Procesy globalizacji ich konsekwencje dla regionów Ż

2004, Kielce, s. 171 - 6 17 ISBN 83-919881-8-X

Procesy globalizacji ich konsekwencje dla regionów

Żyjemy w bardzo ciekawych czasach przejścia od gospodarki ilościowej, opartej o tzw. cykl mechaniczny produkcji do gospodarki jakościowej, która opiera się na groma- dzeniu, przechowywaniu i wykorzystywaniu informacji. Przejawem gospodarki jako- ściowej są zmiany w mikroelektronice, informatyce, telekomunikacji czy genetyce, które uruchomiły w środowisku geograficznym cały szereg zmian, najczęściej kojarzonych z ekonomią i określanych mianem globalizacji. Jednak globalizacja wykracza daleko poza sferę ekonomiczną. Można ją określić, jako ogół procesów działających na płaszczyźnie technicznej, ekonomicznej i społeczno-politycznej dążących do zacieśniania wzajem- nych powiązań i współzależności między państwami, regionami, czy pojedynczymi osobami.

Aby określić wpływ procesów globalizacji na rozwój regionów, należy najpierw zwrócić uwagę na pojęcie regionu i regionalizmu. Pojęcie region jest wykorzystywane w różnych naukach i bardzo różnie jest ono definiowane (Vidal de la Blache, 1899; M.

Janiszewski, 1959; J. Kondracki, 1995; M. Koter, 1994, 1995, 1998; W. Wilczyński, 1997) Jednak można wyróżnić pewne wspólne elementy różnych definicji. Pojęcie re- gionu jest zawsze łączone z określonym terytorium czy obszarem rozumianym jako część państwa, kontynentu czy świata. Determinantą wyróżniającą region są pewne specyficzne cechy fizyczno-geograficzne, społeczno-ekonomiczne lub polityczne po- zwalające na delimitację określonego obszaru. W naukach geograficznych najczęściej regiony wydziela się ze względu na określone kryteria, którymi mogą być pojedyncze cechy lub spójność, rozumianą jako zmianę natężenia jednej lub kilku cech (tabela 1). W tradycyjnym ujęciu regiony są wydzielane ze względu na kryteria historyczno- etnograficzne. W Polsce jako przykład może posłużyć Śląsk, Wielkopolska czy Pomo- rze, a w Europie - Katalonia, Bawaria czy Bretania. Wspólną cechą różnych definicji regionu jest obszar, który ze względu na określone cechy jest wyróżniany. W tradycyj- nym ujęciu (Vidal de la Blache, 1899) region nie może funkcjonować bez człowieka, który go zamieszkuje i przystosowuje się do istniejących warunków środowiska przy- rodniczego, tworząc z nim niepowtarzalną całość.

∗ Instytut Geografii, Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach

Tabela 1. Kryteria wydzielania regionów Table 1.

Typy regionów Kryterium wyróżnienia

regionów Nazwy przykładowych regionów

Turystyczne Walory turystyczne Mazury

Etnograficzne Grupa etnograficzna Region kielecki Etniczne Grupa etniczna Kraj Basków, Zulu Land,

Kurdystan

Kulturowe Grupa kulturowa Region śródziemnomorski Fizyczno-geograficzne Cechy fiz-geogr Nizina Amazonki, Góry

Świętokrzyskie

Geologiczne Formacja skalna Fennoskandia, Kalenoidy

Polityczne Cechy polityczne Bliski Wschód

Historyczne Tradycje historyczne Lotaryngia, Wielkopolska, Mazowsze

Administracyjne Jednostka administracyj-

na Woj. Świętokrzyskie,

Językowe Rodzina językowa Latynoameryka, Angloame- ryka

Gospodarcze Okręg gospodarczy Zagłębie Donieckie, Dolina Krzemowa

Zoogeograficzne Kraina zoogeograficzna Kraina orientalna, Paleoark- tyka

Fitogeograficzne Kraina fitogeograficzna Campos, Miombo, Mopane, Szukając relacji jakie istnieją między regionem, a globalizacją nie można pominąć pojęcia regionalizmu, które w geografii regionalnej, czy antropogeografii jest nieroze- rwalnie związane z pojęciem regionu. Regionalizm jest kategorią łączącą człowieka z regionem. Tak jak region, regionalizm jest związany z konkretnym obszarem i jest on bardzo różnie definiowany. W ujęciu tradycyjnym pod pojęciem regionalizmu rozumie się wszelką różnorodność, traktowaną jako odmienność ludzi, ich wyglądu, zwyczajów i obyczajów, siedlisk, czyli tych cech, które determinują określony typ kultury, najczęściej tej, która swymi korzeniami sięga daleko w przeszłość. Tak więc w tradycyjnym rozu- mieniu regionalizm jest uwarunkowany historycznie i określa takie tradycyjne cechy jak:

ludowość, folklor, lokalność. Regionalizm jest niewątpliwie kategorią aksjologiczną (H.

Skorowski 1998/99), która na przestrzeni wieków wykształciła determinanty regionu. W obecnych czasach, wskutek działania procesów globalizacji, te tradycyjne determinanty ulegają pewnej modyfikacji oraz zacieraniu.

Po II wojnie światowej wraz ze wzrostem stabilizacji politycznej zaczęły rozwijać się procesy globalizacji. Na skutek między innymi takich odkryć jak radar, silnik odrzuto- wy, rozczepienie atomu obserwujemy przyspieszenie rozwoju gospodarczego poszcze- gólnych państw, polegające na rozwoju sektora usług, przemianami w przemyśle i rol- nictwie, które uruchomiły proces przemieszczania się ludności ze wsi do miast (urbani- zacja). Procesowi urbanizacji poddawały się głównie jednostki najbardziej przedsiębior-

cze oraz młode. Utrzymując kontakty ze swoimi rodzinami mieszkającymi na prowincji przyczyniły się do zaniku tradycyjnego folkloru poprzez lansowanie miejskiego stylu życia. Również rozwój środków masowego przekazu przyspieszył ten proces. Spowo- dowany w tym czasie wzrost labilności ludności w wymiarze międzynarodowym za- owocował napływem ludności między innymi z Indii do Wielkiej Brytanii czy Republiki Południowej Afryki, z Afryki Północno-Zachodniej do Francji, czy z byłej Jugosławii i Turcji do Niemiec. Ludność napływowa przybywała ze swoimi oryginalnymi wierze- niami, zwyczajami, obyczajami do krajów gdzie rozpoczął się proces homogenizacji kultur.

Z punktu widzenia oddziaływania na region, do głównych efektów procesów globali- zacji można zaliczyć:

− wzmacnianie regionalizmów,

− ograniczenie roli państwa,

− wzrost znaczenia regionów,

− unifikację stylu życia,

− unifikację wzorów konsumpcji,

− rozwarstwienie społeczne,

− zanik warstw średnich,

− marginalizacja warstw niższych,

− labilność struktury gałęziowej przemysłu,

− produkcja artykułów na globalny rynek,

− tworzenie ogólnoświatowej sieci filii opartych o zunifikowane standardy,

− zunifikowany proces marketingu i dystrybucji towarów,

− lansowanie nowego (konsumpcyjnego) stylu życia,

− wzrost bezrobocia,

− denacjonalizacja gospodarki.

Konsekwencje powyższych procesów już odczuwamy w postaci szeroko rozumianej homogenizacji i unifikacji życia. W różnych częściach świata ludzie tak samo się ubiera- ją, podobnie zaczynają się odżywiać (jedzą hamburgery, pizzę), oglądają podobne filmy, w czasie wolnym jeżdżą podobnymi samochodami na zakupy w standardowych super- marketach. Globalizacja sama w sobie nie jest zjawiskiem negatywnym, jednak niebez- pieczne są skrajne zjawiska. Unifikacja życia ludzkiego na różnych płaszczyznach po- woduje nie tylko zacieranie różnicy między poszczególnymi regionami, ale także zanik regionalizmów, które są w naturze człowieka. W dłuższym przedziale czasowym prowa- dzi to do utraty podmiotowości i tożsamości oraz wyobcowania (alienacji) poszczegól- nych jednostek funkcjonujących w danym regionie. W konsekwencji taki stan rzeczy może doprowadzić do zniszczenia różnorodnego dziedzictwa kulturalnego regionów.

Jednak pomimo zagrożeń wynikających z procesów globalizacji regiony nie tylko nie zanikają, ale ewoluują dostosowując się do wymogów współczesnego świata. Stopniowo zatracają te cechy, które były tradycyjnie kojarzone z regionem, a w ich miejsce wy- kształcają nowe wyznaczniki wynikające z niepowtarzalnego charakteru danego miejsca oraz specyfiki obecnych czasów. Istotna różnica między tradycyjnymi a nowymi cecha- mi regionów polega na tym, że w tradycyjnym ujęciu akcent został położony na cechy, odnoszące się do konkretnej i obiektywnej rzeczywistości, do której należą historycznie

uwarunkowany folklor wraz z cechami otoczenia, natomiast obecnie punkt ciężkości zostaje powoli przesuwany na cechy subiektywne, niemierzalne, należące do kategorii aksjologicznej. Człowiek żyjący w środowisku geograficznym, spotykający się na każ- dym kroku z procesami unifikacji życia na wielu poziomach, odczuwa silną potrzebę wyróżnienia się z bezkształtnej masy, jaką jest tłum, pragnie być niepowtarzalny i wy- jątkowy. Taką niepowtarzalną okazję daje mu nowe ujęcie regionalizmu, które oparte jest na takich cechach jak niezależność administracyjna, działaniu indywidualnym oraz w ruchach społecznych na rzecz nowego regionu.

Podstawowym fundamentem, na którym opierają się nowe cechy jest obszar administracyjny. Na przestrzeni wieków, wielokrotne zmiany administracyjne przyczy- niły się do rozmycia granic tradycyjnych regionów, natomiast obecnie wyznaczają za- sięg nowych aktualnych regionów, co szczególnie silnie się uwidoczniło podczas ostat- nich zmian administracyjnych w Polsce. Kolejnym warunkiem rozwoju nowych regio- nów jest szeroka autonomia rozumiana jako niezależność nie tylko administracyjna, ale i gospodarcza czy kulturalna. To właśnie na bazie niezależności administracyjnej rozwija- ją się nowe cechy regionu, do których możemy zaliczyć lokalną przedsiębiorczość prze- jawiającą się w walce o regionalne interesy. Autonomia regionu w podstawowych dzie- dzinach życia umożliwia jednostkom możliwość nieskrępowanego działania na wielu płaszczyznach. W ten sposób dochodzi do samorealizacji jednostek w nowych struktu- rach regionalnych, w trakcie, której odnajdują swoją tożsamość. To właśnie działanie jest tą kategorią, która nie tylko wiąże człowieka z nowym regionem wyznaczonym przez aktualne podziały administracyjne, ale sama staje się jednym z podstawowych wyznaczników nowego regionalizmu (H. Skorowski, 1998/99). Poprzez działanie, jed- nostki łatwiej aklimatyzują się w nowym otoczeniu, odnajdują sens życia oraz mają możliwość wyróżnienia się ze zunifikowanego tłumu. Można zatem powiedzieć, że poprzez działanie jednostka ma możliwość rzeczywistego wpływu na oblicze własnego regionu. Świadomość celu działania utwierdza jednostkę w przekonaniu, że jest ona potrzebna, wyjątkowa, wyróżniająca się z jednorodności. Człowiek jako istota stadna nie potrafi funkcjonować poza grupą. Każda jednostka należy do jakiejś większej grupy:

rodziny, regionu czy państwa. To właśnie działanie w grupie daje nam poczucie spełnie- nia. Współczesny człowiek może się identyfikować z regionem, państwem czy światem.

W efekcie działania procesów globalizacji państwo powoli traci swoje dotychczasowe znaczenie, ponieważ z jednej strony jest za duże, aby dostrzec i skutecznie rozwiązywać problemy regionalne, a z drugiej strony jest za małe i zbyt słabe, aby rozstrzygać pro- blemy globalne. Z organizacją państwa łączą się takie negatywne zjawiska jak korupcja, partykularyzacja interesów czy wszechobecna biurokracja. Obecnie słabe państwa łączą się w ponadnarodowe struktury w celu sprostania naciskom KTN. Wraz ze spadkiem znaczenia państwa zmniejsza się jego autorytet, tak więc jednostkom pozostaje identyfi- kacja z regionem lub całym światem. Uwzględniając fakt, że procesy globalizacji po- przez unifikację odbierają jednostkom tożsamość ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami, to jedynym obszarem gwarantującym jednostce możliwość świadomej samorealizacji jest region w nowym ujęciu rozumianym jako obszar administracyjny posiadający dużą autonomię na terenie, którego rozwijają się regionalizmy. Działanie szeroko rozumiane na płaszczyźnie ekonomicznej, kulturalnej, społecznej czy politycz- nej w danym regionie należy traktować jako odpowiedź jednostek na proponowany

model życia przez KTN. W przeciwieństwie do procesów globalizacji nowy regionalizm zaspakaja aspiracje społeczności lokalnych dotyczących autonomii regionu, jego kultu- ralnego i gospodarczego rozwoju oraz zaspokojenia indywidualnych potrzeb mieszkań- ców. W ten sposób można wytłumaczyć gwałtowną ekspansję współczesnych regionali- zmów.

Reasumując procesy globalizacji z jednej strony prowadzą do zacierania różnic między poszczególnymi regionami, a z drugiej strony są podstawą na której regiony budują swoją nową tożsamość. Obecnie obserwujemy w środowisku geograficznym proces zanikania tradycyjnie pojmowanych regionów. Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest powstawanie nowych podziałów administracyjnych oraz zwiększająca się mobilność ludzi związana ze wzrastającą swobodą przemieszczania się. Jednak nie oznacza to faktycznego zaniku regionów, lecz raczej ich modyfikacji polegającej na zacieraniu cech tradycyjnie pojmowanych oraz rozwijaniu cech, które decydują o nie- powtarzalnym charakterze danego regionu. Cechy te bardzo często determinują postawy ludzi przybyłych z zewnątrz, oraz są na tyle mocne, że często przebijają się ponad po- działy polityczne. Odradzanie się współczesnych regionalizmów należy traktować jako odpowiedź ludności na konsekwencje procesów globalizacji.

Literatura

Bielawski J. – Wpływ globalizacji na wielostronną współpracę gospodarczą. „Sprawy Międzyna- rodowe”, 2000, nr 1, str. 30.

Gwiazda A., 2000 – Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej, WAM Toruń.

Janiszewski M., 1959 – Regiony geograficzne Polski, PZWS, Warszawa.

Kondracki J., 1995 – O geografii regionalnej, „Przegląd Geograficzny” z. 1-2.

Koter M., 1994 – Region and regionalism, Inner divisions, Lódż-Opole

Koter M., 1995 – Region and regionalism, Social and political aspect. Lódż-Opole Koter M., 1998 – Polskie regiony, „Wspólnota”, nr 12 (41).

Skorowski H., 1998/99 – Europa Regionu, ATK, Warszawa.

Wilczyński W., 1997 – Ewolucja pojęcia regionu w literaturze geograficznej, „Rocznik Święto- krzyski”, Seria B - Nauki Przyrodnicze 24.

Vidal de la Blache, 1899 – Lecon d^’ouverturedu cours de geographie, „Annales de Geographie“, 8.

„World Investment Report”. New York 1999 – s. 4 -18, za J. Bielawski:

Zorska A., 2000 – Ku globalizacji. Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa.