System partyjny Słowacji

SYSTEM PARTYJNY SŁOWACJI

I. Uwarunkowania systemu partyjnego

W okresie powojennym, kiedy Czechosłowacja pozostawała w zależności od Związ- ku Radzieckiego, nie było w tym państwie rywalizacyjnego systemu partyjnego. Rolę ugrupowania hegemonicznego odgrywała Komunistyczna Partia Czechosłowacji (Komunistická strana Československa, KSČ). W słowackiej części państwa działała w pełni jej podporządkowana, ale organizacyjnie wyodrębniona Komunistyczna Partia Słowacji (Komunistická strana Slovenska, KSS). Pozostałe formacje polityczne, które wówczas funkcjonowały, miały charakter satelicki i nie mogły odgrywać istotniejszej roli politycznej. Głębokie zmiany ustrojowo-polityczne, prowadzące do odejścia od modelu jednopartyjnego, przyniosła dopiero tzw. aksamitna rewolucja. Wydarzenia zapoczątkowane u schyłku lat 80. XX w. utorowały drogę do demokratyzacji całego systemu politycznego, a w dalszej perspektywie doprowadziły do rozpadu Czechosło- wacji i powstania niepodległego państwa słowackiego, co nastąpiło 1 stycznia 1993 r.

Elementem transformacji ustrojowej było wyłonienie się pluralistycznego sy- stemu partyjnego, charakteryzującego się funkcjonowaniem wielu dynamicznie powstających formacji politycznych. Spośród ugrupowań tworzonych na Słowacji w pierwszej kolejności wspomnieć należy o powołanym w listopadzie 1989 r. ruchu politycznym o nazwie Społeczeństwo przeciw Przemocy (Verejnosť proti násiliu, VPN). Twory polityczne tego typu przyjęło się określać mianem „partii forum”, co wskazywało na ich niejednolity pod względem politycznym i mało sformalizowa- ny charakter. VPN było bowiem luźną federacją lokalnych grup występujących pod wspólnym szyldem. Ruch tworzyły zarówno pojedyncze osoby, jak i organizacje¹. Do jego przywódców należeli Alexander Dubček, Martin Kniażko i Vladimir Mečiar.

W ramach VPN działali politycy o odmiennych przekonaniach ideowych. Mimo suk- cesu odniesionego w wyborach do słowackiej Rady Narodowej z 1990 r., w których kandydaci VPN zdobyli niespełna 30% głosów i 48 spośród 150 mandatów², doszło

1 K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 208.

2 Prezentowane wyniki wyborów oraz rozdział mandatów w Radzie Narodowej na podstawie danych Urzędu Statystycznego Republiki Słowackiej. Zob. Štatistický úrad Slovenskej republiky, http://portal.statistics.sk (dostęp: 5 III 2010 r.).

do stosunkowo szybkiego rozpadu wskazanej formacji i wyłonienia się na jej gru- zach odrębnych partii politycznych: powstałego w kwietniu 1991 r. Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji (Hnutie za demokratické Slovensko, HZDS) oraz utwo- rzonej w październiku tegoż roku Obywatelskiej Unii Demokratycznej (Občianska demokratická únia, ODÚ)³. O ile pierwsza z wymienionych partii stała się w latach 90. jednym z głównych ugrupowań słowackiej sceny politycznej, o tyle druga nie odniosła sukcesu i niebawem zakończyła działalność.

Wraz z rozpoczęciem procesu demokratyzacji systemu politycznego dało się za- obserwować zjawisko odradzania się ugrupowań „historycznych”, które funkcjono- wały w okresie poprzedzającym przejęcie pełni władzy przez komunistów u schyłku lat 40. Wśród tego rodzaju formacji wymienić można m.in. Słowacką Partię Narodo- wą (Slovenská národná strana, SNS), nawiązującą do działającej jeszcze w okresie istnienia Austro-Węgier partii o tej samej nazwie. Począwszy od wyborów z 1990 r., ugrupowanie to regularnie zdobywało mandaty parlamentarne. Do partii „odrodzo- nych” zaliczyć należy także Socjaldemokratyczną Partię Słowacji (Sociálnodemo- kratická strana Slovenska, SDSS). Nie odegrała ona jednak istotniejszej roli poli- tycznej. Odwołując się do formacji historycznych, ugrupowania omawianego typu dążyły do legitymizowania swojego miejsca na scenie politycznej. Nie oznaczało to jednak, że można było mówić o bezpośrednich związkach pomiędzy partiami „od- rodzonymi” a historycznymi. Ugrupowania nowo powstałe odbiegały bowiem pod wieloma względami od swoich pierwowzorów⁴.

Przełomowe wydarzenia końca lat 80. prowadziły również do dynamicznego tworzenia się partii nowych, powstających jako niezależne inicjatywy polityczne.

Do tego typu formacji zaliczyć należy m.in. Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (Kresťanskodemokratické hnutie, KDH) i Partię Zielonych na Słowacji (Strana ze- lených na Slovensku, SZS). Oba ugrupowania utworzone zostały w 1990 r.⁵ Miej- sce na scenie politycznej znalazły także partie mniejszości węgierskiej: Węgierski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (Maďarské kresťanskodemokratické hnutie, MKDH), ugrupowanie o nazwie Współżycie (Spolužitie), a także Węgierska Partia Obywatelska (Maďarská občianska strana, MOS)⁶. Funkcjonowanie partii mniejszo- ści narodowych, spośród których najliczniejsza była właśnie społeczność słowackich Węgrów, stało się charakterystycznym rysem systemu partyjnego.

Podobnie jak w innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, które znala- zły się w strefi e wpływów Związku Radzieckiego, swoje miejsce na pluralistycznej scenie politycznej znaleźli także zreformowani komuniści. Na bazie KSS powstała

3 K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej po 1989 r., Księgarnia Akademicka, Kraków 1999, s. 47.

4 L. Kopeček, System partyjny Słowacji [w:] A. Antoszewski, P. Fiala, R. Herbut, J. Sroka (red.), Partie i systemy partyjne Europy Środkowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 174.

5 R. Zenderowski, Ewolucja słowackiego systemu partyjnego od 1989 r. [w:] J. Błuszkowski, J. Zaleśny (red.), Wielowymiarowość systemów politycznych. Teoretyczne założenia i praktyczne uwarunkowania, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2009, s. 15–16.

6 K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, op. cit., s. 212.

w 1991 r. Partia Demokratycznej Lewicy (Strana demokratickej ľavice, SDĽ). Nowe ugrupowanie miało profi l socjaldemokratyczny; w swoim programie wyborczym odwoływało się do idei państwa opartego na zasadach gospodarki rynkowej, przy jednoczesnym rozbudowaniu funkcji socjalnej służącej zapewnieniu sprawiedliwo- ści społecznej⁷. W latach 90. słowaccy postkomuniści z powodzeniem ubiegali się o miejsca w Radzie Narodowej, uzyskując nie tylko mandaty parlamentarne, ale tak- że teki ministerialne. Wybory parlamentarne z 2002 r. dowiodły jednak, że ugrupo- wanie to uległo politycznej marginalizacji – nie zdobyło wówczas żadnego mandatu.

W obowiązującej Konstytucji Republiki Słowackiej z 1 września 1992 r.⁸ zawarte zostały postanowienia dotyczące partii politycznych. W ustawie zasadniczej obywa- telom zagwarantowano prawo do zakładania partii politycznych oraz ruchów po- litycznych, jak również do zrzeszania się w nich. Wykonywanie tych praw można ograniczyć tylko w przypadkach określonych ustawą, jeżeli jest to niezbędne w de- mokratycznym społeczeństwie dla bezpieczeństwa państwa, ochrony porządku pub- licznego, zapobiegania czynom karalnym albo dla ochrony praw i wolności innych (art. 29 ust. 2–3). Konstytucja stanowi ponadto, że partie polityczne i ruchy politycz- ne oraz związki albo inne zrzeszenia są oddzielone od państwa (art. 29 ust. 4)⁹.

Kwestie związane z funkcjonowaniem partii politycznych reguluje obecnie Usta- wa o partiach politycznych i ruchach politycznych z 4 lutego 2005 r.¹⁰ Partią politycz- ną jest osoba prawna fi gurująca w rejestrze partii prowadzonym przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Republiki Słowackiej (§ 4 ust. 2). Wraz z wnioskiem o rejestra- cję przedkłada się m.in. listę z podpisami co najmniej 10 tys. obywateli, którzy popie- rają utworzenie partii (§ 6 ust. 4). Ustawa zastrzega, że swoim statutem, programem lub działalnością partia polityczna nie może naruszać konstytucji Republiki Słowac- kiej, ustaw konstytucyjnych, ustaw zwykłych oraz umów międzynarodowych (§ 2).

W kwestii fi nansowania partii ustawa z 2005 r. wymienia m.in. dochody ze skła- dek członkowskich, z darowizn, spadków, ze sprzedaży lub wynajmu majątku rucho- mego i nieruchomego. Partia otrzymuje również przydziały (príspevky) z budżetu państwa (§ 22 ust. 1). Stosuje się kryterium liczby głosów uzyskanych w wyborach oraz liczby zdobytych mandatów (§ 25). Aby partia mogła uzyskać środki za gło- sy, musi zdobyć poparcie ponad 3% elektoratu. Za jeden zdobyty głos ugrupowanie otrzymuje 1% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce w roku po-

7 W. Jednaka, Partie polityczne wybranych państw Europy Środkowej i Wschodniej [w:]

A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie po- równawczej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998, s. 116.

8 Konstytucja Republiki Słowackiej, tłum. i wstęp K. Skotnicki, Wydawnictwo Sejmowe, War- szawa 2003; Ústava Slovenskej Republiky, http://www.nrsr.sk (dostęp: 5 III 2010 r.).

9 Przepis o oddzieleniu ugrupowań politycznych od państwa zawarto też w § 5 ust. 1 Ustawy o zrzeszaniu się w partiach politycznych i ruchach politycznych z 2 października 1991 r. Nie za- mieszczono go natomiast w lakonicznej Ustawie o partiach politycznych z 23 stycznia 1990 r. Zob.

Zákon z 2. oktόbra 1991 o združovani v politických stranách a v politických hnutiach; Zákon z 23.

januára 1990 o politických stranách, http://www.zbierka.sk (dostęp: 5 III 2010 r.).

10 Zákon zo 4. februára 2005 o politických stranách a politických hnutiach, http://www.zbierka.

sk (dostęp: 5 III 2010 r.).

przedzającym rok przeprowadzenia wyborów¹¹. Na podobnych zasadach partia uzy- skuje odrębne środki na prowadzenie działalności (§ 27 ust. 1–2). Z kolei za każdy przyznany mandat partii wypłaca się trzydziestokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce w roku poprzedzającym rok, w którym odbyły się wy- bory. Dotyczy to jednak nie więcej niż 20 mandatów. Za mandat dwudziesty pierw- szy i kolejne partia otrzymuje już tylko dwudziestokrotność tej sumy. Tak określoną kwotę wypłaca się rokrocznie (§ 28 ust. 1–2, 4).

Postanowienia dotyczące funkcjonowania ugrupowań politycznych na forum par- lamentu zawiera Regulamin Rady Narodowej¹². Posłowie mogą łączyć się w kluby parlamentarne w zależności od przynależności do partii politycznych, ruchów poli- tycznych i koalicji wyborczych, z ramienia których zostali wybrani do Rady Naro- dowej. Jeśli w okresie wyborów dojdzie do podziału koalicji wyborczych albo do połączenia partii lub ruchów, rozdziela się lub łączy także ich kluby poselskie. Po- seł może być członkiem tylko jednego klubu. Dla powołania klubu wymagane jest członkostwo co najmniej ośmiu posłów. O jego utworzeniu zawiadamia się pisemnie przewodniczącego Rady Narodowej (§ 64 ust. 1–2, 4–6). Regulamin izby przyznaje klubom poselskim prawo do korzystania z pomieszczeń Rady Narodowej. Ich dzia- łalność fi nansowana jest w drodze dotacji ze środków Kancelarii Rady Narodowej.

Wysokość dotacji jest ustalana corocznie przez przewodniczącego Rady Narodowej przy uwzględnieniu liczebności poszczególnych klubów (§ 65 ust. 1–2).

Kluby parlamentarne dysponują określonymi uprawnieniami proceduralnymi. Na wniosek co najmniej trzech klubów Rada Narodowa może zdecydować o włączeniu do porządku dziennego nowego punktu lub o usunięciu punktu już zatwierdzone- go (§ 24 ust. 5). Z kolei na wniosek dwóch klubów Rada Narodowa może określić czas dyskusji na temat pozycji wprowadzonych do porządku obrad (§ 29a ust. 1).

Regulamin izby przewiduje ponadto utworzenie gremium poselskiego (poslanecké gremium), w którego skład wchodzą delegaci poszczególnych klubów. Liczbę dele- gatów ustala się poprzez podzielenie liczby członków danego klubu przez piętnaście i zaokrąglenie otrzymanego wyniku. Zadaniem gremium jest dokonywanie ocen po- lityki oraz kwestii proceduralnych związanych z funkcjonowaniem Rady Narodowej i jej organów. Formułowane opinie mają charakter zaleceń. Posiedzenia gremium poselskiego zwołuje w razie potrzeby lub na żądanie dwóch klubów poselskich prze- wodniczący Rady Narodowej. Gdy zwołanie gremium jest inicjatywą klubów, nastę- puje ono niezwłocznie. W obradach mogą także brać udział zastępcy przewodniczą- cego Rady Narodowej (§ 66 ust. 1–5)¹³.

11 Przytoczone postanowienie dotyczące przydziału środków według kryterium otrzymanych głosów zawarte zostało w § 52 ust. 4 Ustawy o wyborach do Rady Narodowej Republiki Słowac- kiej z 13 maja 2004 r. Zob. Zákon z 13. mája 2004 o voľbách do Národnej rady Slovenskej republi- ky, http://www.zbierka.sk (dostęp: 5 III 2010 r.).

12 Rokovací poriadok Národnej Rady Slovenskej Republiky, http://www.nrsr.sk (dostęp: 5 III 2010 r.).

13 Na temat funkcjonowania grup parlamentarnych w słowackiej Radzie Narodowej zob.

J. Ciągwa, Rada Narodowa Republiki Słowackiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998, s. 25–27.

O specyfi ce słowackiego systemu partyjnego decyduje m.in. system wyborczy stosowany w wyborach parlamentarnych. Regulacje dotyczące zasad prawa wybor- czego i trybu przeprowadzania wyborów zawarte zostały w konstytucji oraz w Usta- wie o wyborach do Rady Narodowej Republiki Słowackiej z 13 maja 2004 r.¹⁴ Rada Narodowa składa się ze 150 posłów wybieranych na kadencję czteroletnią. Jak sta- nowi art. 72 konstytucji, jest ona wyłącznym ustrojodawczym i ustawodawczym or- ganem Republiki Słowackiej. Art. 74 ust. 1 konstytucji określa podstawowe zasady prawa wyborczego, wskazując, że posłowie są wybierani w powszechnych, równych i bezpośrednich wyborach, w tajnym głosowaniu. Wzmiankowana ustawa z 13 maja 2004 r. precyzuje, że wybory przeprowadza się w oparciu o zasadę proporcjonalności (§ 1). Listy kandydatów zgłaszają partie lub koalicje partii. Aby uczestniczyć w po- dziale mandatów, partia lub koalicja partii musi przekroczyć ustalony próg wyborczy.

Dla partii wynosi on 5%, dla koalicji złożonych z dwóch lub trzech partii – 7%, a dla koalicji, w skład których wchodzą co najmniej cztery partie – 10%. Jeśli Centralna Komisja Wyborcza (Ústredná volebná komisia) stwierdzi, że uczestniczące w wy- borach partie lub koalicje nie spełniają tych warunków, wskazane progi wyborcze ulegają obniżeniu: dla partii do 4%, dla koalicji dwóch lub trzech partii – do 6%, a dla koalicji złożonych z minimum czterech partii – do 9%. Ma to na celu umożliwienie uczestnictwa w podziale mandatów co najmniej dwóm partiom lub dwóm koalicjom, względnie jednej partii i jednej koalicji (§ 42 ust. 2, 4).

Podział mandatów następuje z zastosowaniem metody Hagenbacha–Bischoffa.

Pierwszym krokiem jest obliczenie ogólnokrajowego dzielnika wyborczego, który otrzymuje się w wyniku podzielenia ogółu ważnie oddanych głosów przez 151 (ogól- na liczba mandatów powiększona o jeden) i zaokrąglenia otrzymanego wyniku. Na- stępnie ogół ważnych głosów oddanych na poszczególne partie lub koalicje dzieli się przez otrzymany iloraz wyborczy, uzyskując w ten sposób liczbę przypadających na nie mandatów. Jeśli przydzielono w ten sposób mandat nadwyżkowy, mandat odbiera się partii lub koalicji z najmniejszą resztą, która pozostała rezultatem dzielenia. Jeśli natomiast nie wszystkie mandaty zostały rozdzielone, stosuje się metodę największej średniej. W ramach poszczególnych partii lub koalicji mandaty przydziela się w ko- lejności miejsc, jakie poszczególni kandydaci zajmują na listach wyborczych (§ 43 ust. 1–5). Stosowany w wyborach parlamentarnych proporcjonalny system wyborczy pozwala na przełożenie poparcia dla poszczególnych ugrupowań lub ich koalicji na polityczną strukturę parlamentu. Ustanowienie klauzul zaporowych ma natomiast zapobiegać nadmiernemu politycznemu rozdrobnieniu Rady Narodowej, co z kolei mogłoby utrudniać tworzenie stabilnych koalicji rządowych.

Zapewnienie rządowi trwałego zaplecza parlamentarnego ma istotne znaczenie ze względu na przyjęty system parlamentarno-gabinetowy, w którym rząd, aby móc skutecznie funkcjonować, musi się cieszyć zaufaniem ze strony organu przedstawi- cielskiego. Stąd też na premiera desygnuje się w pierwszej kolejności przywódcę

14 Zákon z 13. mája 2004 o voľbách do Národnej rady Slovenskej republiky, http://www.zbierka.sk (dostęp: 5 III 2010 r.).

partii, która uzyskała najwięcej mandatów w Radzie Narodowej¹⁵. Zgodnie z art. 113 konstytucji rząd jest zobowiązany w ciągu 30 dni po swoim mianowaniu wystąpić przed Radą Narodową Republiki Słowackiej, przedłożyć jej swój program i zwrócić się o wyrażenie wotum zaufania. Z kolei w art. 114 ust. 1 ustrojodawca expressis verbis deklaruje zasadę odpowiedzialności rządu przed Radą Narodową, która może mu w każdej chwili wyrazić wotum nieufności. W sytuacji udzielenia rządowi wo- tum nieufności lub odrzucenia jego wniosku o wotum zaufania, prezydent dokonuje jego odwołania (art. 115 ust. 1)¹⁶. Wskazane regulacje oznaczają, że ugrupowania dysponujące mandatami w Radzie Narodowej są niezbędnym elementem służącym zapewnieniu politycznej stabilizacji i właściwego funkcjonowania całego systemu politycznego.

II. Charakterystyka współczesnego systemu partyjnego

Współczesny słowacki system partyjny można określić mianem systemu ustabilizo- wanej wielopartyjności. Wyniki ostatnich elekcji parlamentarnych wskazują na brak daleko posuniętej polaryzacji spektrum rywalizacji partyjnej, co powoduje, że na uzyskanie miejsc w parlamencie może regularnie liczyć 6–7 partii bądź koalicji. Pe- wien wpływ na taki stan rzeczy wywiera niewątpliwie specyfi ka przyjętego systemu wyborczego, pozwalającego na w miarę adekwatne odzwierciedlenie sympatii wy- borców w składzie parlamentu.

Po wyborach parlamentarnych z 17 czerwca 2006 r. w Radzie Narodowej zasiedli przedstawiciele sześciu ugrupowań.

Zwycięstwo w wyborach z 2006 r. odniosła partia Kierunek–socjaldemokracja (SMER–sociálna demokracia, SMER–SD). Jest to ugrupowanie lewicowe, kierowa- ne przez Roberta Fico. Powstało w 1999 r. w wyniku podziału w pozostającej wów- czas w ramach koalicji rządowej postkomunistycznej Partii Demokratycznej Lewicy (SDĽ)¹⁷. W wyborach parlamentarnych z 2002 r. SMER zajął trzecie miejsce, zdoby- wając 13,5% głosów i uzyskując 25 miejsc w Radzie Narodowej. W trakcie kadencji

15 W. Zakrzewski, Republika Słowacka [w:] E. Gdulewicz (red.), Ustroje państw współczes- nych, t. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002, s. 212.

16 Na temat odpowiedzialności politycznej rządu zob. J. Zieliński, Rząd Republiki Słowackiej [w:] E. Zieliński, J. Zieliński, Rządy w państwach Europy, t. 4, Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2009, s. 263–266. Konstytucja przyjmuje również zasadę indywidualnej odpowiedzial- ności ministrów przed parlamentem. W przypadku wyrażenia wotum nieufności, członek rządu jest odwoływany przez prezydenta (art. 116 ust. 1, 3).

17 W 2004 r. podjęta została decyzja o zakończeniu działalności SDĽ jako odrębnej organizacji i jej połączeniu ze SMER-em. Po fuzji z innymi mniejszymi partiami socjaldemokratycznymi par- tia R. Fico zaczęła funkcjonować pod nazwą SMER–SD. Integracja SDĽ ze SMER-em oznaczała de facto zakończenie samodzielnego bytu formacji powstałej w wyniku zreformowania się partii komunistycznej. Warto jednak odnotować, że w 2005 r. utworzone zostało nowe socjaldemokra- tyczne ugrupowanie, które również przyjęło nazwę Partii Demokratycznej Lewicy (Strana demo-

parlamentu z lat 2002–2006 omawiane ugrupowanie pozostawało w opozycji wobec gabinetu Mikuláša Dzurindy. Po wyborach z 2006 r. uzyskało jednak status najwięk- szej formacji parlamentarnej, a Robert Fico objął stanowisko premiera. Do koalicji rządowej weszły także Słowacka Partia Narodowa oraz ugrupowanie V. Mečiara.

Stworzenie koalicji z udziałem SNS skutkowało czasowym wykluczeniem omawia- nego z Partii Europejskich Socjalistów. Wśród swoich głównych postulatów progra- mowych partia Roberta Fico wymienia: stworzenie socjalnej i ekologicznie zoriento- wanej gospodarki rynkowej; rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy; zwiększenie konkurencyjności słowackiej gospodarki i zabezpieczenie jej trwałego wzrostu;

ujawnienie i ukaranie wszelkich przejawów przestępczości gospodarczej i korupcji politycznej¹⁸. W trakcie wyborów do Parlamentu Europejskiego z 2009 r. SMER–SD uzyskał pięć mandatów. Deputowani partii wchodzą w skład Grupy Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów w Parlamencie Europejskim.

Tabela 24. Wyniki wyborów do słowackiej Rady Narodowej z 17 czerwca 2006 r.

Nazwa partii % głosów Liczba mandatów

Kierunek–socjaldemokracja (SMER–SD) 29,14 50

Słowacka Unia Demokratyczna i Chrześcijańska–Partia Demokratyczna (SDKÚ–DS)

18,35 31

Słowacka Partia Narodowa (SNS) 11,73 20

Partia Węgierskiej Koalicji (SMK) 11,68 20

Partia Ludowa–Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (LS–HZDS) 8,79 15

Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDH) 8,31 14

Komunistyczna Partia Słowacji (KSS) 3,88 –

Wolne Forum (SF) 3,47 –

Sojusz Nowego Obywatela (ANO) 1,42 –

Źródło: Štatistický úrad Slovenskej republiky, http://portal.statistics.sk (dostęp: 5 III 2010 r.).

Po wyborach z 2006 r. rola największego ugrupowania opozycyjnego przypad- ła Słowackiej Unii Demokratycznej i Chrześcijańskiej–Partii Demokratycznej (Slovenská demokratická a kresťanská únia–Demokratická strana, SDKÚ–DS). Jest to ugrupowanie o profi lu centroprawicowym, na czele którego stoi M. Dzurinda. Ge- neza partii sięga utworzonej w 1997 r. Słowackiej Koalicji Demokratycznej (Slo- venská demokratická koalícia, SDK) – szerokiego porozumienia zawartego w celu odsunięcia od władzy ówczesnego premiera V. Mečiara. W wyborach z 1998 r. SDK zajęła wprawdzie drugie miejsce, ale udało jej się utworzyć większościowy rząd ko- alicyjny M. Dzurindy. Spory pomiędzy uczestnikami koalicji skutkowały utworze- niem w 2000 r. nowego ugrupowania – Słowackiej Unii Demokratycznej i Chrześ-

kratickej ľavice, SDĽ). Bez powodzenia uczestniczyło ono zarówno w wyborach parlamentarnych w 2006 r., jak i w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r.

18 Smerom k l’uďom. Volebný program 2006; http://www.strana-smer.sk (dostęp: 7 III 2010 r.).

cijańskiej (Slovenská demokratická a kresťanská únia, SDKÚ). Na lidera wybrano ówczesnego premiera¹⁹. Partia pozostała u władzy także po wyborach z 2002 r., w których uzyskała 15,09% poparcia i 28 mandatów. W 2006 r. połączyła się z mniej- szą centroprawicową Partią Demokratyczną (Demokratická strana, DS) – ugrupowa- niem powstałym u progu transformacji ustrojowej. W swoim programie wyborczym SDKÚ–DS odwołuje się do idei społeczeństwa opartego na czterech fi larach: wy- kształceniu, sprawiedliwości, obywatelskości i bezpieczeństwie²⁰. Po wyborach do Parlamentu Europejskiego dysponuje na jego forum dwoma mandatami. Deputowani partii należą do Grupy Europejskiej Partii Ludowej.

Słowacka Partia Narodowa (Slovenská národná strana, SNS) jest ugrupowa- niem o ugruntowanej pozycji w odbudowanym po 1989 r. pluralistycznym systemie partyjnym. Słowaccy nacjonaliści uczestniczyli we wszystkich sześciu elekcjach par- lamentarnych, począwszy od 1990 r., i aż do wyborów z 2002 r. regularnie zdobywali mandaty parlamentarne. W tym okresie najlepszy wynik SNS zanotowała w 1990 r.

(22 mandaty), a najgorszy w 1994 r. (9 mandatów). W trakcie kadencji parlamentu z lat 1992–1994 oraz 1994–1998 SNS pozostawała partnerem koalicyjnym rządzące- go HZDS V. Mečiara. W trakcie wyborów z 2002 r. omawiane ugrupowanie znalazło się wprawdzie poniżej progu wyborczego, jednak już cztery lata później ulokowało się na trzecim miejscu, zdobywając aż 20 mandatów. SNS potwierdziła w ten sposób, że jej pozycja jako ugrupowania przejmującego skrajnie prawicowy segment elek- toratu jest już dobrze ugruntowana. Dzięki uzyskanemu wynikowi partia otrzymała teki ministerialne w rządzie Roberta Fico. Liderem SNS jest Ján Slota; deklarowa- ny cel to obrona interesów narodowych Słowaków, a także walka z materialnym, społecznym i duchowym upadkiem Słowacji. Wśród swoich priorytetów programo- wych SNS wymienia m.in. wzmocnienie idei państwa demokratycznego, prawnego, socjalnego i narodowego; wsparcie dla ewolucji Unii Europejskiej jako wspólnoty suwerennych państw; podniesienie poziomu kultury i wykształcenia narodu jako od- powiedzi na wyzwania globalizacji, a także stworzenie wydajnej i konkurencyjnej gospodarki²¹. W wybranym w 2009 r. Parlamencie Europejskim SNS ma jednego przedstawiciela, który należy do grupy Europa Wolności i Demokracji.

Specyfi ką systemu partyjnego Słowacji jest stabilne i relatywnie wysokie poparcie udzielane ugrupowaniom mniejszości węgierskiej. W każdych wyborach, począwszy od 1990 r., zdobywały one poparcie wynoszące około 10%, które zapewniało otrzy- manie znaczącej liczby miejsc w parlamencie. Istotne zmiany w kwestii politycznego zorganizowania się mniejszości węgierskiej zamieszkującej Słowację przyniosło po- łączenie się trzech ugrupowań: Węgierskiego Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycz- nego, Współżycia oraz Węgierskiej Partii Obywatelskiej. Rezultatem takiego kroku było utworzenie w 1998 r. Partii Węgierskiej Koalicji (Strana maďarskej koalície,

19 B. Szajkowski (ed.), Political Parties of the World, John Harper Publishing, London 2005, s. 530–531.

20 Volebný program SDKÚ–DS pre parlamentné voľby 2006, http://www.sdku-ds.sk/content/

volebny-program-2006 (dostęp: 7 III 2010 r.).

21 Election Programme of the Slovak National Party. We Are Slovaks – A Slovak Government for Slovak People (2006), http://www.sns.sk (dostęp: 7 III 2010 r.).

SMK). Od 2007 r. jej liderem jest Pal Csáky. W wyborach z 1998 i 2002 r. ugru- powanie to uzyskało odpowiednio 9,12 i 11,16% głosów, co przełożyło się na 15 i 20 mandatów. W trakcie obu kadencji parlamentu SMK uczestniczyła w rządzie M. Dzurindy. Po wyborach z 2002 r. miała w nim czterech ministrów. W następstwie elekcji parlamentarnej z 2006 r. partia przeszła do opozycji. SMK jest ugrupowaniem centroprawicowym. W swoim programie kładzie nacisk na poprawę statusu mniej- szości węgierskiej zamieszkującej Słowację, w tym na rozwój języka, szkolnictwa i własnego dziedzictwa kulturowego. Ważne miejsce zajmuje postulat wypracowania kompleksowego programu wspierania rodziny oraz wzmacniania poczucia lokalnej tożsamości. SMK zwraca także uwagę na problem integracji w ramach państwa sło- wackiego społeczności romskiej²². Po wyborach z 2009 r. omawiane ugrupowanie dysponuje dwoma mandatami w Parlamencie Europejskim. Jego deputowani należą do Grupy Europejskiej Partii Ludowej.

Do 1998 r. dominującą rolę w systemie partyjnym odgrywał Ruch na rzecz Demo- kratycznej Słowacji. Pod adresem gabinetu lidera partii V. Mečiara formułowane były wówczas zarzuty o liczne nieprawidłowości, w tym o łamanie praw człowieka i za- sad demokracji²³. Stanowiło to przeszkodę na drodze do integracji Słowacji z UE i NATO. Mimo zwycięstwa w wyborach z 1998 r. zaistniała konfi guracja parlamen- tarna nie pozwoliła HZDS na utworzenie rządu, a władzę przejęła prodemokratyczna koalicja skupiona wokół M. Dzurindy. Omawiana formacja pozostawała w opozycji przez dwie kolejne kadencje parlamentu. Ugrupowanie V. Mečiara w dalszym ciągu zdobywało jednak znaczące poparcie wyborców, po wyborach z 2006 r. stając się mniejszościowym partnerem koalicyjnym w rządzie R. Fico, w którym otrzymało dwie teki ministerialne. O silnej pozycji politycznej lidera partii mogło też świadczyć przejście do drugiej tury wyborów prezydenckich z 2004 r.²⁴ Od 2003 r. formacja V. Mečiara występuje pod nazwą Partia Ludowa–Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (Ľudová strana–Hnutie za demokratické Slovensko, LS–HZDS)²⁵. Ugru- powanie deklaruje oparcie swojej polityki na trzech podstawowych fi larach: chrześ- cijańskim, społecznym i narodowym, zwracając uwagę na konieczność wspierania rodziny, budowę solidarności między ludźmi oraz naturalne poczucie patriotyzmu.

Po wyborach do Parlamentu Europejskiego z 2009 r. LS–HZDS dysponuje na forum tego organu jednym mandatem. Deputowany partii wchodzi w skład Grupy Porozu- mienia Liberałów i Demokratów na rzecz Europy.

Po wyborach parlamentarnych z 2006 r. spektrum ugrupowań reprezentowanych w Radzie Narodowej uzupełnia Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (Kresťan-

22 Moderná strana, životaschopná spoločnosť. Program Strany maďarskej koalície 2009, http://

www.smk.sk (dostęp: 7 III 2010 r.).

23 K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, op. cit., s. 215.

24 W wyniku nowelizacji konstytucji z 1999 r. prezydenta Republiki Słowackiej wybiera się w głosowaniu powszechnym na kadencję pięcioletnią. Wcześniej wyboru głowy państwa dokony- wała Rada Narodowa. Zob. szerzej: M. Barański, Słowacja [w:] M. Barański (red.), Systemy poli- tyczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, s. 208–210.

25 B. Szajkowski (ed.), Political Parties…, op. cit., s. 530.

skodemokratické hnutie, KDH) – formacja obecna na słowackiej scenie politycznej od początku lat 90. XX w. Jej kolejnymi przywódcami byli: znany opozycjonista sprzed 1989 r. Ján Čarnogurský i Pavol Hrušovský. Obecnie liderem KDH jest Ján Figeľ.

Omawiane ugrupowanie regularnie zdobywa mandaty parlamentarne, jednak nigdy nie odgrywało pierwszoplanowej roli w słowackim systemie partyjnym. Najlepszy rezultat słowaccy chadecy osiągnęli w trakcie wyborów z 1990 r., w których zajęli drugie miejsce, uzyskując 31 mandatów. W 1998 r. partia weszła w skład Słowac- kiej Koalicji Demokratycznej, powołanej w celu odsunięcia od władzy V. Mečiara, uczestnicząc następnie w powołanym po wyborach gabinecie M. Dzurindy. Podobna sytuacja powtórzyła się w trakcie kadencji Rady Narodowej z lat 2002–2006. KDH określa się mianem partii konserwatywnej i demokratycznej, bazującej na europej- skiej kulturze chrześcijańskiej²⁶. W wybranym w 2009 r. Parlamencie Europejskim KDH ma dwóch deputowanych. Wchodzą oni w skład Grupy Europejskiej Partii Ludowej.

Po wyborach z 2006 r. największymi ugrupowaniami pozaparlamentarnymi były Komunistyczna Partia Słowacji (Komunistická strana Slovenska, KSS), Wolne Forum (Slobodné forum, SF) oraz Sojusz Nowego Obywatela (Aliancia nového občana, ANO). Wymienione partie w 2006 r. nie przekroczyły pięcioprocentowe- go progu wyborczego. „Odrodzona” KSS została utworzona w 1992 r. z połączenia mniejszych formacji komunistycznych, powstałych w rezultacie secesji z SDĽ²⁷. Jest to partia głosząca program skrajnie lewicowy, oparty na ideach marksistowskich. Od chwili swojego powstania KSS funkcjonowała jako ugrupowanie pozaparlamentar- ne. Sytuacja zmieniła się po wyborach z 2002, w których komuniści zdobyli 6,32%

głosów i uzyskali 11 mandatów w Radzie Narodowej. Po czterech latach partia utra- ciła jednak reprezentację parlamentarną. Natomiast SF jest niewielkim ugrupowa- niem liberalnym, które powstało w 2004 r. w wyniku rozłamu w SDKÚ. Z kolei ANO została założona w 2001 r. przez Pavla Rusko, jednego z właścicieli popularnej stacji telewizyjnej TV Markiza²⁸. Partia określa się mianem centrowej i liberalnej²⁹. W wy- borach z 2002 r. osiągnęła poparcie 8,01% i 15 mandatów w Radzie Narodowej.

Do 2005 r. wskazana formacja wspierała gabinet M. Dzurindy, wchodząc w skład koalicji rządowej.

Wśród znaczących ugrupowań pozaparlamentarnych wymienić należy również dwie partie powstałe już po wyborach do Rady Narodowej z 2006 r. W 2009 r. utwo- rzona została formacja o nazwie Wolność i Solidarność (Sloboda a Solidarita, SaS).

Partia prezentuje program konserwatywno-liberalny³⁰. W wyborach do Parlamen- tu Europejskiego z 2009 r. SaS uzyskała 4,71% głosów i nie ma w nim swojego przedstawiciela. W 2009 r. powstało również nowe ugrupowanie mniejszości węgier- skiej – Most (Most–Híd). Partia przedstawia się m.in. jako ugrupowanie węgiersko-

26 Program KDH, http://www.kdh.sk (dostęp: 7 III 2010 r.).

27 L. Kopeček, System partyjny…, op. cit., s. 190.

28 R. Zenderowski, Ewolucja…, op. cit., s. 33.

29 K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, op. cit., s. 219.

30 Volebný program strany Sloboda a Solidarita, http://www.strana-sas.sk (dostęp: 28 IV 2010 r.).

-słowac kiego pojednania, akcentujące wartość rozwoju całej Słowacji i konieczność zapewnienia wszystkim obywatelom warunków samorealizacji bez względu na przy- należność narodowościową. Zwraca jednocześnie uwagę na walor rozwiązań poli- tycznych opartych na zasadach odpowiedzialności i otwartego dialogu³¹.

* * *

System partyjny Słowacji ukształtowany po przełomie politycznym 1989 r. jest systemem o ustabilizowanej wielopartyjnej strukturze, w ramach której dochodzi jednak nadal do istotnych przekształceń. Dowodzi tego zdolność nowo powstają- cych formacji politycznych do skupienia znacznego poparcia społecznego, a na- wet – jak w przypadku ugrupowania R. Fico – sięgnięcia po władzę. O zmianach zachodzących w spektrum rywalizacji partyjnej świadczy też dynamika polityki koalicyjnej. Jak pokazała praktyka, powstające wielopartyjne koalicje z reguły po każdych wyborach miały zróżnicowany skład. Bieżąca sytuacja polityczna zmu- szała zarazem do zacieśnienia współpracy przez partie o zbliżonym profi lu progra- mowym. W tym kontekście można wskazać powołanie szerokiej koalicji ugrupo- wań prodemokratycznych przed wyborami z 1998 r. czy przeprowadzoną w tym samym czasie integrację partii mniejszości węgierskiej. Charakterystycznym rysem słowackiego systemu partyjnego stało się natomiast regularne uzyskiwanie manda- tów parlamentarnych przez zbliżoną liczbę partii lub koalicji partyjnych. Niektóre spośród działających ugrupowań cechuje zarazem duża stabilność mierzona uzyski- wanym poparciem społecznym. Wszystko to powoduje, że trudno jest obecnie mó- wić o postępującej polaryzacji przestrzeni rywalizacji partyjnej, która skutkowałaby wyłonieniem się ugrupowań o wyraźnej przewadze nad pozostałymi formacjami politycznymi.

Wykaz skrótów:

ANO – Aliancia nového občana, Sojusz Nowego Obywatela DS – Demokratická strana, Partia Demokratyczna

HZDS – Hnutie za demokratické Slovensko, Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji KDH – Kresťanskodemokratické hnutie, Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny KSČ – Komunistická strana Československa, Komunistyczna Partia Czechosłowacji KSS – Komunistická strana Slovenska, Komunistyczna Partia Słowacji

LS–HZDS – Ľudová strana-Hnutie za demokratické Slovensko, Partia Ludowa–Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji

SaS – Sloboda a Solidarita, Wolność i Solidarność

MKDH – Maďarské kresťanskodemokratické hnutie, Węgierski Ruch Chrześcijań- sko-Demokratyczny

31 What Are the Foundations of Híd-Most?, http://www.most-hid.sk (dostęp: 28 IV 2010 r.).

MOS – Maďarská občianska strana, Węgierska Partia Obywatelska ODÚ – Občianska demokratická únia, Obywatelska Unia Demokratyczna SDK – Slovenská demokratická koalícia, Słowacka Koalicja Demokratyczna SDKÚ – Slovenská demokratická a kresťanská únia, Słowacka Unia Demokratyczna

i Chrześcijańska

SMER–SD – SMER–sociálna demokracia, Kierunek–socjaldemokracja

SDKÚ–DS – Slovenská demokratická a kresťanská únia – Demokratická strana, Sło- wacka Unia Demokratyczna i Chrześcijańska–Partia Demokratyczna

SDĽ – Strana demokratickej ľavice, Partia Demokratycznej Lewicy

SDSS – Sociálnodemokratická strana Slovenska, Socjaldemokratyczna Partia Sło- wacji

SF – Slobodné forum, Wolne Forum

SMK – Strana maďarskej koalície, Partia Węgierskiej Koalicji SNS – Slovenská národná strana, Słowacka Partia Narodowa SZS – Strana zelených na Slovensku, Partia Zielonych na Słowacji VPN – Verejnosť proti násiliu, Społeczeństwo przeciw Przemocy