Aktualność Norwida w Europie 1992.

N orwid dziś 161

George G Ó M Ó R I (Cambridge, Anglia)

AKTUALNOŚĆ NORWIDA W EUROPIE 1992*

Już po raz drugi w życiu przychodzi mi przedstawić swoje refleksje na temat aktualności Norwida - jego znaczenia i obecności w literaturze współ­

czesnej. Za pierwszym razem mój krótki esej (napisany zresztą po polsku), który został włączony do zbioru Norwid żyw y (Londyn 1962), wyrażał myśli młodego węgierskiego studenta z Oxfordu, który wówczas żywił jeszcze na­

dzieję, że socjalizm może być reformowalny. W tym pierwszym eseju pod­

kreślałem aktualność myśli Norwida dla m o j e g o pokolenia i opisywałem jego poglądy w formie nieco idealistycznej. „Norwid był socjalistą etycznie i intelektualnie dojrzałym ..., a jednocześnie był chrześcijaninem”. W roku 1992 nadal uważam, że istota tego określenia nie była błędna, tylko samo sformułowanie wydaje mi się zbyt kategoryczne - w końcu Norwid nigdy

nie włączył się do żadnego ruchu politycznego i dokładniejsze byłoby naz­

wanie go „chrześcijaninem wrażliwym na problemy społeczne” . Innymi sło­

wy, postrzegał on istotę chrześcijaństwa nie w dążeniu do indywidualnej

„doskonałości” lub czystości, ale w realizowaniu ludzkiego braterstwa, w stopniowym poszerzaniu granic wolności.

Losem wielkich poetów i pisarzy jest to, że każde następne pokolenie interpretuje ich na nowo. Jest oczywiste, że młodzi członkowie młodopol­

skiej bohemy, chrześcijańscy demokraci w Polsce niepodległej i młodzi socjaliści czy „chrześcijańscy ewolucjoniści” z okresu po roku 1945 - po­

strzegali i cytowali innego Norwida. W latach dziewięćdziesiątych historio- zofia nie jest szczególnie modną dziedziną - niektórzy specjaliści od nauk politycznych mówią nawet o „końcu historii”. Nie sądzę jednak, aby na dłuższą metę wpłynęło to na pozycję zajmowaną przez Norwida, chociaż może to zmniejszyć atrakcyjność jego dzieł dla młodych w przyszłości.

W chwili obecnej zaciekły nacjonalizm jest wśród młodych równie popular­

ny, jak radykalny anarchizm, a większość ludzi odwraca się w ogóle plecami

do polityki i teorii politycznych. Czy możemy zatem mówić o powrocie do

takich „podstawowych” wartości, jak Bóg, rodzina i naród? Ale Bogu, tak

162 Norwid dziś

jak i społeczeństwu, można służyć na różne sposoby. Norwid nie miał włas­

nej rodziny i był „sierotą” jeszcze pod innym względem - był wygnańcem.

Mógł więc jedynie pokładać wiarę w Bogu, który również działa poprzez historię i pomaga w realizowaniu pogardzanych ideałów epoki X w okresie Y. „Odległy wnuk”, który ma pojąć przesłanie Norwida, zrozumie go właś­

nie dzięki biegowi historii.

%

Jakie aspekty twórczości Norwida są najważniejsze w latach dziewięć­

dziesiątych? Nie wiem, co myślą o tym Polacy, którzy nigdy nie żyli poza granicami swego kraju, lecz ja, jako towarzysz-wygnaniec autora Vade-me- cum , wyróżniłbym jego głęboki, a jednocześnie dość nacjonalistyczny pa­

triotyzm. W świecie, gdzie państwa w sercu Europy rozdzierają się nawza­

jem działając pod wpływem impulsów nacjonalistycznych (a impulsy te nie m ają racjonalnej czy wzbogacającej emocjonalnie treści), emfatyczne odrzu­

cenie przez Norwida „plemiennej koncepcji” narodowości jest bardzo waż­

ne. Dla Norwida naród, który nie szanuje indywidualnego życia ludzkiego, nie jest dojrzałą wspólnotą - nie zasługuje on na niepodległość.

Przytoczmy w tym miejscu fragment z listu do Konstancji Górskiej, napi­

sanego w 1852 roku: „Tyle i takiej egzystencji naród ma, ile i jak jest w stanie człowieka uszanować” (V III, 160). A zatem Polak ksenofobiczny, szowinistyczny, wcale nie jest bliższy sercu Norwida, niż nienawidzący cu­

dzoziemców Francuz czy Niemiec. Natomiast krew polską przelaną w latach 1863-1864 w walce z rosyjskim absolutyzmem widzi Norwid jako cenę, jaką Polacy płacą za wolność Rosjan. Pod tym względem Norwid kontynuuje najszlachetniejsze tradycje romantyczne. Nie zemsta więc, ale ciągłe poświę­

cenie - lecz także i tylko wtedy, gdy ofiara przynosi uzasadnione rezultaty.

Uważam „szacunek dla inności” Norwida za zasadę, którą muszą przyjąć wszyscy Europejczycy, zanim będzie można choćby mówić o jakiejś realnej jedności europejskiej.

Przełożył Leszek S. Kolek