Eugeniusz Gąsiorowski
Panorama Torunia z epitafium Neisserów z 1594 roku
Rocznik Toruński 27, 73-98
2000
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 27 R O K 2000
P anoram a Torunia z epitafium Neisserów z 1594 roku
E u g e n iu sz G ąsiorow ski
W śró d licznych daw n y ch w idoków T o ru n ia p a n o ra m a m ia s ta z e p ita fium N eisserów z a jm u je szczególne m iejsce. J e s t to bow iem w idok n a js ta r szy, u k azu jący je p rz e d nieco p o n a d c z te ry s tu la ty 1. W lite ra tu r z e w idok p a n o ra m y p rz ek azał p o ra z pierw szy w form ie p rz e ry su C o n ra d S tein- b re c h t w 1885 r .2 R e p ro d u k c je fo tograficzne p a n o ra m y p o jaw iły się w p u blik acjach w m a ły m fo rm acie d o p iero w la ta c h 1959, 1963 i 19933. S am o e p ita fiu m , w iszące do dziś w kościele N ajśw iętszej M a rii P a n n y w T o ru n iu , o p isy w a n e było k ilk a k ro tn ie i było te m a te m p ra c y m a g iste rsk ie j4. P rz e p ro w a d z o n a w 1958 r. k o n se rw ac ja ob ra z u ep itafijn e g o , p rz e d sta w ia ją c e g o c h rz e st C h ry s tu s a w Jo rd a n ie , w k tó ry w k o m ponow any z o sta ł w idok T o ru nia, pozw oliła - p o u su n ię ciu z a b ru d z e ń - n a zobaczenie go w d aw nej p o sta c i i d o sta rc z y ła w iad o m o ści o jeg o m a te ria le i tech n ice m a la rsk ie j5. W y
1W idoki m iasta od 1594 r. do połowy XIX w. omawia Z. Kruszelnicki, Dawne widoki Torunia, [w:] Studia Pomorskie, t. II, red. M. Walicki, Wrocław 1957, s. 344-400; por. tenże, w stęp do katalogu wystawy Toruń, dawne widoki m iasta, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Toruń 1994, s. V II-X III.
2C. Steinbrecht, T h o m im. M ittelalter, Berlin 1885, tabl. 1.
3J. Puciata-Paw łow ska, Z dziejów stosunków artystycznych Torunia i Gdańska w X V I i X V I I wieku, Teka Komisji Historii Sztuki, t. I, Toruń 1959, s. 184; M. i E. Gąsiorowscy, Toruń, Warszawa 1963, s. 63; Toruń, dawne widoki m iasta, poz. n r 3 w katalogu.
4A. Semrau, Die Grabdenkmäler der Marienkirche zu T h o m , M itteilungen des Coppernicus-V erein für W issenschaft und K unst zu T horn, H. 7, 1892, s. 30-32, tabl. 7; J. Puciata-Paw łow ska, op. cit., s. 214-218; Z. Tusiacka, Epi
tafium Neisserów w kościele NM P w Toruniu, Toruń 1969 (maszynopis pracy magisterskiej, Archiwum UMK w Toruniu, sygn. 16220).
5Konserwację wykonał w pracowni konserwacji m alarstw a Pracowni Konser
73
k o n an e w ów czas z d jęcia fo to g raficzn e p a n o ra m y (fot. 1 -4 ) w raz z kolorow ą fo to g rafią z 1999 r .6 (fot. 7) sta n o w ią p o d sta w o w y m a te ria ł ilu stracy jn y , n a k tó ry m o p ie ra się n in iejszy a rty k u ł.
P a n o ra m y m ia st lu b ich frag m en tó w , zw an e rów nież w ed u tam i, p o ja w ia ją się w m a la rstw ie ju ż w czasach sta ro ż y tn y c h . Ze średniow iecza p rz y to c z y ć m o ż n a p rzy k ład o w o m a n u s k ry p t księcia d u B a rry „ T rè s R i
ches H eu res” z 1416 r., pięknie ilu stro w an y przez b ra c i P o la , J e a n a i A r
m a n d a de L im b o u rg , i w id o k P a r y ż a (około 1460). Z w e d u t ren esa n so w ych: w łoskie z X V w. i ak w arele D iire ra (n p . In n sb ru c k u 1494) o ra2 w izeru n ek L o n d y n u (p rz e d 1561)7. S zczególnie b o g a te w w idoki m ia s t je s t epokow e dzieło B r a u n a i H o g e n b e rg a T h e a tru m orbis terra ru m z la t 1575 d o około 1598 (d o d a tk o w y to m 1617)8. W śró d ry cin z n a jd u je się te ż w id o k G d a ń sk a (1575) i R o sto c k u (1598). Z m ia st, z k tó ry m i T o ru ń u trz y m y w a ł bliskie k o n ta k ty , ro zleg łą p a n o ra m ę m iały rów nież L u b ek a (1552) i - o p ró cz w yżej w ym ienionej - G d a ń sk (1 5 9 2 /9 3 ) a u to rs tw a A n to n ieg o M o lie ra 9. W ięk szo ść d aw nych w e d u t sta n o w iła tło d la różnych w y d a rz e ń ; sa m o d zieln e re a listy c z n e w izeru n k i m ia st z a c z y n a ją się p o ja w iać w X V w. Ł a d n e w idoki m ia st m a ją osobliw y uro k , dzięki k tó re m u były o d d a w n a d la o g lą d a ją c y c h je źró d łem p rzeży ć este ty c z n y c h i em o
c jo n aln y ch . N owe te c h n ik i d ru k a rs k ie pozw oliły n a ich m asow e pow ie
wacji Zabytków w Toruniu, kierowanej przez art. konserw atora Jerzego Wol
skiego, zespół pod kierownictwem D anuty Szakien, w którego skład wchodziły Zofia Wolniewicz i K unegunda P tak . Pełna dokum entacja prac znajduje się w Archiwum Wojewódzkiego K onserw atora Zabytków w Toruniu, sygn. 2650;
sygn. neg. fotografii: 2780, 2924. Zdjęcia fot. wykonał J. Wolski. Wiadomości w artykule opierają się n a ówczesnej dokum entacji wstępnej PK Z dotyczącej konserwacji obrazu.
6Autorem zdjęcia jest a rt. fot. Wacław Górski, którem u wyrażam podzięko
wanie za przesłanie mi go w czasie pisania artykułu.
7J. G. Links, Tovinscape painting and drawing, London 1972; por. też F. B achm ann, Die alten Städtebilder, Leipzig 1939, i M. Schelfold, Bibliogra
phie der Vedute, Berlin 1976 (praca dotyczy wyłącznie widoków wykonanych w technice graficznej, drukowanych)
8Dzieło zawierające 531 widoków i planów m iast europejskich ukazało się w Antwerpii i Kolonii. W ybór 128 barwnych rycin: Braun & Hogenbtrg’s the City Maps o f Europe, A Selection o f 16th Century Town Plans & Views, London 1991.
9Z. Jakrzewska-Snieźko, Gdańsk w dawnych rycinach, Wroclaw -Warszawa K raków -G dańsk-Lódź 1995, s. 10-15.
74
lanie. O prócz w zm iankow anego pow yżej d zieła T h e a tru m orbis terra- r u m w ym ienić tu należy p rzed e w szystkim X V II-w ie c z n ą w ielotom ow ą Topographię M e ria n a , z a w ie ra ją c ą p o n a d 2000 sztychów w e d u t i w idoków p ersp ek ty w icz n y ch m ia st e u ro p ejsk ich , w ty m rów nież T o ru n ia 10. D la n aszeg o te m a tu szczególnie w ażne je d n a k s ą p a n o ra m y sz esn asto w ieczn e, p o p rz e d z a ją c e o b ra z to ru ń sk i.
E p ita fiu m ro d z in n e N eisserów , m iesz czan in a to ru ń sk ie g o i p iw o w ara M a te u sz a (zm arłego 1581) i jeg o żony A nny, było dziełem ich trzech synów : sn y c e rz a M a c ie ja (1 5 6 4 -1 5 8 8 ), k tó ry w y k o n ał rz e ź b io n ą obu d o w ę e p ita fiu m , m a la rz a F a b ia n a (15 5 9 -1 6 0 5 ) i ich n a js ta rs z e g o b r a t a Je rze g o (1 5 5 0 -1 6 0 5 ), to ru ń sk ie g o Tajcy i sc h o larch a , za jm u ją c e g o się z ra m ie n ia w ład z m iejskich sp raw am i szkolnictw a, k tó ry był a u to re m n a p isu i za
p ew n e tw ó rc ą p ro g ra m u ikonograficznego e p ita fiu m 11.
E p ita fiu m zaw ie ra d w a o b razy : g ó rn y p rz e d sta w ia ją c y c h rz e st C h ry s tu s a w Jo rd a n ie z p a n o ra m ą T o ru n ia i dolny, b ęd ący p o r tre te m w ielooso
bo w y m całej ro d zin y N eisserów , n a k tó ry m F a b ia n s p o rtre to w a ł rów nież sie b ie (trz e c i o d lewej w rzędzie synów z pierw szego m a łż e ń stw a M a te u sz a). A u to rstw o w ykonaw ców je s t p o tw ie rd z o n e n a p isa m i n a ep ita fiu m . N a d d o lnym o b razem : M A T H IA S N E IS S E R M E SC U L P . D A N T IS C I U B I O B IIT A ° 1588 i poniżej dolnego o b ra z u F A B IA N U S N E IS S E R M E / P IN X IT A. 1594 M E N S E J U L II12. T y m sa m y m o k reślo n o ta k ż e d a ty i m iejsce p o w s ta n ia ep itafiu m : o b u d o w y do ro k u 1588 i o b ra z u n a lipiec 1594 r. o ra z w y k o n a n ia go w G d a ń sk u , gdzie F a b ia n m iał w a r s z ta t13.
T am te ż o b a j b ra c ia zdobyli w y k ształcen ie zaw odow e i m ieszkali. O F a
b ia n ie w iad o m o op ró cz teg o , że u ro d z ił się w T o ru n iu w d n iu 9 X II 1559 r.
10M. Merian, Topographie, F rankfurt a. M., 1642-1688, 30 tomów. Dzieło wznowione w wielotomowym wyborze rycin pt. Die schönsten Städte... przez Hoffmann und Cam pe Verlag, H am burg 1963 i 1964.
11J. Kruszelnicka, Fabian (1559-1605) i M aciej (1564-1588) Neisserowie - malarz i snycerz, [w:] A rtyści w dawnym Toruniu, red. J. Poklewski, W arszaw a- Poznań-Toruń 1985, s. 36-43, tam że dalsza lite ra tu ra do tem atu.
12D okum entacja w stępna PK Z (przyp. 5); por. też M. Gąsiorowska, Toruński portret m ieszczański 1500-1850, Toruń 1955, s. 55, z powołaniem na S tam m - Tafeln der Neisser’schen Familie, Archiwum Państwowe w Toruniu, kat. II, X II- 1, k. 1, oraz Genealogię Neisseriana, Abschrift von X II 1 (Colectanea), ibid., kat. II, X II-2.
13M. Gąsiorowska (op. cit.) wyraża uzasadnione przypuszczenie, że Fabian Neisser miał w G dańsku w arsztat, skoro przyjął tam na naukę syna swego b ra ta Jerzego.
75
i że ożenił się w G d a ń sk u 3 III 1585 r. z Z u z a n n ą van d en B łock, c ó rk ą zn a nego rz e ź b ia rz a W ilh e lm a van d en B łocka, przybyłego d o G d a ń sk a z M e
chelen w N id e rla n d a c h . W szedł ty m sam ym w n a jle p sz e środow isko a r ty sty c zn e G d a ń sk a , b ęd ące g o w ów czas w y b itn y m c e n tru m sz tu k i o szerokim zasięgu te ry to ria ln y m . Stylow o ów czesna sz tu k a g d a ń sk a rep re zen to w ała m a n ie ry z m n id e rla n d z k i14. W ty m te ż sty lu w y konane zo stało ep itafiu m N eisserów z o b ra z a m i zaliczan y m i do czołow ych osiągnięć m a la rstw a tego ok resu n a ziem iach polskich. Sam ego F a b ia n a ok reślo n o te ż „celeb e r pic- to r T h o ru n e n s is” 15. N ie s ą je d n a k z n a n e jego in n e p race.
P a n o r a m a T o ru n ia z e p ita fiu m N eisserów nie b y ła n a js ta rs z y m p rzek a
zem iko n o g raficzn y m w idoku teg o m ia sta . W iad o m o bow iem , że w 1503 r.
B ra c tw o św . Je rz e g o z sie d z ib ą w K o m p e n h a u sie (zw anym później D w o
rem A rtu s a ) p rzy R y n k u S taro m iejsk im zaw arło um ow ę z m istrz e m An- th o n iu se m (zw anym te ż A n th o n y ) n a w y k o n an ie w ielkiego n a c a łą ścian ę m alo w id ła ściennego, p rz e d sta w ia ją c e g o św. Je rze g o w alczącego ze sm o
kiem n a tle k ra jo b ra z u z w idokiem T o ru n ia w raz z zam k iem k rzy żack im (k tó ry z re s z tą w te d y ju ż nie istn ia ł, g d y ż zb u rzo n o go p o 1454 r . ) 16. M i
s tr z a tra k to w a n o w sp o só b uprzyw ilejow any ja k o a rty s tę , co je s t g o dne uw agi, g d y ż m a la rz y zaliczan o w ów czas do rzem ieślników , m u siał więc być m a la rz e m cenionym i zn an y m . Z ap ro szo n o go do T o ru n ia n a ro k (ty le czasu z a ję ło w y k o n an ie m alo w id ła), zap ew n e z W rocław ia, sk ą d sp ro w ad zo n o cały p o trz e b n y m u m a te ria ł m alarsk i. Z a ro b o tę o trz y m a ł ró w n o w a rto ść około 34 m a re k , co było w ow ym czasie w y so k ą su m ą . M alow idło uległo zniszczeniu w ra z ze z b u rzen iem D w oru A r tu s a w 1802 r.
W y d a je się pew n e, że F a b ia n N eisser m u siał w idzieć o b ra z w D w orze A r tu s a z p a n o ra m ą T o ru n ia . Z ap ew n e zn ał te ż dzieło T h e a tru m orbis ter- ra ru m i in n e w idoki m ia st d o stę p n e w ów czas w G d a ń sk u , w ty m te ż wielki (p o n a d 2 m dłu g o ści) ry to w a n y p ro sp e k t G d a ń sk a A n to n ieg o M o lie ra z la t 1 5 9 2 /9 3 . O b a j a rty śc i d ziałali z re s z tą w G d a ń sk u czasow o rów nolegle i zn ali się w zajem n ie.
I4Por. T. Grzybkowska, Niderlandyzm w sztuce gdańskiej, [w:] Niderlandyzm vj sztuce polskiej, Warszawa 1995, s. 93-111.
,5J. Puciata-Paw łow ska, op. cit., s. 216/217, z powołaniem n a J. E. Werni- ckego (zapewne Geschichte T hom s aus Urkunden, Dokum enten und Handschri
ften, T horn 1842).
16R. Heuer, Die drei Artushöfe und der Junkerhof in Thom , T h o rn 1917, s. 10-13 i aneks n a s. 80-83; malowidło z 1503 r. wspomina również Z. Kruszel- nicki we wstępie do katalogu wystawy Toruń, dawne widoki miasta.
76
W n ie sp e in a 10 la t po w y k o n an iu e p ita fiu m N eisserów R a d a m ia sta T o ru n ia zw ró ciła się do A n to n ieg o M o liera, sto ją c e g o w ów czas u szczy tu swej k ariery a rty sty c z n e j, o n am alo w an ie s tro p u do Izby R adzieckiej - zw anej te ż S a lą S e n a tu - w R a tu s z u S ta ro m ie jsk im , co n a s tą p iło w la ta c h 1 6 0 2 /0 3 17. W jed n y m z 12 pól teg o ż s tro p u , pośw ięconego M ą d ro ści, p rz e d sta w io n o alegorię R ozw agi ja k o k o b ietę „ u b r a n ą w sz a tę p u rp u ro w ą z p rz e p a sk ą n a głowie, n a k tó rej łonie w id ać n a m a lo w a n e m ia sto T o ru ń [...]
o b o k niej n am alo w an y je s t ra tu s z T o ru n ia [...] w nim se sja sz lach etn eg o s e n a tu [...] n a lew o se sja d aw nego s e n a tu w eneckiego” 18. O b ra z y M o liera zo staiy zniszczone w zw iązku ze spłonięciem R a tu s z a w 1703 r.
C iekaw e byłoby się dow iedzieć czy om ów ione pow yżej trz y w idoki To
ru n ia w płynęły n a siebie w ja k im ś sto p n iu . J e s t to dziś oczyw iście nie do sp ra w d z e n ia z pow odu n iezach o w an ia się dw óch z nich. P rz y p u sz c z a ć je d n a k w olno, że rów nież one ukazyw ały m ia sto od s tro n y W isły, gdyż prz e m a w ia za ty m „ z n a n a pow szechnie z a sa d a , iż lu s tro w o d n e sta n o w i w y m arzo n y w ręcz elem en t pierw szoplanow y, k tó ry przez sw ą n e u tra ln o ść s tw a rz a k o n tra s t d la ró żn o ro d n y c h i skom plikow anych fo rm uk azan y c h n a p lan ie d ru g im ” 19. B ędzie to z re s z tą n a jp o p u la rn ie jsz e u jęcie w ed u ty T o
ru n ia przez n a stę p n e wieki. T ak że wiele innych m ia st, ta k położonych, zo stało w p o d o b n y sp o só b p rzed staw io n y c h .
Ż a d n a z om ów ionych p a n o ra m nie tw o rz y ła o d dzielnej całości, lecz z o s ta ła w k o m p o n o w an a w o b ręb w iększej sceny religijnej lu b ro d z a jo w e j, co było z re sz tą w ów czas pow szechnie sto so w an e. U m ieszczenie ich tam nie było je d n a k p rz y p a d k ie m , lecz m iało sw o ją tre śc io w ą m o ty w ację w p o w iązan iu z cało ścią o b ra z u . W p rz y p a d k u m alo w id ła w D w orze A rtu s a B ra c tw o p rag n ęło ściśle zw iązać sw ego p a tr o n a , św. Je rz e g o , ze sw ym m ia ste m (n ależeli w szak do jeg o e lity ), p o d k re śla ją c rów nież przez uk azan ie za m k u ku lty w o w an ie tra d y c ji ry cersk ich . W e d u ta T o ru n ia w e p itafiu m N eisserów m ia ła św iadczyć o zw iązkach ro d zin n y ch z m ia ste m , k tó reg o N eisserow ie - niekiedy skoligaceni dzięki swej zam o żn o ści z je g o p a try c ju -
17A. Mosingiewicz, Antoni M olier (ok. 1563-1611) malarz, [w:] A rtyści w dawnym Toruniu, s. 46 n.
18Opis stropu według „M anuscriptum B aum gartianum ” opublikowanego częściowo w wersji łacińskiej przez J. P uciatę-Paw łow ską (op. cit., s. 192 i 229); cały m anuskrypt opublikowano w. Miscellanea źródłowe do historii kul
tury i sztuki Torunia, oprać. B. D ybaś i M. Farbiszewski, W rocław-W arszawa- Kraków -G dańsk 1989, s. 111-161, odnośny fragm ent opisu n a s. 139.
19Z. Kruszelnicki, Dawne widoki Torunia, s. 345.
77
szow skim i ro d a m i - byli czcigodnym i o b y w atelam i. P a m ię ta jm y ta k ż e , że lu te ra ń sk i T o ru ń p rzeżyw ał w ów czas zło te la ta , rów nież w dziedzinie k u ltu ry , m .in . ro k 1594 je s t rokiem z ało żen ia to ru ń sk ie g o g im n azju m akadem ickiego. B yły pow ody, by szczycić się sw oim m ia ste m . P rz e d sta w ie n ie T o ru n ia w Izb ie R adzieckiej R a tu s z a S taro m iejsk ieg o w o b ra zie pośw ięconym M ą d ro ści, n a łonie alegorii R ozw agi, w są sied ztw ie sesji
„ sz la c h e tn e g o s e n a tu ” i daw n eg o s e n a tu w eneckiego, było ju ż ro d z a je m a p o te o z y m ia sta , k tó re p ra g n ę ło być w śród pierw szych w E u ro p ie.
O b ra z p rz e d sta w ia ją c y ch rzest C h ry s tu s a w J o rd a n ie n a m alo w an o n a desce dębow ej o w y m iarach 138,5 x 168,5 cm , w tech n ice tem perow ej lu b o lejn ej20. U m ieszczo n a w n im p a n o ra m a T o ru n ia m a nieco p o n a d m e tr długości. P rz e d sta w ia o n a S ta re M ia sto o d g ra n ic y zach o d n iej aż do sty k u z N ow ym M ia stem . W y b ó r w idoku tej części T o ru n ia zw iąza n y był z a p e w n e z m iejscem zam ieszk an ia ro d zin y N eisserów , tj. S ta ry m M ia stem . Z o sta tn ic h b a d a ć K rz y sz to fa M ikulskiego w y n ik a bow iem , że w X V I w.
d o N eisserów n ależały k am ienice p rz y dzisiejszej ul. P iek ary , ul. S zczytnej o ra z n a ro g u ulic C hełm ińskiej i Szewskiej.
O p is p a n o ra m y zam ieścili w sw oich o p raco w an iach Z. K ru szeln ick i21 i a u to rz y m o n o g rafii T o ru n ia 22. J . P u c ia ta -P a w ło w sk a w sp o m n ia ła j ą tylko p rz y om ów ieniu e p ita fiu m N eisserów , z p o d k reślen iem w a rto śc i w a rsz ta tow ych o b ra z u : o p ra c o w a n ia jeg o ry su n k u i k o lo ry tu 23. K ru szeln ick i tr a f n ie w ym ienił głów ne budow le m ia sta , p rz e d sta w io n e n a o b razie, i określił p u n k t w id z e n ia o b s e rw a to ra z przeciw nego brzeg u W isły, nap rzeciw k ościoła św. Ja n ó w i R a tu s z a S taro m iejsk ieg o . O p is G ąsiorow skich je s t b ard ziej szczegółowy, u zu p ełn io n y p o n a d to opisem w iślanego n a d b rz e ż a .
M iejsce, z k tó reg o F a b ia n m alow ał (czy rysow ał) z przeciw nego brzegu W isły (lu b z leżącej p o śro d k u k o ry ta rzeki K ęp y B a zaro w ej) p a n o ra m ę To-
20Według dokum entacji wstępnej PKZ (przyp. 5) jest to technika temperowa.
W edług J. Flika, Wpływy niderlandzkie na technikę toruńskiego malarstwa por
tretowego i epitetafijnego z końca X V I w., [w:] Niderlandyzm w sztuce polskiej, W arszawa 1995, s. 375-379, obraz m a wym iary 164 x 138 cm i jest nam a
lowany n a desce dębowej w technice olejnej. Przyjm ujem y wym iary obrazu za dokum entacją PKZ, gdyż wówczas obraz był w pracowni konserwatorskiej, w yjęty z obramowania, mógł więc być dokładnie pomierzony. Sprawa różnego określenia techniki malarskiej obrazu pozostaje do wyjaśnienia.
21 Z. Kruszelnicki, Dawne widoki Torunia, s. 347.
22M. i E. Gąsiorowscy, op. cit., s. 63 (widok ogólny) i 53 (nadbrzeże).
23J. Puciata-Paw łow ska, op. cit., s. 184.
78
ru n ią , m o ż n a p recy zy jn ie określić. B ra m a Ż eg larsk a z n a jd u je się bow iem n a o b razie d o k ład n ie n a tle w ieży kościoła p ara fia ln e g o św. Ja n ó w . Je śli więc p rzeciąg n iem y od tejże w ieży linię p ro w a d z ą c ą przez b ra m ę w kie
ru n k u przeciw ległego b rzeg u rzeki, to p u n k t te n będzie leżał d o k ład n ie n a jej p rzed łu żen iu . P rz y p u szcz am y , że z tego m iejsca a r ty s ta n ak reślił całą p a n o ra m ę , n a to m ia s t n am alo w an ie jej frag m en tó w - ta k d o k ład n ie ja k to uczynił - w ym agało jeg o p rz e m ie sz c z a n ia się w teren ie. O p raco w an ie w ed u ty nie było z re s z tą m ożliw e bez w y k o n a n ia dużej ro b o ty p rz y g o to wawczej w p o sta c i w ielu ry su n k ó w , n a w e t d la osoby zn a ją c e j T o ru ń ta k d o b rze ja k go z n a ł a u to r o b ra z u , k tó ry się ta m u ro d ził i spędził wiele la t swego życia. M a te ria ł te n by ł p o trz e b n y do w y k o n a n ia o b ra z u , k tó ry nie m ógł być m alow any z n a tu r y w tech n ice tem p ero w ej czy o lejnej, gdyż n a to nie p ozw alały ów czesne m ożliw ości tech n iczn e. M alow ać w plene
rze m o żn a było w ów czas je d y n ie w tech n ice akw arelow ej i ta k ie s ą m .in.
p ejzaże D iirera. O b ra z to ru ń s k i m u siał w ięc p o w sta ć w gd ań sk iej p racow ni F a b ia n a n a p o d sta w ie w y k o n an ej d o k u m e n ta c ji ry su n k o w ej, zap ew n e ko
lorow anej, gdyż je s t to o b ra z barw ny.
W kom pozycji w e d u ty m iejsce c e n tra ln e z a jm u je kościół św ię to ja ń sk i, sta n o w iąc rów nocześnie - dzięki swej m asie z p o tę ż n ą w ieżą - d o m in a n tę całego w idoku. T o n a c ja b a rw n a o b ra z u je s t d o ść m o n o ch ro m ic zn a, u trz y m a n a w b rą z a c h i czerw ieniach, i ta k te ż p ew n ie w y glądało w ów czas m ia
sto , złożone głów nie z budow li ceglanych. W iem y dziś co p ra w d a , że fasad y dom ów były ów cześnie o p raco w an e kolorow o, ale fa sa d p rz e d sta w ionych n a o b razie w y ra ź n ie n ie w id ać. M o c n ie jsz ą czerw ien ią w y ró ż n ia ją się n a ogól ty lk o d ach y k ry te dach ó w k ą . C zy u ż y te tu i ów dzie szarości o z n a c z a ją b u d y n k i ty n k o w an e, nie je s t pew ne, choć niew ykluczone, raczej m ogło tu chodzić o m a la rsk ie o p ra c o w a n ie w idoku zabudow y. Z aznaczone n a to m ia s t żółcienią m etalo w e zw ień cz en ia wież z n a jd u ją p ełn e p o tw ie r
dzenie we w spółczesnym (1595) p o em acie S e b a s tia n a K lo n o w ica p t. F lis w słow ach w iersza o p iew ające g o T o ru ń : „L ecz n a p rz ó d u jrzy sz [zbliżając się W isłą do m iasta] n a d g ó ra m i s p ic e / I w ysokich wież zło te m akow ice [...] A g d y ć za sz k u tę w zad u ciek ą g ó r y / O g ląd asz św ie tn e ja k o płom ień m u r y / M ia sto ja k z rą b k a w yw inął o s o b n e / N a w szem o zd o b n e” 24. T akim te ż p rz e d sta w ił swój T o ru ń F a b ia n N eisser.
P ię k n o T o ru n ia - m ia s ta szczycącego się nieg d y ś p rzy d o m k iem
„ K rólow ej W isły ” , „ O zd o b y P o lsk i i chw ały P r u s ” - urzekało z re s z tą przy-
24 Wiersze o Toruniu, Lódź 1987, s. 52-53.
79
Fot. 1.PanoramaToruniaz epitafiumNeisserów- fragmentodBramyStarotoruńskiej dokościołaNMP (fot. J.Wolski)
ń - K ucznik Toruński
' Од
"о
>>
а>.
'СЛ
'S'5
'СЙ
ЛО
"ОО Он
5
£ _св
"о
‘и'И лО Т 50 1 i s 33 ьо >
«3 >
4-1 1-5 I
£ .о
' О W<н О)(Л СП
‘5 г aз CCScti
‘а(U
NfÖ 3 6
ri Scö ой а,cd c4 c2
Fot. 3.Panorama Toruniaz epitafiumNeisserów- fragment odkościołaŚwiętychJanówdoBramyŁaziennej (fot. J.Wolski)
Fot. 4.Panorama Torunia z epitafiumNeisserów- fragment z Bramą Mostową (fot. J.Wolski)
byszów o d w ieków . J a n D ługosz u trw ali! sw ój zach w y t n a k a rta c h „k ro n ik sław nego K ró le w stw a P o lsk ieg o ” siow am i: „ T o ru ń o zd o b n y m i budow lam i i p o k ry ciem ceglanych dachów ek ta k cudow nie ja śn ie je , że niew iele m ia st m oże m u d o ró w n a ć p ię k n o śc ią i w sp an iało ścią” 25. In n e tłu m a c z e n ie tego te k s tu d o d a je jeszcze ła d n e położenie m ia sta . C h o d z i t u o nieo d łączn y zw iązek z W isłą - m o ty w , k tó ry p rz e w ija się z a ró w n o w ikonografii, opi
sach i p oezji do d n ia dzisiejszego. N ie m a rzeczyw iście p rz e sa d y w stw ie r
d zen iu , że je s t to je d n a z n a jła d n ie jsz y c h i u rz e k a ją c y c h p a n o ra m m iej
skich, k tó r a s ta ła się te ż w iz y tó w k ą T o ru n ia . R ów nież n a p am iątk o w y m m ed alu , w y b ity m z okazji w p isa n ia m ia s ta n a św ia to w ą listę pom n ik ó w k u ltu ry U N E S C O (1997), i pośw ięconych te m u w y d a rz e n iu w idoków kach, z n a jd u je m y w łaśn ie to u jęcie w id o k u m ia sta .
* * *
W dalszej części o p ra c o w a n ia za jm ie m y się nie o czy w isty m i p rzeży ciam i este ty c z n y m i, ja k ic h d o s ta rc z a w idok T o ru n ia , lecz p r ó b ą o k reślen ia w arto ści d o k u m e n ta ln e j neisserow skiej p a n o ra m y . S p ró b u je m y w ty m celu p rzep ro w ad zić a n a liz ę w szy stk ich ro z p o zn aw aln y ch w niej b u d y n k ó w i z b a d a ć w iern o ść ich p rz e d sta w ie ń . P o słu ż y m y się p rz y ty m sk o n fro n to w aniem p o k azan y c h n a w educie o b iek tó w , zachow anych do dziś, z ich obecn y m w yglądem o ra z m a te ria łe m po ró w n aw czy m w p o sta c i przekazów ikonograficznych i p lan ó w bliskich czasow o p o w sta n iu o m aw ian ej p a n o ram y. W ro zw ażan iach uw zględnione z o s ta n ą oczyw iście ró w n ież ź ró d ła p isa n e i lite r a tu r a p rz e d m io tu .
W id o k iem n a jb liż sz y m czasow o p a n o ra m ie je s t p ro sp e k t T o ru n ia ge
o m e try i a r c h ite k ta królew skiego J a k u b a H o ffm an n a , sp o rząd z o n y n a p o d sta w ie p o m ia ru w 1631 r. (fot. 9 )26 W a rto ść ik o n o g raficzn ą teg o ź ró d ła p o d n o si to w a rz y sz ą c a jej leg en d a, o b e jm u ją c a nie ty lk o o b iek ty n ajw ażn iejsze z ich lokalizacją, ale rów nież u z u p e łn ia ją c e o b ja ś n ie n ia n a rycinie. W ia ry g o d n o ść teg o p rzek azu d la n ad w iślań sk iej p a r tii m ia sta p o d p ie ra n a js ta rs z y p la n T o ru n ia z teg o sa m eg o ro k u , b ę d ą c y p ra w d o p o
25 Jana Długosza roczniki czyli kroniki sławnego Królewstwa Polskiego, Księga pierwsza, W arszawa 1961, s. 175.
26„C ivitas T horunium u n a cum sua fortificatione accurate delineata. Per Ja- cobum H offmannum” . N a jego te m a t szeroko pisze A. Tomczak, O najdawniej
szych planach m iasta Torunia, Zapiski H istoryczne, t. 45, 1980, z. 3, s. 112-113, 123-124.
84
do b n ie p o d s ta w ą do w y k o n a n ia w id o k u H o ffm an n a27. N iezw ykle cennym źródłem iko n o g raficzn y m je s t ta k ż e - choć późniejszy (około 1740) - wi
d o k T o ru n ia o d s tro n y W isły z tzw . A lb u m u S te in e ra , pełen d e ta li i o b ja ś n ie ń 28.
D la w iększej p rz e jrz y sto śc i te k s tu p o d zielo n o opis w idocznej n a p a n o ra m ie z a b u d o w y n a stre fy o b ejm u jące: n a d b rz e ż e , m u ry m iejskie, zab u d o w ę m ie jsk ą 'i o b ie k ty m o n u m e n ta ln e . O m ów ienie o b iek tó w n a s tą p i w kolejności o d z a c h o d u n a w schód, tj. o d lewej do praw ej stro n y o b razu . N u m e ry o b iek tó w w tek ście, u ję te w n aw ias k w ad rato w y , o d p o w ia d a ją n u m ero m n an iesio n y m n a p o d o b iz n ę p a n o ra m y n a fo t. 8 (we w kładce ilu s tra c y jn e j n a końcu książki).
N adbrzeże
P ierw szy p la n p a n o ra m y w y p e łn ia w idok w iślanego n a d b rz e ż a p rzed m u ra m i m iejskim i. W tej jeg o części (m niej więcej do b ra m y Sw. D u ch a) leżało n a js ta rs z e p rzed m ieście T o ru n ia , w yrosłe zap ew n e z przedlokacyjnej o sa d y ry b ack iej i zw an e W ielk im i R y b a k a m i29. W sc h em aty czn ie p rz e d staw io n ej n a p ro sp ek cie H o ffm a n n a z 1631 r. zab u d o w ie p rzed m ieścia w idoczny je s t n a p a n o ra m ie m iędzy głow am i lu d zk im i fra g m e n t dom u, g ó rn a część jeg o w schodniej elew acji z w ysokim tró jk ą tn y m szczytem [1].
D om w y d a je się b y ć m u ro w a n y i je s t k ry ty d achów ką. R ów nież ob o k B ra m y K la sz to rn e j w id ać część p o d o b n e g o dom u [2].
Z a p ierw szy m z w zm iankow anych dom ów ro z p o z n a ć m o ż n a kościół Sw. D u c h a [3] z w ielo b o czn ą (z ap ew n e 8 -b o c z n ą ) n ie d u ż ą w ieżą za c h o d n ią o raz d ach n aw y kościelnej z jej w sch o d n im schodkow ym szczytem . B ył to
27P lan m iasta z 1631 r., o wym iarach 58 x 34,5 cm, pomierzony w prętach, znajduje się w Krigsarkivet Stockholm, sygn. T horn 1. Na jego tem at zob.
A. Tomczak, Carthographiae Torunensis Ezem pla, Toruń 1979 (ryc. 2, opis i kom entarz do planu na s. 6-7); por. też A. Tomczak, O najdawniejszych planach, s. 105, 119. B arw na reprodukcja planu [w:] Atlas Historyczny M iast Polskich, t. 1: Prusy Królewskie i Warmia, z. 2: Toruń, opr. J. Tandecki, Z. Kozieł, Toruń 1995, il. 7.
28 Toruń i m iasta ziem i chełm ińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej połowy X V I I I wieku (tzw. Album Steinera), pod red. M. Biskupa, Toruń 1998, ryc. 8 i objaśnienia z kom entarzem do niej M. Arszyńskiego na s. 192-193.
29M. i E. Gąsiorowscy, op. cit., s. 53; A. Tomczak, Carthographiae Torunensis Exempła, s. 7.
85
Fot. 5. Przekrój fortyfikacji Torunia z 1656 r. z widokiem ra.in. na kościół Sw. Ducha, rysunek ze zbiorów Biblioteki Królewskiej
w Kopenhadze (repr. z: Z. H. Nowak, Iconographiae Torunensis anno M D C L Y I guingue exempla, Toruń 1980, nr 4)
Fot. 6. K lasztor benedyktynek i kościół Św. Ducha, rysunek ze zbiorów Biblioteki Królewskiej w Kopenhadze (repr. z: Z. H. Nowak,
Iconographiae Torunensis, n r 5)
kościół z k la sz to re m b e n e d y k ty n e k , u fu n d o w an y przez zak o n k rzy żack i w 1311 r. w p o b liżu w y m ienionego ju ż w 1252 r. s z p ita la z k ap licą Sw. D u cha. B u d y n k i k la sz to ru , z w łączonym d o niego sz p ita le m , m ia ły p o w sta ć p o 1416 r. i ulec ro zb u d o w ie około 1599 r., a w ięc ju ż p o n a m a lo w a n iu p a n o ra m y 30. O pisow i kościoła w a rto p ośw ięcić więcej uw agi, gdyż
30Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość, t. 15/16/17, D ekanaty toruń
skie - I, II i III, red. S. K ardasz, Toruń 1995, s. 91-92.
86
nie d o trw a ł on do n aszy ch czasów . P rz e d sta w io n o go n a p ro sp e k ta c h H o ffm an n a i D a h lb e rg a z 1655 r .31 z różnych s tro n , z k sz ta łte m w ieży d o k ła d n ie p o k ry w a ją c y m się z p o k azan y m n a p a n o ra m ie neisserow skiej, o sk a rp o w an ie m n aw y (niew idocznym n a p a n o ra m ie ), ale bez p re z b ite riu m . N a jd o k ła d n ie jsz y w idok całego kom p lek su k laszto rn eg o p rzek azały ry su n k i z B ib lio tek i K rólew skiej w K o p e n h a d z e , w y k o n an e b e z p o śre d n io p rzed jeg o ro zb ió rk ą, d o k o n a n ą w zw iązku z ro z b u d o w ą now ożytnych fortyfika
cji m iejskich przez Szw edów w 1656 r. S ą to d w a ry su n k i p o k azu jące zespól o d w sch o d u i północy w raz z p o m in ię ty m n a sz ty ch ach p ro sto z a m k n ię ty m p re z b ite riu m 32 (fot. 5 i 6). P rz e d sta w io n a ta m w ieża różni się je d n a k k s z ta łte m od p o k azan e j n a p a n o ra m ie i dw óch cyto w an y ch sz ty c h ach . M a o n a k s z ta łt okrągły, z lekko ty lk o z a z n a c z o n ą w ielobocznością, i je s t k r y ta niższym d ach em n am io to w y m . R o b i w rażen ie d ostaw ionej w X V I w. M im o że ry su n k i k o p en h ask ie m a ją w y raźn e cechy rysow a
nych z n a tu ry , w y d a je n am się je d n a k , że w izeru n ek w ieży n a p a n o ra m ie je s t w ierny. B a rd z o p o d o b n ą w ielo b o czn ą w ieżyczkę m iał z re s z tą d ru g i śred n io w ieczn y to ru ń sk i kościół sz p ita ln y pw. św. Jerzeg o . W zw iązku z b u d o w ą zb io rn ik a gazow ego w 1907 r., k tó ry sta n ą ł n a m iejscu roze
b ra n e g o kościoła, o d k ry to jeg o fu n d am en ty , co w niosło n o w ą w iadom ość, m ianow icie, że je g o n aw a, o p lan ie p raw ie k w a d ra to w y m , n a k r y ta b y ła sk le p ie n ie m w s p a rty m n a je d n y m słupie, rozw iązan ie u nikatow e n a ty m te re n ie 33.
D alej w id o czn e je s t p o rto w e n a d b rz e ż e z p o m o ste m d la s ta tk ó w (Schiffsbrücke) [4], w zm iankow anym w 1428 r. i g ru n to w n ie p rz e b u d o w anym w 1585 r. (tj. n a k ró tk o p rz e d n am alo w an iem p a n o ra m y ) w raz z w yłożeniem k o stk ą i n a stę p n ie d y lam i, z a jm u ją c y m p raw ie c a łą p rze
strz e ń p o m ięd zy b ra m a m i Sw. D u c h a i Ż eg larsk ą34. B ył tu w y ra ź n y uskok
31 Zatytułowany „T horunium P rim aria Prusiae Regal. Urbs d. 26 Nov. 1655 deditione ca p ta ” , został zamieszczony w dziele: S. Pufendorf, Caroli Gustavi Suecorum, Gothorum et Vandalorum Regis vita et res gestae, Norym berga 1696, il. nr 24; n a jego te m a t zob. A. Tomczak, O najdawniejszych planach, s. 116- 117, 127.
32Z. H. Nowak, Iconographiae Torunensis A nno M D C LV I Quinque Exempla, Toruń 1980, s. 8-9, il. 4 i 5.
33H. Piskorska, Zbiory kartograficzne Archiwum, m. Torunia, Toruń 1938, poz. 355 (K lasztor św. Ducha, plan fundam entów, 1907).
34K. G. Prätorius, Topographisch-historisch-statistische Beschreibung der Stadt T h o m und ihres Gebietes, bearb. u. hrsg. v. J. M. Wernicke, T horn
87
o p a d a ją c e g o do W isły te re n u , um o cn io n y o b m u ro w a n ą sk a rp ą. P o m o st te n p o k azan o rów nież n a p ro sp ek cie H o ffm an n a z 1631 r., a przek ró j te ren u w idać n a ry su n k u z 1656 r. P o śro d k u p o m o stu m ia ła się zn ajd o w ać d re w n ia n a sz o p a n a to w a ry 35 [5]. B yć m oże to jej długi d ach w id ać n a w educie. P rz e d p o m o ste m , w połow ie o d cin k a m iędzy w sp o m n ia n y m i b ra m am i, z azn a czo n o n ap isem n a p ro sp ek cie H o ffm an n a m iejsce dźw igu. Stoi ta m je d n a k s ta te k z w ysokim m a sz te m . M oże to on o d g ry w ał wówczas ta k ą rolę.
O b o k B ra m y Ż eglarskiej w idoczne są p iętro w e b u d y n k i, u sta w io n e rów nolegle d o W isły [6]. B y ły to zap ew n e kupieckie m a g a z y n y n a to w ary, o k tó ry c h w iad o m o , że istn ia ły n a n a d b rz e ż u . P ro s p e k t H offm anna s y tu u je tu fa rb ia rn ię , co p o tw ie rd z a p la n z 1631 r. W źró d łach p o ja w ia się rów nież rzeźn ia. D alej n a w schód (p rzed B ra m ą Ł azien n ą) w idać d w a b liźn iacze d o m y [7], p o k azan e rów nież n a pro sp ek cie H o ffm an n a i o k reślo n e ta m ja k o łaźn ia. B yło to tra d y c y jn e m iejsce łaźn i m iejskiej (B ad S tu b e ), w ym ienionej ju ż w 1345 i 1378 r., kiedy m ia n o j ą p rz e b u dow ać n a fa rb ia rn ię 36. W id o c z n e n a p a n o ra m ie neisserow skiej b u d y n k i, u sta w io n e n a d sa m y m brzegiem W isły fro n te m do rzeki, s ą d w u p iętro w e (szachulcow e ?) i m a ją sz czy ty schodkow e ze zw ieńczeniam i. D alej n a w schód, o b o k B ra m y M ostow ej, sto i bud y n ecze k , m ieszczący w edług p la n u z 1631 r. k o m orę c e ln ą [8]. T eren ro b i w rażen ie n asy p an eg o . P rz e d b ra m ą w idoczne są ró żn e do m k i i w ysoki p lo t z p ali, pro w ad zący n a d W isłę, za p ew n e do n iew idocznego ju ż n a p a n o ra m ie w iślanego m o stu .
M u r y m ie js k ie
P rz y an a liz ie i opisie elem en tó w zab u d o w y n a d b rz e ż a m o ż n a się było p o słu ż y ć w yłącznie ź ró d ła m i ikonograficznym i i p isa n y m i. D la części pośw ięconej m u ro m m iejskim istn ieje n a to m ia s t cenny m a te ria l poró w n aw czy w p o sta c i zachow anych do dziś obiektów : kilku śre d n io w iecznych b ra m i b a s z t w ra z z łącząc y m i je m u ra m i. U z u p e łn ia ją go oczyw iście ró w n ież ik o n o g rafia i w zm ian k i źródłow e o raz d o d atk o w o p rze
kazy d ru k o w a n e i l ite r a tu r a p rz e d m io tu 37.
1832, s. 222.
35Z. H. Nowak, Iconographiae Torunensis A nno M D C LVI Quinque Exempla, s. 8.
36 T h o m er Denkwürdigkeiten von 1345-1547, wyd. A. Voigt, M itteilungen des C oppernicus-Vereins, H. 13, 1904, s. 207, 216.
37K. G. P räto riu s, op. cit., s. 38-46; M. i E. Gąsiorowscy, op. eit-, 26-29;
R o z p o c z y n a ją c ja k p o p rz e d n io o d lewej s tro n y o b ra z u , w idzim y g ó ru ją c y w ysokością n a d in n y m i b u d y n k am i w ierzchołek b a rb a k a n u B ra m y S ta ro to ru ń s k ie j [9], będ ąceg o częścią zach o d n ieg o o d c in k a obw a
row ań S ta re g o M ia sta , i ty m sa m y m s to ją c y n a d ru g im p lan ie w sto su n k u d o m u ró w nad w iślań sk ich . K s z ta łt jeg o p o k ry w a się d o k ład n ie z p rz e d sta w ie n ia m i n a p ro sp e k ta c h H o ffm an n a i D a h lb e rg a , co p o św ia d c z a w ia
ry g o d n o ść jeg o w izeru n k u n a p a n o ra m ie . Sam b a rb a k a n , w zniesiony w 1429 r., nie dochow ał się do n aszy ch czasów . Z o stał w y sad zo n y przez Szw edów w 1703 r .38
N a p a n o ra m ie w idzim y cały ciąg średniow iecznych m u ró w n a d w iśla ń skich (z 1. połow y X IV do połow y X V w .) o d K rzyw ej W ieży d o ich w schodniego naro żn ik a. R o z p o z n a n ie poszczególnych jeg o frag m en tó w u ła tw ia p la n z 1631 r., p o k azu jący d o k ła d n ą liczbę i ro zstaw ien ie b ra m i b a s z t. S ta n te n p o tw ie rd z a p ro s p e k t H o ffm an n a z teg o sa m eg o ro k u i z g a d z a się on z w idokiem n a w educie, p o św ia d c z a ją c ty m sa m y m w ierność teg o p rzek azu . N a m arg in esie n ależy je d n a k ż e zauw ażyć, że p rz e d sta w ie nie a r c h ite k tu ry b ra m i b a s z t (k sz ta łt, dach y itp .) n a p ro sp ek cie Hoff
m a n n a je s t b a rd z o sc h em aty czn e. D la w y ja śn ie n ia rzeczy w isteg o ich w y g ląd u n ależy p o słu ż y ć się in n y m źró d łam i.
W yso k i d ach n aro żn ej baszty, zw anej K rz y w ą W ie ż ą [10], p rz e d s ta w iony je s t w tej sam ej p o sta c i jeszcze n a ry su n k ach S te in e ra z około 1740 r.
- w idoku m ia s ta o d s tro n y W isły i o d z a c h o d u 39 o ra z n a ry cin ie p o w stałej p o 1793 r .40 Z niesiono go przed 1847 r .41 N a w schód o d K rzyw ej W ieży w idać p o d o b n y (lecz m niejszy) d ach są sied n iej, niezachow anej d o dziś, b a sz ty zw anej R y b a c k ą [ l l ] 42.
N eisserow skie p rzed staw ie n ie b ra m y Sw. D u c h a [12] (zw anej ta k p ierw o tn ie, n a z w a „ K la s z to rn a ” je s t p ó źn iejsza) p o k ry w a się d o k ła d n ie
E. Tomczak, Twierdza Toruń w średniowieczu, Rocznik Toruński, t. 5, 1971, s. 31-63; J. Stankiewicz, Twierdza Toruń (część 1), Zapiski Historyczne, t. 37, 1972, z. 4, s. 16-34.
38E. Gąsiorowski, Zespół obronny bramy Starotoruńskiej w Toruniu, [w:] Ar- chitectura et historia. Studia Mariano Arszyński septuagenario dedicata, Toruń 1999, s. 315-339.
39Zob. przyp. 28.
40 Toruń, dawne widoki miasta, katalog n r 38.
41Zob. gwasz Radtkego z widokiem Krzywej Wieży z 1847 r., E. Gąsiorowski, Zespól obronny bramy Starotoruńskiej, ryc. 5.
42K. G. P ratorius, op. cit., s. 38/39.
89
z jej o b ecn y m s ta n e m . B y ła ju ż w ów czas p o d w y ż sz o n a o n a jw y ż sz ą k o n d y g n a c ję ( k tó ra o d ró ż n ia się in n y m w 'ątkiem ceglanym ) i m ia ła fasad ę o z d o b io n ą w g ó rn ej p a r tii części gotyckiej ( b ra m a je s t d a to w a n a n a
1. połow ę X IV w .) rzęd em uko śn ie u sta w io n y ch ta rc z , w ykonanych w ty n k u . P o o b u stro n a c h ostrołukow ej w nęki b ro n y b ra m n e j w idać p ro sto p a d le ty n k o w a n e blendy.
P o m ię d z y b ra m a m i Sw. D u c h a i Ż e g larsk ą z n a jd u ją się trz y baszty, d w ie z nich teg o sam ego flan d ry jsk ieg o ty p u . P ie rw sz a [13] (niezacho- w a n a ) m ia ła fa sa d ę p o d z ie lo n ą ty n k o w an y m i fry za m i n a trz y k o n d y g n a cje z o stro lu k o w y m i w nękam i, w k tó ry c h zn ajd o w ały się o tw o ry o kienne.
W y śm ie n ic ie c z y te ln e je s t p rz e d sta w ie n ie n a stę p n e j, zachow anej do dziś, p o tę ż n e j b aszty , zw anej ob ecn ie G ołębnikiem [14]. N azw a p o ch o d zi z X IX w ., k ied y z a in sta lo w a n o w niej p ru sk ie gołębniki w ojskow e. P ra to riu s w y m ie n ia m ięd zy b ra m a m i Sw. D u c h a i Ż e g larsk ą B a sz tę M ie szcza ń sk ą43, m oże je s t to jej w cześn iejsza nazw a. N a w educie p o k azan o b a s z tę o fa sa d z ie z d w o m a ty n k o w an y m i fry za m i, ro zd zielający m i k o n d y g n acje w y p ełn io n e p ięcio m a w ysokim i o stro łu k o w y m i b le n d a m i, m ieszczącym i otw o ry o k ien n e. Z d ek o racji tych zachow ał się d olny fryz i s k ra jn e b le n d y o ra z o b ie g a ją c y g ó rą b u d y n e k rz ą d ukośnie u sta w io n y ch ty n k o w anych ta rc z . O zd o b n y szczy t w p a r tii dachow ej z a s tą p iła m a ła fa c ja ta . W iz e ru n e k b a s z ty p rzek azan y przez N eissera je s t cen n y m u zu p ełn ien iem w iad o m o ści o jej p ierw o tn y m w yglądzie. T rzec ia b a s z ta (o b o k B ra m y Ż eglarskiej) [15], niezach o w an a, je s t m n iejsza, o sk ro m n ej form ie a rc h i
te k to n ic z n e j, b e z elem en tó w d ek o racy jn y ch n a fasadzie.
B r a m a Ż eg larsk a [16], za c h o w a n a fra g m e n ta ry c z n ie do dziś, p rz e d sta w io n a je s t n a o b ra z ie ja k o niska, zw ień cz o n a k ren elażem . O tw ó r b ra m n y m ieści się w w ysokiej ostrołukow ej w nęce z b ro n ą . N ie je s t ja s n a p e łn a w ysokość b ram y , g d y ż w id o c z n a p ię tro w a n a d b u d ó w k a p rz e d sta w ia raczej z n a jd u ją c ą się w tle g ó rn ą część południow ej naw y kościoła św . Ja n ó w . D ziw i sk ro m n a fo rm a a rc h ite k to n ic z n a bram y, k tó r a w y raźn ie zachow ała sw ój p ie rw o tn y k sz ta łt z pierw szej fazy bu d o w y n ad w iślań sk ich fortyfika
cji. P ro w a d z ił tę d y bow iem nie ty lk o w ażny t r a k t do p rz e p ra w y (i później m o stu ), lecz sp e łn ia ła o n a rów nież funkcję re p re z e n ta c y jn ą d la m ia sta . To przez n ią w p ro w a d z a n o uro czy śc ie o d w ied zając y ch T o ru ń p olskich królów i w ielkiego m is tr z a Z akonu w raz z ich o rszak am i. N a w idoku steinerow - skim (około 1740) b ra m a m a k sz ta łt w ysokiej w ieży z o tw o rem b ra m -
43Ibid.
90
nym w ostrolukow ej w nęce z b ro n ą . O b e c n ą form ę o trz y m a ia zap ew n e około 1820 r. w zw iązku z jej ro z b ió rk ą i p rz e b u d o w ą zachow anej części n ad w iślań sk iej fasad y w c h a ra k te rz e neogotyckim .
M iędzy b ra m a m i Ż eg larsk ą i Ł a z ie n n ą w id ać dw ie [17, 18] (niezacho- w ane) p o d o b n e do siebie baszty, o p rz e c ię tn y c h ro z m ia ra c h i sk ro m n ej a rc h ite k tu rz e , k ry te w ysokim i d a c h a m i.
N iezac h o w an a B ra m a Ł a z ie n n a [19] p rz e d sta w io n a je s t n a neisserow - skiej p a n o ra m ie w p o sta c i w ielopiętrow ej w ieży z w ielk ą b ro n ą n a d o tw o rem b ra m n y m . N a k ry w a j ą w ysoki d ach c z te ro sp a d o w y z fa c ja tą . F a
s a d a je s t sk ro m n a , bez p o d ziałó w , z w y ją tk ie m p ro ste g o fryzu w górnej części i rzęd u otw orów okiennych p o d o k ap em d a c h u , co p rz y p o m in a kre- n elaż. P o d o b n y w ygląd m a b r a m a n a c y to w an y m w idoku ste in e ro w sk im . W średniow ieczu (1482) zw an o j ą Schell T h o r 44 (Schelle = dzw onek), o d w iszącego n a niej dzw onka, n a k tó reg o dźw ięk b ra m ę o tw ie ra n o , by m óc pójść do m ieszczącej się p rz e d n ią m iejskiej łaźn i, g d y ż b y ła sta le z a m k n ię ta . W do k u m en cie z 1432 r. o k reślo n o j ą m ian em S ch u lth o r od sta ro m ie jsk ie j szkoły, położonej p rzy z n a jd u ją c e j się z a b r a m ą u licy 45.
P ó źn iej zw ano j ą ta k ż e B ia łą (W eisses T h o r) o d o ty n k o w a n ia i p o m alo w a
n ia n a b iało po o d b u d o w ie po p o ż a rz e z 1652 r .46 Z azn aczo n o j ą jeszcze n a p la n ie m ia s ta z la t 1 8 73-1877, za p e w n e n ied łu g o p rz e d ro zb ió rk ą.
M iędzy b ra m a m i Ł a z ie n n ą i M o sto w ą w e d u ta z 1594 r. p o k azu je dw ie d u że b a sz ty [20, 21] o p ro sty c h k s z ta łta c h , p o d o b n e do s to ją c y c h m iędzy b ra m a m i Ż eg larsk ą i Ł azien n ą. J e d n a z nich (z ap ew n e n iezach o w an a za c h o d n ia ), z w a n a b y ła C z erw o n ą i słu ż y ła w edług P r ä to r iu s a z a w ięzienie47.
D ru g a , p rz e b u d o w a n a z a czasów szw edzkich n a żu raw , istn ie je d o dziś.
B ra m a M ostow a [22], p ie rw o tn ie z w a n a P ro m o w ą , w zn iesio n a w 1432 r .48 n a m iejscu w cześniejszej, p ro w ad zącej do p rz e p ra w y przez W isłę, u k a z a n a z o sta ła przez N eissera b a rd z o w iernie, co m o ż n a łatw o stw ie r
dzić, gd y ż zachow ała się do dziś w d o sk o n a ły m sta n ie . O b ra z p o k azu je j ą z c h a ra k te ry sty c z n y m i z ao k rąg lo n y m i n a ro ż a m i, w y so k ą o stro łu k o w ą w n ę k ą b ra m n ą , w k tó re j z n a jd o w a ła się w ów czas b ro n a , ty n k o w an y m fry zem , b lan k am i i w ysokim , n iezachow anym d ach em , w idocznym jeszcze n a
44 T h o m er Denkwürdigkeiten, s. 249.
45K. G. P rätorius, op. cit., s. 44.
46Ibid., s. 44/45.
" I b id ., s. 38/39.
48Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, t. II, Warszawa 1995, s. 238.
91
X V III-w ie c z n y m w idoku S te in e ra . J e s t to cen n y d o k u m e n t ikonograficzny d la teg o p o p u la rn e g o to ru ń sk ie g o z a b y tk u .
N a w schód od B ra m y M ostow ej w id ać fra g m e n t n aro żn ej b a sz ty zw a
nej W a rto w n ią , k ry te j n a m io to w y m d ach em , o ra z śc ian y frontow ej z za z n acz o n y m i p o d z ia ła m i i d ach u tzw . D w oru M ieszczańskiego [23], w znie
sionego n a m ięd zy m u rzu po 1454 r .49 O b a zespolone ze so b ą b u d y n k i p rz e b u d o w a n e zachow ały się d o dziś.
P a n o r a m a neisserow ska u k azu je rów nież o d cin k i m u ró w m iejskich, łącząc y ch b a s z ty i bram y, w ty m d w a zakończone b la n k a m i o b o k b ra m Ż eglarskiej i Ł aziennej. J e s t to stw ie rd zen ie zask ak u jące, p o n iew aż p o w szechnie u w aża n o , że n ad w iślań sk ie m u ry z o sta ły n a d m u ro w a n e do o b ecn ej w ysokości z n acz n ie w cześniej. B lan k o w an y m u r o b o k B ra m y Ż eglarskiej w id ać z re sz tą jeszcze n a w educie S te in e ra z około 1740 r.
B u d y n k i m ie s z k a ln e i p u b lic z n e
P rz e d sta w io n a n a p a n o ra m ie z a b u d o w a S ta re g o M ia sta , w id o czn a s p o z a m u ró w , sk ła d a się głów nie z gotyckich dom ów szczytow ych różnej w ielkości (n ie k tó re w y ró ż n ia ją c e się w ysokością), choć z n a jd u ją się w śród nich rów nież d o m y kalenicow e, m .in . z a ra z z a m u ra m i n a o d c in k u m iędzy b ra m a m i Sw. D u c h a i Ż eglarską. U sta w ien ie kam ien ic sz czy tem d o ulic b ieg n ący ch d o W isły p o w o d u je, że nie w id ać ich fa sa d fro n to w y ch , sc h o d kow ych, często zw ieńczonych w y sm u k ły m i p in a k la m i lu b chorągiew kam i, j a k to w id ać n p . n a ich boczn y m ujęciu n a p rz e c iw w ieży kościoła św. Ja n ó w . P o k a z a n o n a to m ia s t fa sa d y ty ln y ch d om ów sto ją c y c h p rz y uli
cach rów noległych do rzeki, tró jk ą tn y c h , rozczłonkow anych o stro łu czn y m i ty n k o w an y m i b len d am i. W sz y stk ie d om y s ą k ry te w ysokim i d a c h a m i.
W y ró ż n ia się skalą, w idoczny o d ty łu , sto ją c y p rz y S taro m iejsk im R y n k u , d om to w arzy sk i b ra c tw a św. Je rze g o z około 1385 r. [24], zw any w ów czas K o m p e n h a u se m , później D w orem A r tu s a 50. W id a ć , że a u to ro w i o b ra z u zależa ło n a jeg o u k azan iu , g d y ż o puścił w ty m celu k ry ją c e go od p o łu d n ia d o m y sto ją c e p rz y ul. R a b ia ń sk ie j. B u d y n e k te n , ro z e b ra n y w 1802 r., z n a n y je s t z ry su n k u S te in e ra z około 1740 r., ukazu jące g o je g o fa sa d ę fro n to w ą p o p rzeb u d o w ach n a p o c z ą tk u X V II i X V III w .51
49R. Heuer, op. cit., s. 39 n.
50Ibid., s. 3 n.
51 Toruń i m iasta ziem i chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera, ryc. 59.
92
N eisser u trw alił jeg o g otycki w ygląd przed ty m i p rzeb u d o w am i. W id ać n a nim oprócz tylnej elew acji, p o d zielo n ej ty n k o w an y m i o strołukow ym i b le n d a m i, się g ający m i przez c a łą jej w ysokość, schodkow y szczy t fro n to w y z p rzeźro czam i, zw ieńczony p o bokach d w o m a w ysokim i m a s z ta m i z chorągiew kam i. J e s t to niezw ykle cenne źró d ło ikonograficzne d la tego niezachow anego n ajo k azalszeg o średniow iecznego to ru ń sk ie g o d o m u. No
ta b e n e n a ste in e ro w sk im ry su n k u p rzek sz ta łc o n ej fasad y D w oru A rtu s a b ra k śladów p rzeźroczy, p o k azan o n a to m ia s t w ysm ukłe zw ień czen ia dw óch n aro żn y ch w ieżyczek p rzy ty ln ej elew acji b u d y n k u , k tó ry c h nie n am alo w ał a u to r p an oram y.
T y p gotyckiego sz czy tu z p rz e ź ro c z a m i z n a n y je s t w T o ru n iu z in n y ch przekazów , m .in. p o k azan o kilka ta k ic h fa sa d w tle o b ra z u p rz e d sta w ia ją c e g o ro zp ra w ę w sali sądow ej R a tu s z a S taro m iejsk ieg o w 1605 r .52 D om y te sta ły p rz y R y n k u S ta ro m ie jsk im i być m oże frag m en t je d n e g o z ich szczytów u k azan y je s t n a p a n o ra m ie p rzed p re z b ite riu m kościoła N M P.
B u d o w le m o n u m e n t a l n e
O p isa n e rów nież w kolejności od lewej do praw ej s tro n y o b ra z u , uka
z an e zo stały n a p a n o ra m ie w ich p ierw o tn ej gotyckiej p o sta ci.
K ościół franciszkanów N M P (w idoczne s ą je g o d ach y i sz czy ty z 2. połow y X IV w .)53 [25] nie ró żn i się wiele o d jeg o w izeru n k u n a szczegółow ych ry su n k ach stein ero w sk ich z około 1740 r .54 M iał je d n a k b ard ziej o zd o b n e w ysm ukłe hełm y trz e c h w ieżyczek sz c z y tu p re z b i
te riu m , k tó ry c h k raw ędzie o b sa d z o n e były k ra b a m i, a ich w ierzchołki zw ieńczone po zło co n y m i gałkam i i chorągiew kam i. D om inow ał hełm w ieżyczki środkow ej, n a k tó re g o szczycie w id ać form ę p rz y p o m in a ją c ą k u ra . Tego h ełm u b r a k ju ż n a ry su n k a c h S te in e ra . O b e c n ą sw ą p o sta ć kościół zaw dzięcza p rzeb u d o w ie z 1798 r., kiedy to z a m ia s t trz e c h dachów , n ak ry w a ją c y c h poszczególne n aw y kościelne, w zniesiono je d e n w ielki d ach d la całego kościoła.
52R eprodukcja obrazu w: M. Gąsiorowska, op. cit., tabl. X.
53 J. Domasłowski, J. Jarzewicz, Kościół Najświętszej M arii Panny w Toruniu, Toruń 1998; Architektura gotycka w Polsce, s. 243.
64 Toruń i miasta ziem i chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera, ryc. 48 i 49.
93
W ie ż a R a tu s z a S taro m iejsk ieg o [26] u k a z a n a z o s ta ła z hełm em śro d k o w y m i fla n k u ją c y m i go c z te re m a m n iejszy m i n a n a ro ż n y c h w y
ku szach z 1430 r .55 S p iczaste hełm y w ykuszów z w ie ń c z a ją złocone ko
ro n y (?), a n a jw y ższy śro d k o w y - w y ra ź n ie c z y te ln a z ło ta k o ro n a, sym bol niezaw isłości re p u b lik i m iejskiej, i chorągiew ka. W id a ć te ż X V -w ie c z n ą ta rc z ę z e g a ra ratu szo w e g o . J e s t to n a js ta rs z y w idok w ieży ratu szo w e j z jej p ie rw o tn y m zw ieńczeniem . Istn ie je jeszcze d ru g i p rzek az ikonograficzny u k azu jący w ieżę zw ień cz o n ą hełm am i. S ą to kopie ry su n k ó w w y k o n a
ny ch przez S te in e ra , p o k azu jący c h R a tu s z p o p rz e b u d o w ie z la t 1 6 0 2 /0 3 , lecz p rz e d je g o zniszczeniem w 1703 r.56 P rz e d s ta w ia ją o n e szczegółowo zw ieńczenie wieży, ale ju ż z b a ro k o w y m i h ełm am i n a n aro ż n y c h w y k u szach. Z niszczonych hełm ów nie o d b u d o w an o .
K ościół fa m y św. Ja n ó w [27] p rz e d sta w io n y z o s ta ł z w ieżą n a k ry tą , p o jej w zniesieniu do obecnej w ysokości w la ta c h 1 4 0 7 -1 4 3 3 57, przez dach sk ła d a ją c y się z dw óch członów - do ln eg o o k sz ta łc ie d a c h u c z te ro sp a dow ego, z k tó re g o w y r a s ta ja k b y w ieżyczka z w ień cz o n a w ysm uklejszym da c h e m n a m io to w y m (w iciow ym ?). Szczyt u k o ro n o w an y je s t zap ew n e z ło c o n ą g a łk ą z k rzyżem (?). D ach ta k i w id ać ró w n ież n a p ro sp ek cie H o ffm an n a z 1631 r. N ie m a go ju ż n a „ K a n c y o n a le ” z w idokiem T o
ru n ia z 1697 r .58, k tó ry p rz e d sta w ia s ta n zach o w an y do dziś, tj. wieżę n a k r y tą je d n y m w ielkim d ach em c z te ro sp a d o w y m . N a w ieży zaw ieszo n a je s t w ielka o k rą g ła ta r c z a z eg aro w a z c z a rn ą o p a sk ą , n a k tó re j uw idocz
n io n o zło te cyfry, p o c h o d z ą c a z a p e w n e z czasu p o zak o ń cz en iu n a d b u d o w y w ieży i zach o w an a do dziś. W sc h o d n i sz czy t n aw y głów nej z d o b iła w ysoka w y sm u k ła sy g n a tu rk a , flan k o w an a ste rc z y n a m i, n a le ż ą c y m i do szczytów naw bo czn y ch . E le m e n ty te , w id o czn e jeszcze n a ry su n k a c h steinerow - skich, nie zachow ały się do dziś. P o k a z a n a p o łu d n io w a elew ac ja naw y głów nej m a 7 z a m ia s t 8 istn ie ją c y c h w ysokich ok ien , je s t to zap ew n e zw ykłe p rzeoczenie m a la rz a , b ez znacz en ia.
N iezachow any kościół d o m in ik ań sk i pw . św . M ik o ła ja z połow y X IV w .59 [28] s ta ł w raz z k la sz to re m ju ż n a te re n ie N ow ego M ia sta . B ył to
55E. Gąsiorowski, R atusz Starom iejski w Toruniu w okresie średniowiecza, Toruń 1971, s. 38.
56 Toruń i m iasta ziem i chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera, ryc. 16 i 19.
57Architektura gotycka w Polsce, s. 240-241.
58 Toruń, dawne widoki miasta, katalog n r 2.
59 Toruń i m iasta ziem i chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera,
94
d ru g i co do w ielkości śred n io w iecz n y kościół to ru ń sk i, w iększy od fran c i
szkańskiego N M P , ro z e b ra n y w 1834 r. p o częściow ym zniszczeniu w cza
sie w ojen n a p o le o ń sk ic h . P rz e d k ilk u n a stu la ty o d k ry to jeg o fu n d am en ty . W y g ląd kościoła św . M ik o ła ja z n a n y je s t n a p o d sta w ie b o g a te j ikonografii.
P rz e d sta w io n o go d o ść d o k ła d n ie n a p ro sp ek cie H o ffm an n a z 1631 r. i n a kilku stro n a c h w A lb u m ie S te in e ra 60. J e d n a k tylko n a p a n o ra m ie Neis- se ra w idzim y go p o d k ą te m u k a z u ją c y m jego sz czy t z ach o d n i, an alo g iczn y w k o m p o zy cji do sz c z y tu w sch o d n ieg o k o rp u su naw ow ego. Szczyty były rozczłonkow ane p rofilow anym i fila ra m i zakończonym i o zd o b n y m i ste r- czy n am i. P o la w y p e łn ia ją c e p rz e strz e ń m ięd zy ste rczy n o w ą m ieściły w górnej części o k rąg łe p rz e ź ro c z a . W y so k i hełm w ieżyczki (sy g n a tu rk i) we w zm ian k o w an y m szczycie w sch o d n im m a k raw ęd zie p rzy o zd o b io n e k ra bam i, czego n ie p o k a z u ją ju ż ry su n k i steinerow skie.
P ra w d z iw ą z a g a d k ą je s t b u d y n e k w idoczny n a w schód o d kościoła d o m inikanów [29], n iep o k azan y n a ż a d n y m innym w idoku m ia sta , jego p la n a c h i n iew y m ien io n y w źró d łach p isa n y ch . K s z ta łte m p rz y p o m in a b udow lę s a k ra ln ą (m n ie jsz ą o d o p isa n y ch kościołów ) z o zd o b n y m zacho
d n im sz czy tem o p o d o b n y c h d o kościoła św. M ik o ła ja p o d z ia ła c h piono
w ych, zak o ń czo n y ch ste rc z y n a m i z przeźro czem w w ierzchołku szczy tu . Stylow o je s t to b u d y n e k g o ty ck i z X IV w. O p ie ra ją c się n a w ierności, z ja k ą N eisser p rz e d sta w ił in n e b u dow le, nie m a p o d sta w do w ątpliw ości, że b u d y n e k is tn ia ł n a p ra w d ę . N a p raw o o d niego w idać wielki d ach sąsiedniego d o m u , być m oże id en ty czn eg o z d u ży m d om em p rzed staw io n ym m niej w ięcej w ty m sa m y m m iejscu n a w educie steinerow skiej.
P a n o ra m ę n e issero w sk ą k o ńczy w zasad zie p rzed staw ie n ie ra tu s z a no- w om iejskiego [30], budow li gotyckiej z połow y X IV w. z w ieżyczką z 1568 r .61 B u d y n e k te n je s t w iern ie p rz e d sta w io n y n a p ro sp ek cie Hoff
m a n n a (1631). P rz e b u d o w a n y w 1667 r. n a zb ó r ew angelicki, m a d o b rą d o k u m e n ta c ję ik o n o g raficzn ą w A lb u m ie S te in e ra 62, p o z w a la ją c ą p o ró w n a ć w ym ien io n e przekazy. N a tej p o d sta w ie m o ż n a pew nie stw ie r
dzić, że w izeru n ek r a tu s z a w u jęciu N eissera je s t zg odny z jeg o ów czesnym w yglądem . N a p raw o od r a tu s z a m o ż n a d o strz e c jeszcze n iew y raźn y za
s. 212/213; L. Grzeszkiewicz-Kotlewska, L. Kotlewski, Kościół dominikański p.w. św. Mikołaja w Toruniu, Toruń 1997.
60 Toruń i m iasta ziem i chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera, ryc. 51-53.
61 Ibid., s. 210.
62Ibid., ryc. 43-45.
95
ry s m o n u m e n ta ln e j budow li [31], k tó r ą ze w zględu n a u sy tu o w a n ie m o żn a u to ż sa m ia ć z w ieżą kościoła św. J a k u b a .
* * *
N a p o c z ą tk u części o p isu jąc ej i an a liz u ją c e j n a m a lo w a n e n a neisse- row skiej p a n o ra m ie b u d y n k i p o sta w iliśm y p y ta n ie o w iern o ść ich p rz e d sta w ień . N a p o d sta w ie p o ró w n a n ia z in n y m i p rzek azam i ikonograficz
nym i p ró b o w aliśm y d o k o n ać w eryfikacji ty c h p rz e d sta w ie ń , by m óc ocenić w a rto ść d o k u m e n ta ln ą o b ra z u . C z ą stk o w ą o d p o w ied ź n a w y su n ię tą k w estię m o ż n a zn aleźć p rzy om ów ieniu poszczególnych o b iek tó w . W n io sek końcow y je s t jed n o zn acz n y . O b ra z o d d a je b a rd z o w iernie w izeru
n ek ów czesnego T o ru n ia i je g o a rc h ite k to n ic z n y c h elem entów . J e s t to niezw ykle cen n e źró d ło do dziejów m ia s ta n a p rzeło m ie X V I i X V II w., p rzek azu jące ró w nocześnie jeg o śred n io w ieczn y jeszcze w ów czas k sz ta łt z w ielom a n ie istn ie ją c y m i ju ż d ziś b u d o w lam i.
The Panorama of Toruń from the Neissers’ Epitaph of 1594
The article focuses on th e oldest panoram ic view of Toruń from th e family epitaph of th e Neissers (M ateusz, a resident of Toruń and his wife Anna) th a t has been preserved in th e Church of th e Blessed Virgin M ary in Toruń. The epitaph was constructed by their sons: a wood carver Maciej (1564-1588), a painter Fabian (1559-1605), and Jerzy, responsible for the inscription confirming the authorship. T he epitaph consists of two pictures painted by Fabian: the
’Christening in Jo rd an ’ (where the landscape of th e town was also included) and a m ulti person family p o rtra it in which th e painter also depicted himself. Both pictures were created in G dansk where Fabian lived and had a workshop. They are among the greatest achievements of Gdańsk a rt under the contem porary influence of D utch m annerism . As a result of th e conservation of th e epitaph in 1958, after th e removal of d irt, th e paintings regained their original form th a t led to the detailed analysis of the Toruń panoram a presenting th e view of the town from across the V istula, undoubtedly prepared on the basis of th e drawing docum entation. It presented generally the Old Town to its border with the New Town. The au th o r of th e article takes as the subject the evaluation of the docum entary value of the Neissers’ landscape, comparing th e buildings depicted in th e picture with their present appearance (some of them have been preserved till now) and their iconographie and cartographic representation from th e same period. T he w ritten sources, printed m aterials and literature concerning the
96
issue were also taken into consideration. To clarify the text, the description of the construction area presented in the panoram a has been divided into the following zones: th e V istula em bankm ent, defense walls, town buildings and m onum ental dwellings. These objects have been described successively from E ast to West, from th e left to th e right side of th e painting. T he analysis of the Neissers’ landscape allows us to conclude th a t the painting depicts the Toruri of th e period and its architectonic elements in a very precise way. It is a very precious iconographie source on th e history of th e town at the tu rn of the sixteenth and seventeenth century, presenting at th e same tim e its mediaeval skyline w ith m any buildings th a t no longer exist.
Thorns Panorama vom Neisser - Epitaph aus dem Jahre 1594
Das T hem a des Artikels ist der älteste Panoram ablick Thorns vom Familien- epitaph der Neisser - M atthäus, T horner Stadtbürger und seiner Frau A nna - das sich bis heute in der Marienkirche in T horn erhalten hat. Das E pitaph wurde von drei Söhnen angefertigt: dem Bildschnitzer M atthäus (1564-1588), dem Maler Fabian (1559-1605) und Johannes, dem A utor der Inschrift, welche die A utorschaft der K ünstler bestätig t. Das E p itap h enthält zwei Bilder, gem alt von Fabian: Taufe im Jordan (darauf wurde die Vedute der S tad t eingezeich
net) und ein F am ilienporträt - m ehrere Personen, auf dem der Maler sich selbst verewigte. Die Bilder entstanden in Danzig, wo Fabian damals wohnte und eine W erk statt h atte. Sie gehören zu den besten Errungenschaften der dam ali
gen Danziger K unst, die stilgemäß den niederländischen Manierismus v ertritt.
Dank der 1958 durchgeführten K onservierung des E pitaphs wurde den Bildern - nach Entfernung der Verschmutzungen - ihre ursprüngliche Form wiedergege
ben. Das wiederum ermöglichte die exakte Analyse des Panoram as von T horn, welches das S tadtbild von der Weichselseite darstellt. Es wurde ohne Zweifel aufgrund der zeichnerischen naturgetreuen D okum entation angefertigt. Gezei
gt wurde darau f insbesondere die Alte S tad t bis zu der Stelle, wo sie die Neue S tad t b erü h rt. Der A utor des Artikels unternahm einen Versuch, den dokum en
tarischen W ert der Neisserer Vedute zu bestim m en, indem er die auf dem Bild dargestellten G ebäude m it ihrem jetzigen Anblick (ein Teil davon ist bis heute erhaltengeblieben) und m it ihren zeitlichnahen ikonographischen und kartogra
phischen Überlieferungen vergleicht. Beräcksichtigt w urden selbstverständlich auch schriftliche und gedruckte Quellen sowie die Sachliteratur. Zur besseren Ü berschaubarkeit wurde die Beschreibung der auf dem Panoram a stehenden B ebauung in Zonen aufgeteilt. Sie umfassen: Weichselufer, Verteidigungsmauer und m onum entale B auten. O bjekte wurden in der Reihenfolge vom W esten nach O sten besprochen, d.h. von der Unken zur rechten Seite des Gemäldes. Die
7 - Rocznik Toruński 97
Schlussfolgerung aus der durchgeführten Analyse der Neisserer Vedute ist die Feststellung, dass das G em älde das damalige Bild von Thorn und seinen archi
tektonischen Elem enten treu wiedergibt. Das ist eine außerordentlich wertvolle ikonographische Quelle zur Geschichte der S tad t um die Jahrhundertw ende des 16- zum 17. Jh., die uns gleichzeitig seine dam als noch m ittelalterliche G estalt m it vielen heute nicht m ehr vorhandenen B auten überliefert.
Fot. 7. Obraz epitafijny z epitafium rodziny Neisserów w kościele Najświętszej Marii Panny z 1594 i., z najstarszą panoramą Torunia, dzido Fabiana Neissera (fot. W. Górski)
