIX в; Е. А. Ростовцев, Академическая корпорация Санкт-Петербургского университета в в начале XX в.: отношение к власти и гражданскому обществу; М. В. Лоскутова, Географическая мобильность профессоров и преподавателей российских университетов второй половины XIX в.: постановка проблемы и предварителные результаты исследования. 1 JI. П. Лаптева, Значение немецких университетов для развития славяноведения в России в XIX е.; Д. А. Цыганков, Традиции Т. Н. Грановского и формирование „московской школы историков": складывание профессиональной научной среды в Московском университете как проблема трансфера культур; А. В. Антощенко, Das Seminar: немецкие корни и русская крона (о применении немецкого опыта „семинариев" московскими профессорами во второй половине XIX в.); О. Б. Вахромеева, Российские университеты и высшее женское образование в России второй половины XIX - начала XX в.; X. Р. Петер, „Старые традиции забыты, а новые интересы не выходят за рамки мещанства ": руские студенты в Германии после револуции 1905 г. профессорами во второй половине XIX в.). 8 Т. Маурер, Германизация, русификация и ликвидация: Страсбургский и Юрьевский университеты в 1872/1887-1918 гг.; В. Каради, Генеральное исследование „образованных элит" в досоциалистической Венгрии (1867-1948): проблемы, подходы, источники.

jem uniwersytetów rosyjskich

i wpływami na nie wzorów

zacho-dnich, czy też uniwersytetami

znaj-dującymi się na terenie Imperium

Rosyjskiego, zwłaszcza w okresie

od ustaw Aleksandra I w początku

XIX w. do I wojny światowej.

Zrozumiałe jest, że tom

publika-cji pokonferencyjnych ani nie

mo-że, ani nawet nie jest to jego

zada-niem, aby wyczerpać całość

oma-wianych zagadnień. Trochę

wszak-że szkoda, wszak-że zabrakło osobnego

omówienia rozwoju Uniwersytetu

Kijowskiego w XIX w. oraz uczelni

„młodszych" rozwijających się

w drugiej połowie XIX w. (w

Tom-sku czy w Odessie). Mogłoby to

rzucić dodatkowe światło na

bada-nia typu i rozwoju instytucji

uni-wersytetu w Rosji i rolę wzorów

zachodnich. Z jednej strony mamy

bowiem do czynienia z uczelnią

0 skomplikowanym rodowodzie

-także narodowościowym, z drugiej

- z instytucjami, które rozwijały się

już w ustabilizowanej sytuacji

szkolnictwa wyższego w

Impe-rium.

Interesujące są wątki badań

związane z Uniwersytetem w

Char-kowie, które przedstawili historycy

ukraińscy Ludmiła Posochowa

1 Sergiej Posochow. L. Posochowa

omówiła rozwój, a następnie zanik

kontaktów, wzorów i wpływów

uniwersytetu

zachodnioeuropej-skiego na ziemiach małoruskich

(ukraińskich), które w początku

XVII w. znajdowały się w granicach

Rzeczypospolitej. Wpływy szły

z Zachodu przez Polskę na Ukrainę

i stąd do Rosji. Zakładano tu

szko-ły i kolegia zakonne, jezuickie i

pi-jarskie, a fundatorzy instytucji

edu-kacyjnych znali typy szkół i

trady-cje szkolnictwa

zachodnioeuropej-skiego, także uniwersyteckiego.

Przejmowali je i adaptowali do

miejscowych potrzeb i warunków.

Znane były tutaj zarówno wzory

uczelni katolickich, jak i

prote-stanckich. Młodzi ludzie z Ukrainy

uczyli się w kolegiach jezuickich

zakładanych we Lwowie, Łucku,

Winnicy, Kamieńcu, Nowogrodzie

Siewierskim i in., studiowali w

pol-skich akademiach: Krakowskiej,

Zamojskiej, Wileńskiej, a także

w dużych uniwersytetach Europy

Zachodniej: w Bolonii, Getyndze,

Jenie, Królewcu, Lipsku.

W artykule Transformacja

obra-zovatelnoj tradicii v Vostocznoj

Evropie XVII-XVIII v. L. Posochowa

stwierdza, że na wiele lat przed

ini-cjatywą Piotra I utworzenia w

Pe-tersburgu Akademii Nauk i przy

niej uniwersytetu, na Ukrainie

roz-winięta była sieć instytucji

zorgani-zowanych na wzór konfesyjnych

zachodnioeuropejskich akademii

katolickich, kolegiów jezuickich

i pijarskich, rozwijających się

w kierunku statusu uniwersytetu

(kolegia z kursami filozofii i

teolo-gii). Przenosiły wzory kształcenia

i wpływy katolicko-łacińskie,

od-działywały na szkoły duchowne na

ziemiach wielkoruskich. Według

te-go - „łacińskiete-go wzoru", ale

jed-nak zaadaptowanego do

miejsco-wych potrzeb, rozwinęła się

Aka-demia Kijowsko-Mohylańska, która

stopniowo uzyskiwała przywileje

akademickie i, z kolei, stała się

wzorem dla Akademii w Moskwie.

A zatem pierwszymi uczelniami

uniwersyteckimi na terenie

późniejszego Imperium

Rosyjskie-go były prawosławne akademie

duchowne w Kijowie i w Moskwie

(to konstatuje także w swoim

arty-kule A. Andriejew). Od czasów

Piotra I zainteresowanie państwa

rozwojem szkolnictwa świeckiego

i, pod wpływem idei

oświecenio-wego utylitaryzmu, zwróciło się ku

koncepcjom i programom

prote-stanckich uczelni niemieckich.

Akademie i kolegia duchowne

-z programem rac-zej ogólnoks-ztał-

ogólnokształ-cącym - oddane zostały pod

zwierzchność Synodu. Przestały

odgrywać poważniejszą rolę w

roz-woju sieci uniwersyteckiej Rosji.

S. Posochow przedstawia

ewo-lucję obrazu Uniwersytetu w

Char-kowie w literaturze i

wspomnie-niach, poczynając od połowy XIX

w. po współczesność. Udowadnia,

że wizerunek ten zawsze zależy od

kontekstu. W XIX w. decydowała

sytuacja osobista tego, kto o

uniwersytecie pisał, w wieku XX

-obowiązujący w historiografii

da-nego okresu stosunek do

przeszło-ści. Tak więc w XIX-wiecznych

re-lacjach Uniwersytet w Charkowie

w tym samym czasie mógł być

uka-zywany jako przybytek kultury

promieniujący na otoczenie, albo

jako marny ośrodek

prowincjonal-ny. W drugiej połowie XIX w. i na

przełomie stuleci oceniano

uczel-nię przez pryzmat dążenia do

auto-nomii uczelni i wystąpień

przeciw-ko władzy i porządprzeciw-kom

społecz-nym. W początku lat dwudziestych

XX w. - uniwersytet oceniany był

jako potępiana instytucja

szlachec-ko-feudalnych przywilejów.

Stop-niowo jednak powracano do

lep-szych ocen uniwersytetów i

profe-sury, podkreślano wtedy

postępo-wość wystąpień przeciwko

carato-wi, co najsilniej występowało

w opracowaniach

przygotowywa-nych z okazji jubileuszów.

Ciekawie zarysowuje się

sprzeczność zamierzonych i

fak-tycznych funkcji uniwersytetu jako

instytucji rusyfikacyjnej, ale także

zasłużonej dla rozwoju kultury

na-rodowej. Mamy często do czynienia

także z lokalnym patriotyzmem

i opiniami, że w ogóle

uniwersyte-ty na Ukrainie w XIX w.

przodowa-ły w Imperium Rosyjskim, a

Uni-wersytet Charkowski był wielkim

centrum życia

kulturalno-oświato-wego; „uznanie uniwersytetów

Ukrainy za 'nieukraińskie'

przeszka-dza skupieniu uwagi [...] na

parado-ksach. [...] historia tworzenia

Uni-wersytetu Charkowskiego odbijała

przeciwstawne polityczne,

społecz-ne i kulturalspołecz-ne stosunki wzajemspołecz-ne

pomiędzy imperialnym centrum

i regionami" - pisze Posochow

.Rozprawy z Dziejów Oświaty" 2010, t. XLVII

(s. 112). Upadł mit o powstaniu

XIX-wiecznej uczelni charkowskiej

w rezultacie miejscowych

stosun-ków, potrzeb i starań. Uniwersytet

został narzucony regionowi jako

in-stytucja rusyfikacyjna, a

dobrowol-ne dotacje szlachty na uniwersytet

można nawet traktować jako

prze-rzucanie przez władze centralne

ciężarów utrzymania tej instytucji

na region. XIX-wieczny

uniwersy-tet, jak go nazywa autor -

„klasycz-ny" - nie był uniwersytetem

ukraiń-skim według dzisiejszych pojęć,

spełniał funkcje rusyfikacyjne, ale

jednocześnie kształcił narodową

eli-tę i, wbrew oczekiwaniom

rosyj-skiej administracji, stawał się

ośrod-kiem oporu przeciwko rusyfikacji.

Dla pełnej oceny potrzebne są

ba-dania składu społecznego populacji

studenckiej i profesorów, kierunku

prac badawczych i oświatowych,

roli spełnianej przez Uniwersytet

Charkowski w jego regionie.

Badania nad zmianami

wizerun-ku i ocen Uniwersytetu w

Charko-wie doprowadziły autora do

posta-wienia pytań metodologicznych: co

jest podstawą rysowania takiego

a nie innego obrazu uczelni:

osobi-ste doświadczenie, ideologia czy

poglądy na proces historyczny?

Po-sochow stwierdza, że każdy z tych

czynników po trosze, a oprócz

te-go dużą rolę odgrywa kontekst

społeczny. (Dodajmy, że w

podtek-ście rozważań zawarty jest także

kontekst narodowościowy). Autor

konkluduje, że obraz uniwersytetu

w historiografii jest rezultatem

ogólnego rozumienia sytuacji

spo-łeczno-politycznej danej uczelni

w danym okresie, rozumienia

prze-szłości i teraźniejszości, poglądu na

funkcje uniwersytetów.

Anatol ij Iwanow omówił

głębo-ki wpływ, jagłębo-ki na historię

uniwersy-tetów w Rosji miały wzory

zaczerp-nięte z koncepcji i osiągnięć

pol-skiej reformy przeprowadzonej

przez Komisję Edukacji Narodowej

i rolę Polaków, Adama Jerzego

Czartoryskiego i Seweryna

Potoc-kiego, Komitetu Szkolnego

powo-łanego przez Aleksandra I.

Przyto-czył daną carowi przez La Harpa

poufną radę, aby nie odrzucał

do-świadczeń polskich (chodziło

o KEN) i niemieckich (krajów

nadbałtyckich). Iwanow

przypomi-na, że minister oświaty Piotr

Zawa-dowski pochodził ze starego rodu

polskiego, który w XVII w. osiedlił

się na Ukrainie; był też rzecznikiem

adaptowania w Rosji polskiego

sy-stemu edukacyjnego. Akt

potwier-dzenia Uniwersytetu Wileńskiego

z 4 kwietnia 1803 r. stwierdzał, że

Uniwersytet Wileński jest

spadko-biercą i kontynuatorem Akademii

założonej w 1578 г.,

unowocze-śnionej w 1781 r. stosownie do

wy-magań wiedzy i nauki najlepiej

roz-winiętych krajów Europy, jest

in-stytucją o cennej, 225-letniej

trady-cji i doświadczeniach

akademic-kich. Autor określił Akt oraz Ustawy

czyli ogólne postanowienia

impera-torskiego Wileńskiego Uniwersytetu

i szkól jego wydziału

z 18 maja

1803 r. jako wtłoczenie w

nierozwi-niętą rosyjską kulturę akademicką

- bogatych polskich doświadczeń

organizowania systemu oświaty

na-rodowej w formie szkolnych

okrę-gów uniwersyteckich. Iwanow

przypomina też, że reforma

uni-wersytecka rozpoczęła się w

gu-berniach zachodnich Imperium, do

1795 r. znajdujących się w

grani-cach Rzeczypospolitej.

Autor porównuje Ogólną

usta-wę uniwersytecką

z 5 listopada

1804 r. z Tymczasowymi

przepisa-mi oświecenia narodowego

z 24

stycznia 1803 r. i wypunktowuje

bezsporne wzory i wpływy polskie.

Stwierdza, że „Wymienione [wyżej]

przepisy Aktu potwierdzenia

Uni-wersytetu Wileńskiego

[z] 4 kwietnia

1803 r. utworzyły trzon

ideologicz-ny i dla ogólnorosyjskiej Ustawy

uniwersyteckiej [z] 3 listopada 1804

r. dla uniwersytetów

Moskiewskie-go, CharkowskieMoskiewskie-go, Kazańskiego.

Z ustawy [Uniwersytetu]

Wileńskie-go ta ogólnorosyjska przejęła także

niemało norm o typie

[pokrewień-stwie] konkretno-funkcjonalnym:

struktury oddziałów [fakultetów],

zestawu ich katedr, uprawnień

i procedur funkcjonowania Rady

profesorów, rodzajów jej

posie-dzeń ('zwyczajne', 'nadzwyczajne',

'akademickie'), procedur

głosowa-nia w sprawach dotyczących

róż-nych problemów życia

uniwersy-teckiego (włączając wybory na

sta-nowiska

profesorsko-nauczyciel-skie), typy kursów wykładanych

studentom („główne' i

'dopełniają-ce') wolności wykładania, nauki,

dyskusji pod odpowiedzialnym

nadzorem Rady profesorskiej;

co-roczne konkursy na prace

nauko-we i niektóre inne" (s. 119).

Nato-miast przejęty z Aktu

potwierdze-nia

punkt uprawniający rektora do

wezwania, w razie absolutnej

po-trzeby, pomocy od gubernatora

wojennego - za sprzeczny z zasadą

autonomii akademickiej.

Omawiając dzieje Uniwersytetu

Wileńskiego w drugim i trzecim

dziesięcioleciu XIX w., A. Iwanow

pokazuje patriotyczne nastroje

wśród studentów i działalność

filo-macką oraz odchodzenie od ducha

ustaw z 1803 r. - zmiany

kurato-rów, ograniczanie terytorialne

okręgu uniwersyteckiego,

ograni-czanie autonomii, wzmacnianie

nadzoru władz nad działalnością

uczelni, rozszerzanie roli języka

ro-syjskiego w administracji i

kształce-niu, coraz bardziej represyjne

prze-pisy policyjnego nadzoru nad

stu-dentami. Pisze też, że huczne

ob-chody jubileuszowe 250-lecia

zało-żenia uczelni i 25-lecia ustaw

nada-nych przez Aleksandra I, robiły

wrażenie „rozgrzeszenia"

uniwersy-tetu przez władze, które

spodzie-wały się uspokojenia emocji.

Jed-nakże udział studentów w

powsta-niu listopadowym okazał

niesku-teczność okazanych łask.

W recenzowanym tomie jest

także szereg innych artykułów,

.Rozprawy z Dziejów Oświaty" 2010, t. XLVII

które pobudzają do refleksji i

pole-miki. Dotyczą jednak tak różnych

zagadnień, że bez głębszych

stu-diów trudno się do nich

ustosunko-wywać. Jest też trochę

nieporozu-mień, ale ich wyjaśnianie

wymaga-łoby czasem dłuższych rozważań.

Przykładem może być kwestia

„po-stępowości" Uwarowa i zarzucania

ustawom 1803 r. konserwatyzmu

w artykule Andriejewa. W trakcie

lektury omawianego tomu rodzi się

niepewność jednolitego

rozumie-nia przez autorów samego

przedmiotu rozważań: czy jest nim

uniwersytet rosyjski w XIX w.,

którego ucieleśnieniem są uczelnie

w Moskwie i w Petersburgu jako

specyficzna odmiana typu

uniwer-sytetu europejskiego w rozumieniu

History of the University? Co

z uczelnią w Kazaniu, której

po-wstanie i rozwój, a także stosunki

narodowościowe i społeczne były

- jak pokazuje artykuł Eleny

Wi-szlenkowej - bardzo

skomplikowa-ne, na terytorium, gdzie - jak pisze

autorka - „w odróżnieniu od

za-chodnioeuropejskich

współcze-snych [uniwersytetów] a także

w odróżnieniu od małorosyjskiej

szlachty [!] mieszkańcy

Centralno-i WschodnCentralno-io-rosyjskCentralno-ich regCentralno-ionów

Imperium nie odczuwali potrzeby

uniwersytetu"(s. 84)?

Czy nie należałoby pojęć

„rosyj-skości" i „wzorów" vel „wpływów"

zachodnich doprecyzować,

pamię-tając, że w XIX w. w granicach

Im-perium znalazły się uniwersytety

nierosyjskie: Wileński, Dorpacki,

Warszawski, które powstawały,

bądź były tworzone w zupełnie

in-nych warunkach i

społeczeń-stwach, w innych konwencjach

szkolnictwa wyższego, pod

wpły-wem innych bodźców? One

znala-zły się, a nawet rozwijały, w

grani-cach XIX-wiecznego Imperium

Ro-syjskiego, były rusyfikowane, ale

tylko w określonych przedziałach

czasu podlegały jednolitym

przepi-som rosyjskiego, uniwersyteckiego

prawa państwowego. W jakim

za-kresie można je związać z

„typo-wym" czy też „rdzennym"

uniwer-sytetem rosyjskim? Wydaje się

rów-nież, że treść pojęcia „idea

uniwersytetu" i jej integralnych części

-która przecież ulega modyfikacjom

- nie jest jednakowo rozumiana

przez wszystkich autorów tomu

i odróżnia się też od jej ujmowania

przez autorów „History of the

Uni-versity".

Nieoczekiwanie w toku lektury

okazuje się także, że można

kwe-stionować również pojęcie

„rosyj-skości" uniwersytetu w Charkowie,

który można potraktować jako

ukraiński. Powstają więc

wątpliwo-ści co do uczelni w Kijowie czy

w Kazaniu. Działały w

„nierosyj-skim" środowisku, służyły

„miej-scowej", nie tylko rosyjskiej

ludno-ści, ale przez dotychczasową

histo-riografię uznawane są za rdzennie

rosyjskie! Czy o odmienności typu

„rosyjskiego" decyduje przepis

pra-wny, język wykładowy i

admini-stracji, środowisko w którym

uni-wersytet działa i któremu służy?

Zamieszanie wynika ze zmian

polityczno-geograficznych, które są

ogromnym utrudnieniem w

należy-tej afiliacji uczelni. Wilno jak i

Do-rpat powstały według nierosyjskich

koncepcji, znacznie wcześniej niż

pozostałe XIX-wieczne uczelnie

w Rosji, ale tak jak Kijów i Charków

w XIX w. znalazły się w granicach

Imperium. Po I wojnie światowej

znalazły się w państwach

narodo-wych, co ugruntowało ich

odręb-ność, ale po II wojnie znów weszły

w skład jednego państwa -

Związ-ku Radzieckiego, i traktowane były

przez historiografię jako

dziewięt-nastowieczne uniwersytety

rosyj-skie. Po ostatnich zmianach

poli-tycznych znalazły się poza Rosją,

w różnych organizmach

państwo-wych, które są zainteresowane

w podkreślaniu „narodowości"

swoich uniwersytetów. A więc

uczelnie pierwszej połowy XIX

wie-ku w ramach Imperium Rosyjskiego

są zatem uniwersytetami rosyjskimi

czy uniwersytetami w Rosji?

Omawiany tom, jako całość

-jest bardzo interesujący,

aczkol-wiek poziom prac jest nierówny.

Daje jednak bardzo dobry wgląd

w najnowsze badania dotyczące

dziejów uniwersytetów w Rosji,

przegląd literatury na ten temat

w ostatnich d w ó c h d e k a d a c h ,

a może przede wszystkim -

wysi-łek podjęty w celu uporania się

z problemem swojskości i

przeno-szenia zachodnioeuropejskich

wzorów („idei uniwersytetu").

Au-torzy wystąpień opublikowanych

w tym tomie, biorąc pod rozwagę

czynniki i przejawy działalności

różnych uczelni (ale nie według

w s p ó l n e g o schematu b a d a ń )

próbują określić, czym właściwie

jest „rosyjski uniwersytet", na czym

polega jego odrębność

(„unikal-ność"), jakie ma korzenie

historycz-ne i jakie miejsce zajmuje w

ogól-nej historii uniwersytetów

europej-skich. Jak dokonywała się synteza

„rosyjskiego ducha" z europejskim

typem edukacji. Rodzi się masa

py-tań - i to się wydaje najcenniejsze

- dla dalszych badań i dla

rozwią-zywania problemów

współczesne-go wyższewspółczesne-go szkolnictwa w Rosji.

Kalina Bartnicka