Alicja Stolarska
Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
DODATKOWA DZIA£ALNOÆ GOSPODARCZA RODZIN ROLNICZYCH CZYNNIKIEM ROZWOJU OBSZARÓW
WIEJSKICH
NON-AGRICULTURAL ECONOMIC ACTIVITY OF FAMILY FARMS AS A FACTOR OF THE RURAL AREAS
S³owa kluczowe: gospodarstwo rolne, dzia³alnoæ pozarolnicza, rozwój Key words: farm, non-agricultural economic activity, development
Synopsis. Opracowanie przedstawia charakterystykê dodatkowej dzia³alnoci gospodarczej prowadzonej przez rodziny rolnicze w latach 1996-2000. Pokazuje wp³yw tej¿e dzia³alnoci na gospodarstwa oraz ich otoczenie. Wskazuje mo¿liwoci rozwoju obszarów wiejskich wskutek rozszerzania pozarolniczej dzia³alnoci gospodarczej.
Wstêp
Jak wynika z danych GUS, przesz³o 38% ludnoci Polski zamieszkuje obszary wiejskie, a ponad 16% pracuje w rolnictwie. Obserwowane znaczne rozdrobnienie strukturalne gospo- darstw oraz niskie dochody uzyskiwane z produkcji rolniczej nie sprzyjaj¹ rozwojowi obszarów wiejskich. Wród ok. 1850 tys. gospodarstw indywidualnych, o przeciêtnej powierzchni wyno- sz¹cej 7,4 ha UR odnotowano a¿ blisko 26% takich, których obszar nie przekracza 2 ha UR.
Jednoczenie gospodarstwa rolników legitymuj¹ siê najni¿szym przeciêtnym miesiêcznym do- chodem rozporz¹dzalnym w przeliczeniu na 1 osobê. W 2003 roku wynosi³ on 474 z³, podczas gdy w gospodarstwach emerytów i rencistów 720 z³, a pracuj¹cych na w³asny rachunek 860 z³ [Rocznik 2004].
Szans¹ rozwoju nie tylko rolnictwa, ale równie¿ obszarów wiejskich mo¿e byæ z jednej strony zwiêkszanie zarówno powierzchni gospodarstw, jak i produkcji rolniczej, a tym samym uzyskiwanych wyników finansowych. Z drugiej za jest to mo¿liwe jedynie w sytuacji odcho- dzenia czêci gospodarstw od rolnictwa, co w perspektywie umo¿liwi powiêkszanie obszaru i rozwój pozosta³ych.
Odchodzenie od rolnictwa, z racji du¿ego bezrobocia oraz trudnej sytuacji mieszkaniowej w
miastach, nie mo¿e odbywaæ siê przez opuszczanie obszarów wiejskich. Pewnym zatem rozwi¹-
zaniem jest podejmowanie przez rodziny rolnicze dodatkowej, nierolniczej dzia³alnoci gospo-
darczej. Daje ona nie tylko pozarolnicze miejsca pracy, z jednoczesnym zamieszkiwaniem na
wsi, ale przede wszystkim umo¿liwia poprawê sytuacji dochodowej rodziny.
Poprawa warunków materialnych powoduje polepszenie warunków i jakoci ¿ycia miesz- kañców wsi, prze³amanie apatii i niezadowolenia. Skutkiem rozwoju przedsiêbiorczoci jest zmiana struktury spo³eczno-zawodowej ludnoci, poprawa stanu infrastruktury i urbanizacja wsi [Makarski 2000, str. 276].
Przedmiot badañ
Przedmiotem badañ by³o 139 gospodarstw, które prowadzi³y rachunkowoæ rolnicz¹ nie- przerwanie w latach 1996-2000
1. Gospodarstwa te prowadzi³y jednoczenie, w wymienionym okresie, dodatkow¹ dzia³alnoæ gospodarcz¹. By³a to zarówno dzia³alnoæ typowo pozarolni- cza, niezwi¹zana z prowadzonym gospodarstwem rolnym, jak i dzia³alnoæ tzw. uboczna, a wiêc wykorzystuj¹ca zasoby gospodarstwa
2. Uzupe³nieniem danych rachunkowoci rolniczej by³y odpowiedzi rolników uzyskane w wyniku przeprowadzonych badañ sonda¿owych (przy pomocy kwestionariusza wywiadu).
Pozarolnicza dzia³alnoæ gospodarcza
Prowadzona dzia³alnoæ dodatkowa nie zawsze by³a deklarowana jako dzia³alnoæ gospodar- cza. Blisko 39% badanych twierdzi³o, ¿e jest to dzia³alnoæ uboczna gospodarstwa, która nie wyma- ga zarejestrowania. U przesz³o 61% stwierdzono wpis dzia³alnoci dodatkowej do rejestru dzia³alno-
ci gospodarczej. W dzia³alnoci dodatkowej dominowa³a dzia³alnoæ uboczna gospodarstwa (g³ównie us³ugi rolnicze). Prowadzi³o j¹ ok. 91% gospodarstw
3. W dzia³alnoci pozarolniczej prowa- dzonej przez ok. 52% badanych dominowa³y us³ugi (nierolnicze), a nastêpnie handel. Najmniejszy odsetek gospodarstw podejmowa³ siê prowadzenia nierolniczej dzia³alnoci produkcyjnej.
W latach 1996-2000 odnotowano wzrost zainteresowania wszystkimi rodzajami dzia³alnoci pozarolniczej, przy czym najwiêkszy us³ugami pozarolniczymi (rys. 1). W dalszym ci¹gu naj- mniejszy odsetek gospodarstw zajmowa³ siê nierolnicz¹ dzia³alnoci¹ produkcyjn¹. G³ównym powodem by³ brak odpowiednich rodków finansowych potrzebnych na podjêcie tego rodzaju dzia³alnoci oraz d³u¿sze przesuniêcie w cza- sie spodziewanych efektów w porównaniu z innymi rodzajami dzia³alnoci pozarolniczej.
Dzia³alnoæ dodatkowa by³a podejmo- wana g³ównie w celu uzyskania dodatko- wych dochodów (przez 97% badanych go- spodarstw). Jednoczenie dla 35% by³ to jedyny powód. Prowadzono j¹ równie¿ w celu lepszego wykorzystania posiadanych zasobów gospodarstwa (g³ównie si³y robo- czej), zaspokojenia ambicji, a tak¿e (6%) sprzeda¿y produktów z w³asnego gospo- darstwa. Przesz³o 8% badanych podjê³o siê prowadzenia dzia³alnoci dodatkowej wsku- tek pozytywnego przyk³adu jej funkcjono- wania w okolicy.
1 Badania zakoñczono na roku 2000 ze wzglêdu na póniejsz¹ zmianê systemu rachunkowoci rolniczej przygotowywanej do ujednolicenia z systemem rachunkowoci UE.
2 Us³ugi rolnicze, wynajem maszyn i sprzêtu rolniczego.
3 Ok. 75,5% prowadzi³o dzia³alnoæ uboczn¹ w ka¿dym badanym roku. Pozosta³e, w dzia³alnoci dodatkowej, zajmowa³y siê g³ównie dzia³alnoci¹ typowo pozarolnicz¹.
Rysunek 1. Zmiany struktury dzia³alnoci po- zarolniczej badanych gospodarstw w latach 1996-2000 [%] (niektóre prowadzi³y jednocze-
nie kilka rodzajów dzia³alnoci)
ród³o: badania w³asne.
RGVHWHNJRVSRGDUVWZ>@
G]LDáDOQR üSURGXNF\MQD KDQGHO
XVáXJLSR]DUROQLF]H
Wród barier rolnicy na pierwszym miejscu wymieniali brak rodków finansowych potrzeb- nych na rozpoczêcie nowej dzia³alnoci. Dla 44% by³a to najwa¿niejsza przeszkoda, a kolejnych 14% postawi³o j¹ na drugim miejscu. Wskazywano równie¿ na trudnoci pogodzenia pracy w gospodarstwie rolnym i dzia³alnoci dodatkowej (36%), niedostêpnoæ kredytów (30%) oraz brak dowiadczenia i nieznajomoæ rynku (19%). Dla 8% badanych g³ówn¹ barierê stanowi³y istniej¹ce (zawi³e) przepisy prawne.
Wa¿nym elementem zewnêtrznego oddzia³ywania dzia³alnoci dodatkowej jest m. in. za- trudnianie dodatkowych osób. Ponad 40% badanych zatrudnia³o 1 osobê. Ponad 11% gospo- darstw zatrudnia³o w dzia³alnoci dodatkowej 2 osoby i wiêcej (maksymalnie 14 osób). Pozo- sta³e, ok. 42% badanych nie deklarowa³o dodatkowego zatrudnienia w dzia³alnoci pozarolniczej
4. Ponad 94% badanych zadeklarowa³o kontynuowanie prowadzonej dzia³alnoci dodatkowej.
Jednoczenie ponad 55% zamierza zwiêkszyæ jej rozmiary, rednio o blisko 24%.
Rezultaty dzia³alnoci dodatkowej
Zmiany w organizacji go- spodarstwa. Przesuniêcie nak³a- dów pracy do dzia³alnoci do- datkowej spowodowa³o zmianê organizacji produkcji rolniczej.
Gospodarstwa wybieraj¹c dzia-
³alnoci mniej pracoch³onne zwiêkszy³y udzia³ zbó¿ w struk- turze zasiewów, a zmniejszy³y okopowych i pastewnych. W najwiêkszym stopniu (o prze- sz³o 20%) zmala³a powierzchnia uprawy ziemniaków. Wiele go- spodarstw zmniejszy³o pog³o- wie zwierz¹t oraz czêciowo, a czasem nawet ca³kowicie zrezy-
gnowa³o z produkcji zwierzêcej. Przesz³o dwukrotnie wzros³a liczba gospodarstw nie posiada- j¹cych inwentarza ¿ywego (rys. 2).
Prowadzenie zatem dzia³alnoci dodatkowej wp³ywa na organizacjê gospodarstw, a w rezul- tacie mo¿e nawet doprowadziæ do rezygnacji z produkcji rolniczej (najpierw zwierzêcej), co potwierdzaj¹ równie¿ inni autorzy [Stañko 1998, Gi³ka 2003].
Sytuacja dochodowa gospodarstw. Najwa¿niejszym sk³adnikiem dochodu osobistego bada- nych gospodarstw by³ dochód uzyskiwany z produkcji rolniczej, który stanowi³ przeciêtnie w latach 1996-2000 ponad 52%. Jego odsetek w wymienionym okresie zmala³ o blisko 10 p.p. Na drugim miejscu by³y dochody z dodatkowej dzia³alnoci gospodarczej (ponad 24%). Wa¿n¹ pozycjê (ponad 10%) stanowi³y te¿ dochody uzyskiwane z pracy zarobkowej poza gospodar- stwem (rys. 3).
4 Blisko 39% gospodarstw prowadzi³o dzia³alnoæ dodatkow¹ nierejestrowan¹, traktuj¹c j¹ jako dzia³alnoæ uboczn¹; ponadto dzia³alnoæ wykonywana osobicie, tj. bez zatrudniania innych osób nie podlega zg³o- szeniu do ewidencji (Dz. U. nr 41 z 1988 r., poz. 324 z pón. zm.), a co za tym idzie nie wymaga opodatkowania. Czynniki te mog³y zatem wp³yn¹æ nie tylko na sam fakt zatrudniania dodatkowej si³y roboczej, lecz równie¿ na jawnoæ tego dzia³ania.
Rysunek 2. Zmiany udzia³u gospodarstw nie posiadaj¹cych inwentarza ¿ywego lub poszczególnych gatunków zwie- rz¹t w latach 1996-2000 [%]
ród³o: badania w³asne.
2GVHWHNJRVSRGDUVWZEH] >@
E\GáD NUyZ WU]RG\FKOHZQHM LQZHQWDU]D \ZHJR
Odsetek gospodarstw [%]
Dochody dodatkowe powiêksza³y znacznie poziom dochodu ogólnego gospodarstw, ³ago- dz¹c tym samym skutki regresu dochodów rolni- czych (tab. 1). W sytuacji, gdy dochód rolniczy netto w przeliczeniu na 1 osobê zmala³ w latach 1996-2000 o blisko 13%, realny spadek dochodów z dzia³alnoci dodatkowej nie przekracza³ 1%.
Roczne dochody uzyskiwane z prowadzenia dodatkowej dzia³alnoci gospodarczej wynosi³y przeciêtnie w latach 1996-2000 blisko 2346 z³ w prze- liczeniu na 1 osobê. Jest to kwota niebagatelna, zwa¿ywszy, ¿e stanowi a¿ blisko 45% dochodów wypracowanych w wyniku prowadzenia produk- cji rolniczej. Wiele rodzin utrzymywa³o siê z pro- wadzenia dodatkowej dzia³alnoci gospodarczej.
Dla blisko 1/4 ankietowanych by³a ona g³ównym
ród³em utrzymania. Dla ponad 60% stanowi³a drugie co do wielkoci ród³o dochodów.
Rysunek 3. Odsetek wa¿niejszych sk³adników struktury dochodu osobi- stego badanych gospodarstw, prze- ciêtnie w latach 1996-2000 [%]
ród³o: obliczenia w³asne na podstawie da- nych IERiG¯.
- 6 9 9 1 h c a t a l w w t s r a d o p s o g h c y n a d a b j e w o d o h c o d ij c a u t y s a k y t s y r e t k a r a h c a n l ó g O . 1 a l e b a
T000(cenysta³ez2000r).* 2
e i n e i n l ó g e z c z s y
W 1996 1997 1998 1999 2000
]³ z [ o w t s r a d o p s o g 1 a n y n l ó g o d ó h c o
Dochódogólnyna1osobê[z]³ Dochódrolniczynettona1osobê[z]³ Dochóddodatkowyana1gospodarstwo[z]³ Dochóddodatkowyana1osobê[z]³ D
1 0 6 5 62989 16623 2 9 2 1 12237
8 2 1 4 612826
2 2 6 43372 12675
8 6 1 6 63233 15315 7 6 0 1 12213
5 1 5 9 511989
2 4 0 4812 1 12380
1 3 9 5 63781 15765 7 3 6 0 12223
- a w y p u k a z g u
³ s u i w ó r a w o t n e c u t s o r z w w ó k i n
a k s w ).
S . J m e r a g e Z a z ( u i n a w o s o t s a z y z r p o n o i n l a e r U
*ychprzezgospodarstwaindywidualnewrolnictwie[Zegar2000.]
nród³o:obilczeniaw³asnenapodstawiedanychIERiG¯.
Podsumowanie
Dodatkowa dzia³alnoæ gospodarcza, podejmowana g³ównie w celu poprawy sytuacji do- chodowej rodzin rolniczych, spe³nia³a to zadanie. Uzyskiwane wskutek jej prowadzenia docho- dy zachêca³y rolników do stopniowego rezygnowania z produkcji rolniczej na rzecz dzia³alno-
ci dodatkowej, szczególnie w sytuacji niemo¿noci pogodzenia obu rodzajów dzia³alnoci.
Blisko 1,5% gospodarstw zaniecha³o produkcji rolniczej, asekuruj¹c siê jednak¿e tylko wy- dzier¿awieniem gospodarstwa, a nie jego sprzeda¿¹. Ok. 10% gospodarstw ca³kowicie zrezy- gnowa³o z produkcji zwierzêcej.
Przez zatrudnianie osób spoza gospodarstwa w dodatkowej dzia³alnoci gospodarczej, powsta³a pewna mo¿liwoæ ³agodzenia bezrobocia na obszarach wiejskich. Dalsze zatem roz- szerzanie dzia³alnoci dodatkowej (zadeklarowane przez ponad po³owê badanych), to nie tylko wiêksze dochody i dodatkowe miejsca pracy, ale równie¿ szansa poprawy sytuacji rodzin za- mieszkuj¹cych obszary wiejskie, struktury agrarnej i rozwoju tych¿e obszarów.
GRFKyG UROQLF]\ QHWWR
G]LDáDOQRü GRGDWNRZD SUDFD ]DURENRZD ZLDGF]HQLD VRFMDOQH
>@
Literatura
Gi³ka J. 2003: Pozarolnicza aktywnoæ gospodarcza rolników indywidualnych na Pomorzu rodkowym w opinii doradców rolnych. Roczniki Naukowe SERiA, Tom V, Zeszyt 1.
Makarski S. 2000: Przedsiêbiorczoæ w agrobiznesie. PAN IRWiR, AR w Krakowie, Wydzia³ Ekonomii w Rzeszowie. Warszawa, str. 276.
Rocznik Statystyczny 2004: GUS, Warszawa, str. 41, 235, 291, 457.
Stañko S. 1998: Poziom i zró¿nicowanie dochodów ludnoci u¿ytkuj¹cej gospodarstwa rolne w latach 1992- 1996. [W:] Dochodowe zró¿nicowanie rodzin ch³opskich i jego tendencje w gospodarce rynkowej w Polsce. Projekt badawczy Nr 5 PO GJ 022080. Pod red. Wiatrak A. P. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 82-95.
Zegar J. S. 2000: Dochody gospodarstw ch³opskich w okresie transformacji. Studia i Monografie, nr 101.
IERiG¯, Warszawa.
Summary
The works describes non-agriculture activity of the family farms in period 1996-2000. The resarch has shown influence of the run activity on the farms and their environment. The paper presents posibillites of the rural areas development by non-agriculture economic activity.
Adres do korespondencji dr in¿. Alicja Stolarska Katedra Ekonomiki Rolnictwa i Miêdzynarodowych Stosunków Gospodarczych SGGW ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel.: (0 22) 593 41 03, 593 41 09 e-mail: stolarskaa@alpha.sggw.waw.pl
