Uwarunkowania dost´pnoÊci kredytu bankowego – analiza polskiego rynku*Bank Lending Conditions and Lending Relationships – Analysis of the Polish Market

(1)

Streszczenie

Celem pracy jest próba identyfikacji czynników, które istotnie wpływają na dostępność i warunki kredytowania przedsiębiorstw przez banki. Wyniki analizy em- pirycznej wykazały, że w Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, większe trudności z pozyskaniem kredytu mają małe i średnie przedsiębiorstwa niż duże firmy. Ponadto wykazano istotną zależność dostępności kredytu bankowego od wieku firmy, płynności i ren- towności oraz sytuacji w sektorze bankowym.

Zaprezentowane w artykule wyniki empiryczne są rezultatem analizy danych jednostkowych pocho- dzących z ankiety NBP, a także danych statystyki bankowej.

Słowa kluczowe: dostępność kredytu, warunki kredyto- wania przedsiębiorstw, relacje z bankami

Abstract

The aim of this paper is to identify those factors, which have a significant impact on access to credit and credit conditions for non-financial corporations. Empirical re- sults have shown that in Poland, similarly to other Eu- ropean Union countries, small and medium sized enter- prises (SMEs) encounter more difficulties and obstacles in the access to credit than large firms. Furthermore, the paper confirms the significant impact of the banking environment and the age, profitability and liquidity of a given firm on access to credit.

The analysis presented in this paper is based on yearly data concerning non-financial corporations (F01 CSO), survey data gathered by the NBP, and the statistics of Polish commercial banks.

Keywords: access to credit, credit market condition of the corporate sector, banking relationships

JEL: G21, G30, E21

Uwarunkowania dost´pnoÊci kredytu bankowego – analiza polskiego rynku*

Bank Lending Conditions and

Lending Relationships – Analysis of the Polish Market

Izabela Tymoczko, Małgorzata Pawłowska**

pierwsza wersja: 14 marca 2007 r., ostateczna wersja: 2 lipca 2007 r., akceptacja: 18 lipca 2007 r.

* Niniejszy artykuł przedstawia osobiste poglądy autorek i nie reprezentuje stanowiska NBP.

** Narodowy Bank Polski, Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych, Wydział Badań Przedsiębiorstw;

(2)

Wprowadzenie

Rozwój przedsiębiorstwa zależy od możliwości pozyskania kapitału. W Polsce wiele przedsiębiorstw jako główne źródło kapitału zewnętrznego wykorzystuje kredyt bankowy. Do- stępność kredytu bankowego jest różna w zależności od wielu czynników dotyczących przedsiębiorstw oraz obsługujących je banków. Jedną z cech, o której można powiedzieć, że róż- nicuje warunki pozyskiwania kredytu jest wielkość przed- siębiorstwa. Małe i średnie przedsiębiorstwa mimo swego znaczenia dla rozwoju gospodarczego napotykają wiele trud- ności w poszukiwaniu kapitału z powodu niedostatecznej ilości informacji przekazywanych do banków i jej asymetrii.

Jednakże im lepsza kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa oraz więcej dostępnych informacji o przedsiębiorstwie, tym łatwiej pozyskać dodatkowe środki bankowe.

Celem pracy jest określenie różnic w dostępie do ka- pitału bankowego i charakterze współpracy z bankami, nie tylko w zależności od wielkości podmiotu, ale również od innych cech. Spośród czynników determinujących dostępność kredytu przeanalizowano zarówno te, które charakteryzują przedsiębiorstwa (np. wiek firmy, jej wyniki finansowe, dłu- gość relacji z bankiem, liczba banków obsługujących dane przedsiębiorstwo), jak i cechy charakteryzujące sektor bankowy (m.in. wskaźnik koncentracji sektora bankowego, wskaź- nik marży odsetkowej). Zaprezentowane w artykule wyniki empiryczne są rezultatem analizy danych jednostkowych pochodzących z ankiet NBP (zarówno z 2006 r., jak i wcze- śniejszych lat), a także danych statystyki bankowej.

Artykuł składa się z trzech rozdziałów i zakończenia.

W pierwszym rozdziale omówiono czynniki wpływające na dostępność kapitału bankowego dla przedsiębiorstw. W drugim rozdziale zaprezentowano analizę wyników badań ankietowych przeprowadzonych w celu identyfikacji relacji za- chodzących między bankami a przedsiębiorstwami w Pol- sce. W trzecim rozdziale zaprezentowano modelowe ujęcie współpracy przedsiębiorstw z bankami. Na podstawie wy- ników modelu logitowego na danych panelowych zidentyfi- kowano czynniki istotnie wpływające na dostępność kredytu, zarówno leżące po stronie przedsiębiorstwa, jak również oto- czenia bankowego. Badanie przeprowadzono w podziale na duże firmy oraz małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP), a tak- że firmy młode i dojrzałe. Dodatkowo na danych przekrojowych przeprowadzono analizę czynników wpływających na odmowę kredytowania przez bank wiodący oraz czynników wpływających na skłonność przedsiębiorstw do korzystania z usług wielu banków.

1. Czynniki określające skłonność banków do finansowania przedsiębiorstw – przegląd literatury

Decyzja banku o kredytowaniu przedsiębiorstwa opiera się na ocenie wielu czynników. Petersen i Rajan (1994) wymieniają m.in.:

– skłonność kredytobiorcy do spłaty długu okre- śloną na podstawie dotychczasowych doświadczeń banku (historii kredytowej podmiotu),

– możliwość spłaty długu przez kredytobiorcę (okre- śloną na podstawie sytuacji ekonomicznej podmiotu),

– uwarunkowania makroekonomiczne (i sytuację lokalną) wpływające na prawdopodobieństwo spłaty długu,

– dostępne zabezpieczenia (majątek, jaki w razie niepowodzenia można przeznaczyć na spłatę za- dłużenia),

– kapitały własne przedsiębiorstwa.

Część informacji niezbędnych do podjęcia decyzji o kredytowaniu przedsiębiorstwa, bank może pozyskać dzięki utrzymywaniu długotrwałej, bliskiej współpracy (Petersen, Rajan 1994). Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem ma różne formy w zależności od informacji, na podstawie których bank podejmuje decyzje o jego kre- dytowaniu. Może to być współpraca transakcyjna (trans- action-oriented banking)¹ lub relacyjna (relationship banking).

Relacje, jakie występują między kredytobiorcą i instytucją finansową różnią się w zależności od wiel- kości firm. Kredytowanie małych przedsiębiorstw jest inne od kredytowania dużych firm pod względem kosztu kredytu bankowego oraz kosztów pozyskania informacji o kredytobiorcy. Niedostateczna ilość informacji przekazywana bankom i ich asymetria po- wodują, że dostęp podmiotów sektora MSP do ka- pitału może być ograniczany.

Determinantą dostępności kredytu dla przedsię- biorstw jest również długość współpracy przedsiębior- stwa z bankiem, szczególnie jeśli dotyczy to współpracy o charakterze relacyjnym. Petersen i Rajan (1994) wy- kazali, że długoletnia współpraca wzmacnia skłonność banku do finansowania projektów znanych mu przed- siębiorstw. Współpraca nie musi dotyczyć kredytowania;

może to być np. wieloletnie prowadzenie rachunków rozliczeniowych firmy. Wielu informacji o stanie przed- siębiorstwa dostarcza obserwacja zmian na rachunkach bieżących (wolumen obrotów, jakość i liczba kontrahen-

1 Transakcyjny charakter współpracy najczęściej przedstawiany jest jako tech- nologia kredytowania przedsiębiorstw oparta na analizie „twardych” danych, które są łatwo dostępne i podlegają weryfikacji (Boot, Thakor 2000). Kredyt przyznawany jest na podstawie informacji pochodzących ze sprawozdań finansowych, oceny proponowanych zabezpieczeń i analizy wszelkich dostęp- nych informacji dotyczących kondycji ekonomicznej podmiotu. Transakcyjne finansowanie przedsięwzięcia przez bank przyrównywane jest do finansowania projektów za pośrednictwem rynku kapitałowego. Częściej sięgają po nie przed- siębiorstwa duże, o których informacje są jawne.

Relacyjny charakter współpracy polega na gromadzeniu przez bank maksy- malnie wielu informacji o przedsiębiorstwie, zarówno ogólnodostępnych, pły- nących z analizy sprawozdań finansowych, jak i pozyskiwanych tylko w wyniku dłuższej znajomości pracownika banku z właścicielami i pracownikami firmy. Na zakres informacji pozyskanych przez kredytobiorcę wpływają długość i intensywność współpracy z przedsiębiorstwem (Baas, Schrooten 2005, s. 21).

Uważa się, że relacyjny charakter współpracy z przedsiębiorstwami jest naj- lepszym narzędziem redukcji zjawiska racjonowania kredytu dla MSP dzięki zmniejszaniu ograniczeń informacyjnych charakteryzujących współpracę banku z przedsiębiorstwami (Berger, Udell 2002, s. F32).

(3)

tów itp.) czy depozytowych. Wieloletnia współpraca wpływa również korzystnie na cenę usług świadczonych przez bank. Boot i Thakor (2000) stwierdzili, że w badanej przez nich próbie małych przedsiębiorstw oprocentowanie kredytu spada wraz z długością okresu współ- pracy podmiotu z bankiem. Zmniejszają się również wy- magania odnośnie do zabezpieczeń. Z drugiej strony za- uważyli, że obniżanie ceny kredytu może następować w miarę długości trwania współpracy bez względu na ilość (zakres) informacji zebranych przez bank (tzw. without a learning component). Spadnie wówczas oprocentowanie kredytu dla podmiotów, które udowodniły, że są w stanie zrealizować projekt (bank nie poszerza swojej wie- dzy o nowe elementy, ale analizuje te, które zawsze by- ły przekazywane przez przedsiębiorstwo).

Na zależność między długością współpracy przed- siębiorstwa z bankiem a oprocentowaniem może rów- nież wpływać stopień konkurencji w sektorze bankowym. Sharpe (1990), Greenbaum et al. (1989) oraz Petersem i Rajan (1995) stwierdzili, że oprocentowanie kredytu może rosnąć wraz z długością okresu współpra- cy podmiotu z bankiem. Zgodnie z tym podejściem banki rekompensują sobie wcześniejsze bardziej ryzykowne finansowanie nieznanych sobie firm. Zainteresowanie banków finansowaniem wcześniej niesprawdzonych przedsiębiorstw wynika z konieczności zabiegania o klienta i zwiększania portfela kredytowego. Na rynku skoncentrowanym banki mają tendencję do wygładza- nia stopy zwrotu z kredytowania jednego podmiotu. We wczesnym okresie jego życia dostarczają mu stosunko- wo taniego kapitału, którego koszt z czasem rośnie. Wy- jaśniano to również tym, że banki błędnie wyceniają kredyty i zbyt chętnie udzielają ich podmiotom młodym, nieznanym oraz zbyt restrykcyjnie oceniają podmioty dojrzałe o ugruntowanej pozycji. Innym wyjaśnieniem jest fakt, że banki na skoncentrowanym rynku liczą na przyszłe korzyści z kredytowania danej firmy i dlatego decydują się na dostarczanie relatywnie tańszego ka- pitału na początku jej funkcjonowania. Odmiennie za- chowują się banki względem dojrzałych podmiotów na rynku konkurencyjnym (o niskim stopniu koncentracji) – pobierają od nich niższą cenę za kredyt niż od doj- rzałych podmiotów. Wyjaśnia to również, dlaczego doj- rzałe firmy na skoncentrowanym rynku finansują in- westycje, opierając się raczej na wewnętrznych źródłach finansowania niż bankowych. Dlatego determinantą sze- roko pojętej dostępności kredytu dla przedsiębiorstw jest stopień konkurencji na rynku usług bankowych.

Przedsiębiorstwa młode, które pozyskują kredyty bankowe są bardziej zadłużone (relacja kredytu do sumy bi- lansowej) na rynku skoncentrowanym niż na rynku konkurencyjnym; odwrotna jest sytuacja firm dojrzałych.

Boot i Thakor (2000), badając wpływ rosnącej konkurencji w sektorze bankowym, porównywali dwie me- tody współpracy banku z przedsiębiorstwem (trans- akcyjną i relacyjną). Stwierdzili, że niezależnie od me-

tody współpracy z przedsiębiorstwami zyski banków ze zmniejszają się w miarę wzrostu konkurencji mię- dzy nimi. Następuje to jednak niesymetrycznie. Współ- praca relacyjna (ze względu na unikalny charakter informacji, którymi dysponują banki) pozwala ochronić zyski banku przed zagrożeniami związanymi z rosnącą konkurencją w sektorze. Ewentualne redukcje zysków dotyczą korzyści osiąganych z kredytowania sposobem transakcyjnym. Wraz ze wzrostem konkurencyjności w sektorze bankowym zwiększa się zainteresowanie ban- ków kredytowaniem przedsiębiorstw wymagających po- dejścia relacyjnego – indywidualnego, stwarzającego możliwość osiągania korzyści w wyniku posiadania uni- kalnych danych o przedsiębiorstwie.

Na dostępność kredytu dla przedsiębiorstw wpły- wają również procesy łączenia i przejęć w sektorze bankowym. Analiza wpływu procesów konsolidacyjnych w systemie bankowym na dostępność kredytu dla małych i średnich przedsiębiorstw wykazała, że jeśli procesy te dotyczą dużych banków, to znacznie ograniczone zo- staje finansowanie mniejszych przedsiębiorstw. Jeśli jednak łączą się małe banki, to efekt jest odwrotny: rośnie dostępność kredytu dla MSP. Oznacza to, że duże banki chętnie pozbywają się małych kredytobiorców, z któ- rymi współpraca opierała się na modelu relacyjnym, i decydują się na nawiązywanie współpracy typu trans- akcyjnego (Keeton 1996; Peek, Rosengreen 1998; Stra- han, Weston 1998).

Kolejną cechą różnicującą dostępność kredytów dla przedsiębiorstw jest liczba banków obsługujących przed- siębiorstwo (multiple banking). Berger i Udell (1995), a także Petersen i Rajan (1994), badając małe przedsię- biorstwa, stwierdzili, że przedsiębiorstwa rzadko współ- pracują z jednym bankiem. Liczba banków obsługują- cych podmiot jest funkcją wielkości przedsiębiorstwa.

W powyższych badaniach liczba banków obsługujących duże podmioty wynosi od 1 do 6. Z kolei w próbie śred- nich przedsiębiorstw rozpiętość była znacznie większa:

od 1 do 21, przy czym średnia liczba banków obsługu- jących wyniosła 5. Niska liczba banków kredytujących w przypadku MSP jest uznawana za wskaźnik zażyłości współpracy banku z podmiotem i dzięki minimalizowa- niu asymetrii informacji pozwala ograniczyć racjonowanie kredytu (Neuberger, Rathke 2006, s. 2).

Wyniki badań Detragiache et al. (2000) dotyczących relacji z wieloma bankami (multiple banking) wykazują, że powielanie monitorowania i oceny scoringowej ge- neruje koszty we wszystkich bankach obsługujących.

Z drugiej strony niepowielanie oceny sytuacji ekonomicznej podmiotu i opieranie się jedynie na wynikach analizy innego banku może przynieść straty. Wiele czyn- ników wskazuje, że dla przedsiębiorstwa utrzymywanie relacji z wieloma bankami jest drogie, przede wszyst- kim ze względu na koszty transakcyjne. Ponadto renegocjowanie umów kredytowych z wieloma bankami może być utrudnione. Do podobnych wniosków do-

(4)

szedł Cole (1998), twierdząc, że duża liczba banków ob- sługujących przedsiębiorstwo wcale nie ułatwia mu do- stępu do kapitału.

2. Analiza relacji przedsiębiorstw z bankami oraz dostępności kredytu – wyniki badań ankietowych dla rynku polskiego

W celu poznania uwarunkowań dostępności kredytu bankowego dla rynku polskiego w niniejszym rozdziale zaprezentowano analizę wyników badań ankietowych NBP dotyczących warunków pozyskania kredytu oraz przyczyn korzystania z usług wielu banków.

Zaprezentowane wyniki empiryczne są rezultatem analizy danych jednostkowych pochodzących z ankiet NBP zarówno w postaci danych przekrojowych, jak również w postaci panelu³. Analizę przeprowadzono na danych jednostkowych obejmujących lata 1995–2005, jak również na danych dotyczących jednego okresu – 2005 r. (wyniki ankiety przeprowadzonej w 2006 r.)⁴.Badania ankietowe przedsiębiorstw w NBP są prowadzone corocznie od 1996 r. i obejmują wiele zagadnień wykorzystywanych do oceny sektora przed- siębiorstw niefinansowych w Polsce⁵. Ważną rolę w procesie pozyskiwania i ankietowania respondentów odgrywają również oddziały okręgowe NBP⁶.

Badanie ankietowe zrealizowane przez NBP w 2006 r. oprócz obszernej informacji o różnych aspek- tach działalności przedsiębiorstw⁷ dostarczyło pogłę- bionych informacji, w porównaniu z wcześniejszymi latami, o zasadach finansowania i współpracy przed- siębiorstw z bankami⁸. Pozwoliło na uzyskanie informacji o przyczynach odmowy kredytowania przez banki (bank lending relationship) oraz o relacjach przedsiębiorstw z wieloma bankami (multiple re- lationships), m.in. w zależności od wielkości przed- siębiorstwa i jego wieku.

W badaniu wzięło udział ponad 750 przedsię- biorstw, reprezentujących wszystkie sekcje PKD (po- za rybołówstwem, leśnictwem, rolnictwem i pośred- nictwem finansowym), duże przedsiębiorstwa oraz przedsiębiorstwa z sektora MSP⁹.

3 Badanie na zbiorach łączących dane przekrojowe z szeregami czasowymi.

4 Zestawienie danych wykorzystywanych w opracowaniu przedstawiono w tabeli 1 w załączniku 1.

5 Udział ankietowanych przedsiębiorstw jest dobrowolny i bezpłatny przy zachowaniu ochrony tajemnicy statystycznej badanych respondentów.

6 Corocznie wzory formularzy ankiety są przesyłane drogą elektroniczną do oddziałów okręgowych NBP. Oddziały rozsyłają formularze ankiety do współ- pracujących przedsiębiorstw. Wypełnione ankiety wracają do oddziałów, gdzie następuje ich weryfikacja. Po jej zakończeniu ankiety są elektronicznie prze- syłane do Centrali NBP.

7 M.in. działalności inwestycyjnej, mechanizmów kształtowania cen, kon- kurencyjności.

8 Formularz z pytaniami ankiety z 2006 r. dotyczącymi kredytowania przed- siębiorstw znajduje się z załączniku 1.

9 Przedsiębiorstwa zatrudniające poniżej 249 osób.

2.1. Kredyt jako zewnętrzne źródło finansowania przedsiębiorstw Polskie przedsiębiorstwa w porównaniu z firmami w innych krajach europejskich są relatywnie nisko zadłu- żone. Jak pokazują badania, relacja kredytu dla przed- siębiorstw do PKB jest najniższa w krajach Europy Środ- kowo-Wschodniej, które w 2004 r. weszły do UE, i ponad 5-krotnie niższa niż w starych krajach Unii (Kiss et al. 2006, s. 26–29).

W Polsce kredyt bankowy jest trzecim co do ważno- ści źródłem finansowania działalności przedsiębiorstw.

W ostatnich dwóch latach około 20% pasywów ankietowanych przedsiębiorstw z sektora MSP pochodzi z tego źródła, podczas gdy wśród dużych przedsiębiorstw wartość ta jest mniejsza. Podobnie jak w innych krajach europejskich istnieje generalna zasada, że im mniejsze jest przedsiębiorstwo, tym niższy wskaźnik kapitałów własnych¹⁰, co wskazuje na wyższe zapotrzebowanie na kapitały obce. Od tej zasady są jednak pewne wyjątki (np. w Belgii i Francji obserwuje się odwrotną zależność – European Commission 2003).

2.2. Warunki kredytowania przedsiębiorstw

Z ankiety przeprowadzonej przez NBP wynika, że aby uzyskać krótkoterminowy kredyt bankowy, przed- siębiorstwa MSP musiały mieć najczęściej 2 zabezpieczenia (tak zadeklarowało ponad 30% firm) lub 3 zabezpieczenia (ponad 25% przedsiębiorstw). Około 25%

dużych firm w celu pozyskania kredytu miało zagwaran- tować 2 zabezpieczenia; tyle samo poproszono o 3 zabezpieczenia kredytu. Ponad 20% firm – zarówno z sek-

10 Wskaźnik kapitałów własnych jako udział kapitałów własnych w sumie bi- lansowej.

Wykres 1.

Kredyt jak źródło kapitału w przedsiębiorstwie

MSP Dużeprzedsię- biorstwa

Dużeprzedsię- biorstwa

Dużeprzedsię- biorstwa MSP

MSP

Pozostałe środki Kapitały własne

200320042005

Kredyty bankowe

0 20 40 60 80 100%

Źródło: ankieta NBP.

(5)

tora MSP, jak i dużych – twierdziło, że aby pozyskać kredyt bankowy, wystarczyło mieć jedno zabezpieczenie. Z kolei długoterminowe kredyty bankowe wśród dużych przed- siębiorstw najczęściej zabezpieczane były trzema formami zabezpieczeń, a wśród podmiotów sektora MSP dwiema.

Zasadniczo wśród polskich przedsiębiorstw do- minującą formą zabezpieczenia kredytu bankowego (za- równo krótko-, jak i długoterminowego) jest hipoteka, weksel in blanco, zastaw rejestrowy oraz przeniesienie własności (rzeczy ruchomych lub papierów własnościo- wych). Banki z powodzeniem wykorzystują te formy za- bezpieczeń w celu zagwarantowania sobie ewentualne-

go zwrotu zaangażowanych środków. Relatywnie rzadko wykorzystywane są poręczenia. Interesujące jest bardzo niskie wykorzystanie kaucji pieniężnych lub blokad ra- chunków bankowych w celu zabezpieczenia spłaty kredytu. Wynik ten jest zaskakujący, gdyż w ostatnio przeprowadzonych badaniach¹¹ ponad 40% ankietowanych przedsiębiorstw stwierdziło, że dysponuje środkami pieniężnymi przewyższającymi bieżące potrzeby firmy.

Można się zatem spodziewać wyższego wykorzystania tego typu zabezpieczenia.

11 Badanie monitoringowe NBP Wstępna informacja o kondycji sektora przedsię- biorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w I kwartale 2007 roku.

Wykres 2.

Rodzaje zabezpieczeń stosowanych przez banki w długoterminowych umowach kredytowych wśród przedsiębiorstw, które w 2005 r. korzystały z kredytu bankowego

56,3 60,0 59,9 62,9

18,5 13,2 12,5 12,8 9,5 10,4 50,3

37,5 35,5 37,0

5,9 1,3 27,6

16,0 0

10 20 30 40 50 60

MSP MSP MSP MSP MSP MSP MSP MSP

Weksel Hipoteka Poręczenie

spółki matki Poręczenie innego podmiotu

Gwarancja bankowa

Zastaw rejestrowy

Przeniesienie własności na zabezpieczenie

Kaucja pieniężna/

blokada

Inne

Wykres 3. Rodzaje zabezpieczeń stosowanych przez banki w krótkoterminowych umowach

kredytowych wśród przedsiębiorstw, które w 2005 r. korzystały z kredytu bankowego

66,6 74,3

55,9 59,6

16,8 17,4 11,9 12,8 9,8 11,0

49,8 44,0 43,1 41,7

11,1 9,9 34,9

18,6 0

10 20 30 40 50 60 70

MSP MSP MSP MSP MSP MSP MSP MSP

Weksel Hipoteka Poręczenie

spółki matki Poręczenie innego podmiotu

Gwarancja

bankowa Zastaw

rejestrowy Przeniesienie własności na zabezpieczenie

Kaucja pieniężna/

blokada

Inne

(6)

Zdaniem ponad 50% przedsiębiorstw sektora MSP (i około 45% dużych firm) problemy z wywiązywaniem się z postanowień umów kredytowych w przeszłości mia- ły wpływ na możliwość pozyskania kredytu w latach póź- niejszych. Duże przedsiębiorstwa zdecydowanie częściej twierdzą, że utrudnia to uzyskanie kredytu (firmy częściej spotykają się z odmową). Wśród małych i średnich przed- siębiorstw wcześniejsze problemy ze spłatą kredytu wiążą się z koniecznością ponoszenia wyższego oprocentowania, dostarczenia wyższych zabezpieczeń kredytu; rzadziej jest to odmowa udzielenia kredytu ze strony banku.

Przedsiębiorstwa, które w ostatnich dwóch latach borykały się z trudnościami finansowymi, spotykały się z różnymi reakcjami ze strony banków – bardzo rzadko banki nie podejmowały żadnych kroków w razie po- jawienia się trudności finansowych w firmach. Wynikało to prawdopodobnie z kontynuowania prawidłowej obsługi zobowiązań kredytowych przez przedsiębiorstwo i uzna- nia przez banki, że nie ma zagrożenia prawidłowej dal- szej współpracy. Relatywnie rzadko instytucje finansowe decydowały się na restrukturyzację zadłużenia w celu

Tabela 1.

Racjonowanie kredytu ze względu na branże kredytobiorcy

Odmowa kredytowania mogła mieć związek z branżą kredytobiorcy

Odmowa kredytowania nie miała związku z branżą kredytobiorcy

Trudno powiedzieć

2002 Duże przedsiębiorstwa 56,0 18,3 25,7

MSP 41,7 25,0 33,3

MSP 35,7 28,6 35,7

MSP 32,0 40,0 28,0

MSP 26,1 26,1 47,8

Wykres 4.

Wpływ trudności finansowych firmy w przeszłości na dostępność kredytu bankowego w 2005 r.

0 20 40 60 80 100

MSP

Duże przedsię- biorstwa

Sytuacja z przeszłości wpływa na obecny dostęp do kredytu Sytuacja z przeszłości nie ma obecnie wpływu na dostępność kredytu Wpływ widoczny jest w trudniejszym dostępie do kredytu Wpływ widoczny jest w ogólnie gorszych warunkach kredytowania

Wykres 5.

Działania banków w sytuacji trudności firmy w 2005 r.

0

%

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 MSP

Dalsze kredytowanie, ale żądanie dodatkowego zabezbieczenia Dalsze kredytowanie uzależniono od dostarczenia dodatkowych informacji Dalsze kredytowanie i wydłużenie okresu spłaty

Dalsze kredytowanie i udostępnienie dodatkowch środków Przystąpiono do restrukturyzacji zadłużenia

Dalsze kredytowanie, ale zmniejszenie dostępnej kwoty kredytu Brak reakcji banku

(7)

jak najszybszego odzyskania środków i wycofania się z finansowania danego podmiotu. O takim zachowaniu ban- ków poinformowało niecałe 15% przedsiębiorstw sektora MSP i niecałe 10% dużych firm. Wobec dużych firm banki najczęściej decydowały się na dalsze kredytowanie pod warunkiem dostarczenia dodatkowych zabezpieczeń spła- ty kredytu lub dodatkowych informacji o przedsiębior- stwie w celu lepszego monitorowania jego sytuacji (ponad 50% dużych firm). W stosunku do małych i średnich przedsiębiorstw banki najczęściej uzależniały dalsze kredytowanie od dostarczenia dodatkowych informacji o fir-

mie w celu poprawy monitorowania (ponad 20% firm) oraz decydowały się na zwiększenie dotychczasowej kwoty kredytu w celu zażegnania trudności finansowych (ponad 16% przedsiębiorstw). W obu grupach w niemal 15%

przypadków banki wydłużały okres kredytowania, zmniej- szając bieżące obciążenia firmy.

Stanowisko banków względem przedsiębiorstw bo- rykających się z trudnościami finansowymi w okresie współpracy służyło poprawie sytuacji firmy, przy jed- noczesnym dbaniu o interesy banku.

Przedsiębiorstwa z sektora MSP rzadziej były skłon- ne zaakceptować wyższe oprocentowanie niż duże firmy (odpowiednio niecałe 35% i ponad 45%). Może to wynikać, po pierwsze, z niższej opłacalności inwestycji, w które angażują się te firmy. Po drugie małe i śred- nie przedsiębiorstwa porównują ewentualną podwyżkę oprocentowania z obecnym. Z reguły jest ono wyższe dla MSP zarówno w przypadku kredytów długotermino- wych, jak i krótkoterminowych¹².

Z roku na rok wśród badanych przedsiębiorstw zmniejsza się odsetek podmiotów wiążących odmowę kredytowania z branżą, w której działają. Jeszcze w 2002 r. ponad połowa dużych przedsiębiorstw i ponad 40% MSP wiązało negatywne rozpatrzenie wniosku kredytowego przez bank z rodzajem prowadzonej dzia- łalności. W 2005 r. o racjonowaniu kredytu przez banki przekonane było zaledwie co czwarte duże przed-

12 Porównanie wysokości oprocentowania kredytów długoterminowych i krótko- terminowych z punktu widzenia wielkości podmiotu przedstawiono w kwartalnym opracowaniu NBP np. Wstępna informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w I kwartale 2007 roku.

Tabela 3. Odrzucanie wniosków kredytowych przez bank prowadzący lub inny bank

obsługujący przedsiębiorstwo w 2005 r.

Odmowne rozpatrzenie wniosku Pozytywne rozpatrzenie wniosku

W banku wiodącym

Duże przedsiębiorstwa 6,6 93,4

MSP 12,5 87,5

W każdym banku, w którym się ubiegał o kredyt

Duże przedsiębiorstwa 10,2 89,8

MSP 17,5 82,5

Tabela 2. Odsetek przedsiębiorstw w badanej próbie przedsiębiorstw, którym odmówiono

przyznania kredytu w wybranych latach w okresie 1995–2005

1995 1996 1997 1998 1999 2002 2003 2004 2005

Odmowne rozpatrzenie wniosku

kredytowego 9,6 8,4 7,8 10,6 12,8 33,9 26,0 21,1 12,6

Wykres 6. Skłonność przedsiębiorstw do

akceptacji wyższego oprocentowania w celu pozyskania kredytu w 2005 r.

43,4 53,4

45,7 34,5

10,9 12,1

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

MSP

Brak zgody na wzrost oprocentowania

Brak zdania

Skłonność do akceptacji wyższego oprocentowania

(8)

siębiorstwo (por. tabela 1). Znacznie wolniej zmniejsza się odsetek przedsiębiorstw z sektora MSP prze- konanych o wpływie branży na możliwość nieuzyskania kredytu bankowego.

2.3. Przyczyny odrzucania wniosków kredytowych

Badanie Komisji Europejskiej dotyczące dostępności kredytu dla sektora MSP w wybranych krajach europejskich wykazało, że przedsiębiorstwa MSP, jeśli ubie- gały się o dodatkowe finansowanie w banku dotychczas je obsługującym, to najczęściej je uzyskiwały (European Commission, 2003). Tylko w przypadku około 13% pod- miotów wnioski były odrzucane. Głównymi powodami odmowy udzielenia kredytów były:

– niedostateczne zabezpieczenia kredytu, – zbyt słabe wyniki gospodarcze podmiotu, – niewystarczająca informacja, jaką przedsiębior- stwo dostarczyło do banku.

W Polsce przeprowadzone przez NBP badania ankietowe było szersze niż badanie Komisji Europejskiej.

Badania te pozwoliły nie tylko określić dostępność kredytu dla przedsiębiorstw, ale również porównać i okre- ślić różnice dostępności kredytu w zależności od wiel- kości przedsiębiorstw. Z badań ankietowych NBP wynika, że w latach 1995 – 2005 zmieniał się odsetek przedsiębiorstw, którym odmawiano przyznania kredytu bankowego (por. tabela 2), przy czym w latach 2002–2003 mogło to być skutkiem m.in. wysokiego udziału należności zagrożonych w sumie kredytów dla przedsiębiorstw i większej ostrożności banków przy roz- patrywaniu kolejnych wniosków kredytowych¹³.

Analiza wyników ankiet pozwala stwierdzić, że utrzymują się różnice między przedsiębiorstwami ma-

13 Udział kredytów o obniżonej wartości jest wynikiem pogorszenia koniunktury, gorszych wyników finansowych firm i większej liczby upadłości. Powoduje to, że banki ostrożniej udzielają nowych kredytów bankowych.

łymi i średnimi a dużymi pod względem liczby odmów przyznania kredytu. Podmioty z sektora MSP częściej spotykają się z odmową przyznania kredytu przez bank.

Rzadziej odmawiają udzielenia kredytu banki wiodące (homebank) niż inne instytucje bankowe. Zależność ta utrzymuje się zarówno w stosunku do dużych przed- siębiorstw, jak i podmiotów sektora MSP (por. tabela 3).

Większa skłonność banków wiodących do przyznawania kredytów wynika z ich lepszej pozycji względem innych banków; lepszej znajomości przedsiębiorstwa, większe- go zasobu informacji, którymi dysponują, podejmując decyzje o zwiększeniu zaangażowania w danej firmie.

Od kilku lat zdaniem zarówno MSP, jak i du- żych przedsiębiorstw najczęstszą przyczyną odrzucenia wniosku kredytowego przez bank jest niska – nie- wystarczająca płynność. W badaniu przeprowadzonym w 2006 r. taką opinię wyraziło ponad 36% podmiotów z sektora MSP i około 53% dużych firm. Ponad 20% przed- siębiorstw uważało z kolei, że niska rentowność jest dla banków podstawą nieudzielenia kredytu. Co interesujące, relatywnie niewielka grupa badanych firm twierdziła, że brak odpowiednich zabezpieczeń może być powodem nieuzyskania kredytu (por. wykres 7). Jest to wynik odmienny od tego, jaki uzyskano podczas badania przeprowadzonego w krajach UE-15, gdzie wykazano, że to właśnie brak do- statecznych zabezpieczeń jest zasadniczym powodem nie- uzyskiwania kredytów bankowych. Należy zauważyć, że poziom zadłużenia polskich przedsiębiorstw jest na tyle niski, że brak kolejnych umów kredytowych może nie wy- nikać z braku zabezpieczenia.

2.4. Liczba banków obsługujących przedsiębiorstwo

Interesujące badanie dotyczące liczby banków ob- sługujących sektor MSP pt. SMEs and accountants:

an international study of SMEs’ banking relationships przeprowadził Berry (2006). Wyniki tego badania wyka-

Wykres 7.

Przyczyny odrzucania wniosków kredytowych przez banki w 2005 r.

0 20 40 60 80 100

% MSP

Dużeprzedsię- biorstwa Dużeprzedsię- biorstwa

Dużeprzedsię- biorstwa MSP

MSP

2002200320042005

Niska rentowność Niska płynność

Niewystarczjące zabezpieczenia Brak biznesplanu

Słabe perspektywy zbytu Niska ocena kadry zarządzającej Inna przyczyna

(9)

zały, że w większości krajów im większe przedsiębiorstwo, tym częściej korzysta z wielu usług bankowych, począw- szy od obsługi rachunków bankowych, a skończywszy na wykorzystywaniu kredytów bankowych. Badanie to wy- kazało ponadto, że najczęściej z usług jednego banku ko- rzystają przedsiębiorstwa z sektora MSP w Wielkiej Bry- tanii i Stanach Zjednoczonych. Może to wynikać z faktu, że są to systemy finansowe zorientowane rynkowo i przed- siębiorstwa znacznie częściej finansują się na rynku ka- pitałowym. Bank jest wówczas instytucją świadczącą ty- powe usługi pośredniczące (np. rozliczenia). Najczęściej współpracę z co najmniej czterema bankami utrzymują firmy hiszpańskie (por. Berry 2006).

Na podstawie ankiety NBP z 2006 r. stwierdzono, że w Polsce duże przedsiębiorstwa zdecydowanie inten-

sywniej współpracują z bankami niż podmioty sektora MSP. Niemniej jednak wszystkie małe i średnie przed- siębiorstwa mają co najmniej jeden rachunek bankowy (obowiązek posiadania konta w momencie rozpoczęcia działalności – obowiązek przekazywania składek ZUS przelewem bankowym)¹⁴. Najwięcej, bo ponad 35% tej klasy przedsiębiorstw, ma co najmniej 2 rachunki, z któ- rych można dokonywać płatności bezgotówkowych. Jed- nocześnie około 40% przedsiębiorstw korzystających z kredytów bankowych twierdzi, że współpracuje z wieloma bankami.

Około 50% przedsiębiorstw z sektora MSP ma rachunki w dwóch bankach, a niecałe 10% deklaruje, że korzysta z usług czterech banków i więcej (por. wykres 10). Duże przedsiębiorstwa zdecydowanie częściej ko- rzystają z produktów większej liczby banków (ponad 36% tej klasy). Potwierdza to tezę Bergera i Udella (1995) oraz Petersena i Rajana (1994), że liczba banków współ- pracujących z przedsiębiorstwem jest funkcją wielkości podmiotu.

Analiza okresu współpracy przedsiębiorstwa z bankiem pozwala stwierdzić, że im starszy podmiot, tym częściej utrzymuje długą współpracę z jednym bankiem.

W badanej próbie widoczny jest wyższy odsetek dużych przedsiębiorstw (około 40% klasy), których współpraca z jednym bankiem trwa co najmniej 10 lat; niewiele mniejsza jest grupa podmiotów deklarujących współ- pracę z bankiem trwającą od 5 do 10 lat (por. wykres 11).

Wśród przedsiębiorstw z sektora MSP około 38% współ- pracuje z jednym bankiem od 5 do 10 lat, a około 31%

od 2 do 5 lat¹⁵.

14 Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887).

15 W badanej próbie z 2005 r. przedsiębiorstwa młode stanowią około 50% sektora MSP i niecałe 30% dużych przedsiębiorstw.

Wykres 8. Liczba banków obsługujących

przedsiębiorstwo z sektora MSP –

porównanie międzynarodowe

0 10 20 30 40

Przedsiębiorstwa

50 60 70 80%

1 2 Liczba banków3 4 i więcej

Polska UK Niemcy

Hiszpania HongKong USA

Źródło: Berry (2006, s. 16) oraz ankieta NBP.

Wykres 9. Liczba banków obsługujących przedsiębiorstwo, liczba posiadanych

rachunków bankowych w 2005 r.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 MSP

Dużeprzedsię- biorstwa Dużeprzedsię-

biorstwa

Jeden rachunek Korzystanie z usług wielu banków

Korzystanie z usług jednego banku Dwa rachunki

Trzy rachunki Cztery rachunki i więcej

0 20 40 60 80 100

% %

MSP

(10)

2.5. Przyczyny korzystania z usług wielu banków

Dla przedsiębiorstw z sektora MSP głównym powodem współpracy z większą liczbą banków (multiple relation- ship) była możliwość uzyskania lepszych warunków kredytowania oraz łatwiejsze renegocjowanie dotychczasowych umów kredytowych. Potwierdza się zatem formułowana w literaturze teza, że banki chętniej finan- sują przedsiębiorstwa, które już współpracują z innymi bankami. W przypadku około 10% MSP bank odmówił dalszego kredytowania, zmuszając przedsiębiorstwo do poszukiwania innego źródła kapitału obcego. Duże podmioty rzadziej zmieniają bank z powodu otrzymania lepszych warunków w innym banku. Częściej natomiast

odnoszą korzyści w wyniku renegocjowania warunków dotychczasowych umów, jeśli korzystają z usług wielu banków. Niecałe 20% dużych przedsiębiorstw musiało korzystać z usług więcej niż jednego banku, ponieważ ich potrzeby kredytowe były zbyt duże, aby mogły być zaspokojone przez jeden bank. Przepisy Prawa bankowego ograniczają możliwości kredytowania dużych przedsięwzięć przekraczających limit koncentracji wie- rzytelności¹⁶. Rozwiązaniem w takiej sytuacji jest korzystanie z usług wielu banków, co ogranicza ryzyko po- jedynczego banku i gwarantuje przedsiębiorstwu dostęp do odpowiedniej ilości kapitału. Zarówno wśród przed- siębiorstw dużych, jak i MSP istnieje pewna grupa pod-

16 Dz.U. z 29 sierpnia 1997 r., nr 140, poz. 939 z późn. zm.

Wykres 10. Liczba banków obsługujących rachunki bezgotówkowe przedsiębiorstw

w 2005 r. w podziale na przedsiębiorstwa: duże i z sektora MSP oraz firmy młode i dojrzałe

6,4

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

% %

MSP Młode

Dojrzałe

Jeden bank Dwa banki Trzy banki Cztery banki i więcej Jeden bank Dwa banki Trzy banki Cztery banki i więcej

0 20 40 60 80 100

Duże przedsię-

biorstwa 28,8 28,2 36,6

10,9 40,1 27,7 21,3

7,6 32,6 27,2 32,6

14,4 49,7 26,9 9,0

Uwaga: podziału na przedsiębiorstwa młode i dojrzałe dokonano na podstawie pracy Petersena i Rajana (1995), w której przedsiębiorstwo młode zostało zdefiniowane jako przedsiębiorstwo liczące mniej niż dziesięć lat.

Wykres 11. Długość współpracy przedsiębiorstwa z bankiem w 2005 r. w podziale na

przedsiębiorstwa: duże i z sektora MSP oraz ze wzglądu na wiek firmy

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

% %

MSP

do 2 lat od 2 do 5 od 5 do 10 powyżej 10 lat

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

do 2 lat od 2 do 5 od 5 do 10 powyżej 10 lat do 5 lat

od 5 do 10 lat od 10 do 20 lat od 20 do 50 lat ponad 50 lat

(11)

miotów, która współpracuje z wieloma bankami w celu dywersyfikacji źródeł kapitału.

W obu klasach współpraca przedsiębiorstw z bankami opiera się głównie na kontaktach przed- siębiorstw z jednym doradcą klienta (pracownik banku odpowiedzialny za utrzymywanie kontaktu z firmą).

W ten sposób z bankami współpracuje ponad 78% du- żych przedsiębiorstw i około 60% z sektora MSP. Można zatem przypuszczać, że w stosunku do tej części przed- siębiorstw współpraca ma charakter relacyjny. Zna- jomość firmy przez pracownika i utrzymywanie bli- skich kontaktów wspomagają ocenę firmy i mogą uła- twiać uzyskanie przez przedsiębiorstwo kredytu. Nie- wielka grupa przedsiębiorstw w obu klasach twierdzi, że podejście banku do ich spraw jest zindywidualizowane, ale zmieniają się osoby prowadzące sprawy przedsię-

biorstwa w banku. Około 30% przedsiębiorstw z sektora MSP uważa, że kontakt z bankiem i negocjowanie wa- runków współpracy są właściwie niemożliwe, ponieważ rola pracowników znających firmę jest minimalna, natomiast w ocenie przedsiębiorstwa dominują procedury formalne (por. wykres 13).

Analizując dane dotyczące dostępności kredytu dla polskich przedsiębiorstw i ich współpracy z bankami, można stwierdzić, że występują tu wszelkie światowe tendencje. Duże podmioty częściej niż ma- łe i średnie firmy korzystają z usług większej liczby banków, co można wyjaśniać relatywnie większym zapotrzebowaniem na specjalistyczne produkty bankowe. Sektor MSP wciąż jeszcze boryka się z mniej- szą dostępnością kredytu i gorszymi warunkami kredytowania swojej działalności, częściej wiąże nie- uzyskanie kredytu z branżą, w której działa. Należy jednak zauważyć, że niezależnie od wielkości przed- siębiorstwa brak wystarczającej płynności i niska ren- towność pozostają głównymi przyczynami odrzucania wniosków kredytowych przez banki. Zachodzi rów- nież zależność, że im lepszy kontakt przedsiębiorstwa z bankiem, tym rzadziej firmy (zarówno duże, jak i mniejsze) spotykają się z odmową finansowania.

3. Dostępność kredytu dla przedsiębiorstw - wyniki modeli binarnych

Analiza wyników badań ankietowych przeprowadzona w drugim rozdziale pozwoliła na postawienie następują- cych hipotez badawczych. Po pierwsze, sektor MSP ma mniejszy dostęp do kredytu i gorsze warunki kredytowania niż duże przedsiębiorstwa. Po drugie, duże podmioty częściej niż małe i średnie firmy korzystają z więk- szej liczby banków. Po trzecie, niezależnie od wielkości

Wykres 12 Przyczyny korzystania z usług wielu banków w zależności od wielkości przed-

siębiorstwa w 2005 r.

0 20 40 60 80 100

% MSP

Inny bank zaproponował lepsze warunki Korzystanie z wielu banków ułatwia renegocjacje dotychczasowych umów Potrzeby kredytowe były większe niż możliwości banku

Dotychczas kredytujący bank odmówił dalszego kredytowania

Inne (w tym ponad 2/3 – dywersyfikacja źródeł kapitału)

Mniejsze kredyty są łatwiej dostępne

Wykres 13. Relacje przedsiębiorstwa

z bankiem – dominująca forma obsługi przedsiębiorstw (w%)

MSP

Duże przedsiębiorstwa

Rola pracowników jest istotna, ale nie są to stale ci sami pracownicy Rola opiekunów firmy jest istotna Dominują procedury formalne

Inne

(12)

i wieku przedsiębiorstwa brak wystarczającej płynności i niska rentowność pozostają głównymi przyczynami odrzucania wniosków kredytowych przez banki.

W celu weryfikacji wniosków i hipotez sformu- łowanych na podstawie analizy wyników badań ankietowych, dotyczących zarówno czynników decydują- cych o odmowie udzielenia kredytu (bank lending re- lationship), jak również o korzystaniu firmy z usług kil- ku banków (multiple relationship), przeprowadzono ba- danie ilościowe z wykorzystaniem modeli binarnych na danych z ankiet NBP i danych punktowych ze statystyki bankowej.

W pierwszej kolejności zaprezentowano wyniki badania panelowego¹⁷. Jego celem było wyodrębnie- nie istotnych czynników wpływających na odrzucenie wniosków kredytowych, zarówno po stronie firm ubie- gających się o kredyt, jak również po stronie kredytują- cych banków. Następnie przedstawiono wyniki dwóch badań przekrojowych¹⁸: pierwsze badanie dotyczy przyczyn odrzucenia wniosku kredytowego przez bank wio- dący, drugie dotyczy relacji firm z wieloma bankami.

3.1. Przyczyny odmowy kredytowania przedsiębiorstw przez banki - wyniki panelowego modelu logitowego

3.1.1. Opis badania

Aby zbadać determinanty odmowy udzielenia kredytu przedsiębiorstwu, przeprowadzono badanie panelowe, wykorzystując probabilistyczny model typu logit. Ba- danie pozwoliło na identyfikację czynników istotnie wpływających na odmowę kredytu, leżących zarówno po stronie przedsiębiorstwa (poprzez zbadanie zmien- nych określających cechy przedsiębiorstw (firm con- trols variables)), jak i po stronie banków (poprzez prze- testowanie istotności zmiennych charakteryzujących sy- tuację w sektorze bankowym (bank controls variables)).

Modele probabilistyczne stosuje się wtedy, gdy zmienna objaśniana ma charakter jakościowy. W szcze- gólności modele typu logit są wykorzystywane w takim przypadku, gdy zmienna objaśniana jest dychotomiczna, tzn. przyjmuje dwie wartości: 1 lub 0. W niniejszym badaniu za zmienną objaśnianą przyjęto dychotomiczną zmienną określającą zdarzenie polegające na odmowie udzielenia kredytu przedsiębiorstwu i przez bank w okresie t. Dla każdego przedsiębiorstwa i w okresie t w analizowanym panelu danych zmienna objaśniana (OD) przyjmuje wartość 1, kiedy przedsiębiorstwo spo- tkało się z odmową udzielenia kredytu w ciągu 12 mie- sięcy z prawdopodobieństwem pi. Zmienna objaśniana

17 Badania panelowe dostarczają więcej informacji o danym zjawisku niż badanie przekrojowe, ponieważ umożliwiają weryfikację sekwencyjnych informacji o konkretnych jednostkach dla wielu okresów.

18 Dane dotyczące przyczyn odrzucenia wniosku kredytowego przez bank wio- dący oraz relacji firm z wieloma bankami są dostępne w ankiecie NBP tylko dla jednego okresu (co umożliwia jedynie badanie przekrojowe). Badanie takie zo- stało przeprowadzone w 2006 r. (zob. rozdział 2.).

przyjmuje natomiast wartość 0 w przypadku zajścia zda- rzenia przeciwnego – przedsiębiorstwo nie spotkało się z odmową udzielenia kredytu w przeciągu 12 miesięcy z prawdopodobieństwem 1 – pi .

Postać analityczną szacowanego modelu logitowego prezentuje równanie (1)¹⁹.

OQ

S2'^LW_LW 2'

S ILUPFRQWUROVLW G EDQNFRQWUROVLW G DLHLW

OQ

S2:'^L_L 2':

S ILUPFRQWUROVL G HL

HL

OQ

S05^L_L 05

S ILUPFRQWUROVL G HL

(1)

gdzie:

a_i – indywidualne efekty losowe, e_it– czysty wskaźnik losowy,

firmcontrols – zmienne charakteryzujące sektor przedsiębiorstw,

bankcontrols – zmienne charakteryzujące sektor bankowy²⁰.

3.1.2. Dane zastosowane w analizie panelowej

Dane zastosowane w badaniu panelowym to indywidualne dane przedsiębiorstw z ankiet NBP oraz dane ze statystyki bankowej, obejmujące lata 1997–2005. W szacowanym modelu jako zmienną objaśnianą przyjęto zmienną binarną (OD), określającą relację z bankami:

OD = 1, gdy przedsiębiorstwo spotkało się z od- mową kredytu w ciągu 12 miesięcy z prawdopodobień- stwem pi,

OD = 0 w przeciwnym przypadku.

Jako zmienne objaśniające (firmcontrols) przyjęto:

– wskaźnik rentowności netto, szacowany jako ilo- raz wyniku netto do przychodów i-tego przedsiębiorstwa (rent),

– wskaźnik charakteryzujący sytuację finansową firmy, szacowany jako środki pieniężne do aktywów ogó- łem i-tego przedsiębiorstwa (pl)²¹,

– wielkość firmy szacowaną, jako logarytm wiel- kości aktywów i-tego przedsiębiorstwa (lak),

– wiek przedsiębiorstwa, szacowany jako logarytm wieku i-tego przedsiębiorstwa (age),

– wielkość dźwigni finansowej, szacowanej jako iloraz sumy kredytów długoterminowych do krótkoter- minowych przedsiębiorstwa do aktywów ogółem i-tego przedsiębiorstwa (levar),

– zmienne binarne określające formę własności i-te- go przedsiębiorstwa:

w1 = 1, gdy przedsiębiorstwo stanowi własność pu- bliczną, w1 = 0 w przeciwnym przypadku,

w2 = 1, gdy przedsiębiorstwo stanowi własność prywatną polską, w1 = 0 w przeciwnym przypadku,

w3 = 1, gdy przedsiębiorstwo stanowi własność za- graniczną, w1 = 0 w przeciwnym przypadku,

19 Bardziej szczegółowy opis modelu logit znajduje się w załączniku 2.

20 Por: Degryse et al. (2005, s. 20).

21 Należy zauważyć, że wskaźnik ten skonstruowano w celu przybliżenia płynności firmy ze względu na brak w ankiecie NBP danych dotyczących zo- bowiązań.

(13)

– zmienne ze statystyki bankowej (bankcontrols) jako miary charakteryzujące sytuację w sektorze bankowym:

– zwrot z aktywów sektora dla bankowego w okre- sie t (ROA),

Szacowany jako wynik netto do aktywów sektora bankowego w danym roku.

– wskaźnik złych kredytów (nonperforming loans) w okresie t (NPL)²³,

– koncentracja aktywów sektora bankowego w okre- sie t (HHI)²⁴,

23 Szacowany jako udział należności zagrożonych w aktywach.

24 HHI jest definiowany jako suma kwadratów udziałów w rynku poszczegól- nych banków komercyjnych odpowiednio w aktywach w danym roku.

Ta b e l a 4 . Wyniki estymacji modelu panelowego w podziale na: MSP i duże przedsiębiorstwa

MSP Duże przedsiębiorstwa

Reg. 1 Reg. 2 Reg. 1 Reg. 2

współczynnik p>|z| współczynnik p>|z| współczynnik p>|z| współczynnik p>|z|

lakt -0,043 0,801 -0,043 0,801 -0,285 0,005 -0,285*** 0,005

age -0,017 0,957 -0,017 0,957 -0,051 0,727 -0,051 0,727

Rent -0,017* 0,056 -0,017* 0,056 -0,023** 0,010 -0,023** 0,010

pl -0,084*** 0,006 -0,084*** 0,006 -0,159*** 0,000 -0,149*** 0,000

ROA -0,031 0,411 - - 0,068*** 0,002 - -

HHI -0,027 0,563 - - 0,095*** 0,001 - -

NIM - - 0,001**

0,025

- - 0,081*** 0,002

NPL - - -0,004 0,436 - - 0,001*** 0,000

levar -0,004 0,400 -0,004 0,400 -0,001 0,899 -0,001 0,899

W1 -23,4 0,936 -23,3 0,999 0,911*** 0,009 0,911*** 0,002

W3 -0,907 0,148 -0,907 0,179 -0,532 0,178 -0,532 0,178

stała 25,7 0,562 7,23 0,569 -79,92*** 0,001 -26,22*** 0,002

Liczba

obserwacji 349 349 1112 1112

Liczba

grup 211 211 560 560

Uwaga: *** zmienna istotna, przy poziomie istotności 1%, ** zmienna istotna, przy poziomie istotności 5%, * zmienna istotna, przy poziomie istotności 10%.

Źródło: obliczenia własne za pomocą programu STATA 9.

Tabela 5. Wyniki estymacji modelu panelowego w podziale na: „młode” i „dojrzałe” przed-

siębiorstwa

młode dojrzałe

Reg. 1 Reg. 2 Reg. 1 Reg. 2

współczynnik p>|z| współczynnik p>|z| współczynnik p>|z| współczynnik p>|z|

lakt -0,016 0,881 -0,016 0,881 -0,263** 0,013 -0,246 0,013**

age -0,168 0,542 -0,168 0,542 -0,103 0,600 -0,003 0,986

rent -0,047*** 0,001 -0,047** 0,001 -0,016 0,006 -0,015 0,007

pl -0,089*** 0,001 -0,089** 0,001 -0,159 0,000 -0,138 0,000

ROA 0,026 0,454 - - 0,045** 0,045 - -

HHI 0,041 0,361 - - 0,066** 0,018 - -

NIM - - 0,004 0,312 - - 0,056** 0,038

NPL - - 0,001** 0,024 - - 0,001*** 0,000

levar 0,001 0,823 0,001 0,823 -0,01 0,291 -0,01 0,291

W1 -0,765 0,263 -0,765 0,263 0,841 0,041 0,841 0,041

W3 0,914** 0,044 -0,914** 0,044 -0,255 0,544 -0,255 0,544

stała -43,97 0,235 -15,4 0,226 -55,26 0,023 -18,1** 0,035

Liczba

obserwacji 460 460 1001 1001

Liczba

grup 285 285 535 535

Uwaga: *** zmienna istotna, przy poziomie istotności 1%, ** zmienna istotna, przy poziomie istotności 5%, * zmienna istotna, przy poziomie istotności 10%.